لاڭگى تەبۋ دە ءبىر ونەر (ۇيىرمە جۇمىسى)
ۇيىرمە جۇمىسىن قىزىق ءارى ءتيىمدى ەتىم وتكىزەيىك
ۇيىرمە: «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارى»
ساباق№1
ساباق تاقىرىبى: لاڭگى تەبۋ ۇلتتىق بالالارعا ارنالعان دەنە شىنىقتىراتىن ويىن ءتۇرى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ۇلتىمىزدىڭ نەگىزسىز ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ويىنىن جاڭعىرتۋ، بابالارىمىزدىڭ ويىنى تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ، قىزىعۋشىلىق وياتۋ.
دامىتۋشىلىق: لاڭگى تەبۋ ارقىلى بابالارىمىز ەپتىلىككە، يكەمدىلىككە، تەپە-تەڭدىكتى ۇستاۋعا، ءوز ماقساتىنا جەتۋگە، جەڭىسكە قۇشتارلىققا باۋلىعان.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇلتىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىن قاستەرلەۋگە باۋلۋ، قازاق حالقىنىڭ برەندتتەرىن ساقتاپ الەمدىك دەنگەيدەگى سپورتتىق ويىندار قاتارىنا قوستىرۋعا وي تۋعىزۋ.
مىندەت: لاڭگى ويناتۋ ارقىلى بولاشاق فۋتبولشىلاردى جاتتىقتىرۋ لاڭگى ويىنىنىڭ بارلىق ەرەجەلەرىن، قىر – سىرلارىن زەرتتەپ، ىزدەنىس جۇمىس جاساپ، اسىقتىڭ تۇرلەرىمەن ەرەكشەلەرىن ءبىلۋ.
ساباق بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ
ءا) قاجەتتى قۇرال جابدىقتاردى تاعايىنداپ، ولارمەن تانىستىرۋ، پسيحولوگيالىق احۋال تۋعىزۋ
لاڭگى تەبۋ دە ءبىر ونەر
ءمۇعالىم ءسوزى:
لاڭگى – كوشپەندى قازاقتىڭ بالالارى ەشكىنىڭ تۋلاعىنان كەسىپ العان ءبىر جاپىراقتاي تەرىگە نەمەسە ەشكى قۇيرىعىنا ويماقتاي قورعاسىن قۇيىپ جاساپ، تەۋىپ وينايتىن ويىنى.
اۋىل بالاسىنىڭ ءبىر كەزدەرى شىن بەرىلىپ وينايتىن ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى – اسىق بولسا، ەكىنشىسى – وسى لاڭگى ەدى. ءبىراق كەيىنگى جىلدارى ۇمىتىلا باستاعان بۇل ويىندى ەلوردادا وتكەن جارىس جاڭا قىرىنان تانىتتى دەسەك، اسىرا ايتقانىمىز ەمەس.
ۇلتتىق سيپاتتاعى نارسەنىڭ بارىنە ۇركىپ قاراپ، ۇلتتىق سانادان وشىرۋگە تىرىسقان كەڭەس وداعى كەزىندە ونى «بالا دەنساۋلىعىنا زيان» دەگەن جەلەۋمەن مۇعالىمدەر ارقىلى تىيىم سالىپ قۋدالاپ، مۇلدەم ۇمىتتىرۋعا تىرىسقان بولاتىن.
بۇل قۋدالاۋ سولتۇستىك وڭىرلەردە ويىندى ۇمىتتىرعانىمەن، قازاعى قالىڭ وڭتۇستىك، باتىس جانە شىعىس وڭىرلەردىڭ قارا دومالاقتارى كۇزدىڭ قارا سۋىعىنا دەيىن اسىق اتۋىن، كۇن سۋىتقان سوڭ وسى لاڭگى تەبۋىن توقتاتقان ەمەستى.
كەي جاقتاردا ونى جوعارىدا ايتقانداي تۋلاقتان جاساسا، الماتى وبلىسىنىڭ بالالارى شۇبەرەكتەن جاساپ تەبە بەرەتىن. ايىرما وسى بولعانىمەن، ويىن ءتۇرى بارلىق جاقتا بىردەي ەكەن.
بۇگىنگىنىڭ كومپيۋتەر قۇمار بالاسى اسقان شەبەرلىكپەن اياقتىڭ ەپتىلىگىن قاجەت ەتەتىن، «لاڭگى» دەپ اتالاتىن ويىن بار ەكەنىن بىلە مە ەكەن؟ بالالىق شاقتارى وتكەن عاسىردىڭ 70 – 80ء-شى جىلدارىندا وتكەن اعا بۋىن وكىلدەرىنەن بۇل ويىن جايىندا سۇراي قالساڭ، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ايتىپ بەرۋگە دايىن. بەرتىن، 90 - جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن اۋىلدىق جەرلەردە وينالىپ، كەيىن حالىق قالاعا قاراي ۇدەرە كوش كەندە لاڭگى ويىنىنىڭ دا داۋرەنى تارقاي باستاپتى. سەبەبى، لاڭگى ويىنى اسفالتتا ەمەس، توپىراقتا وسكەن ويىن بالاسىنا ارنالعان بولاتىن. ءقازىر لاڭگى ويناماق تۇگىلى، شىبىقتى ات قىلىپ مىنبەيتىن قالا بالاسىن تەك «counter strike» قىزىقتىرادى.
قازاق جەرىندە كوكتەم تۋعاندا لاڭگى ويىنىنىڭ اسقىنىپ كەتەتىنى سونداي، ءتىپتى ول بالالاردىڭ وقۋ ۇلگەرىمىنە اسەر ەتىپتى كەزىندە. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ءبىلىم جۇيەسى مۇنى جىلدام بايقاپ، مۇعالىمدەرگە لاڭگىدەن شاپ جارىعىنىڭ (گرىجا) پايدا بولاتىنى تۋرالى قاۋەسەتتى سىڭىرۋگە تىرىسقان. ءبىراق ونى تىڭدايتىن ويىن بالاسى ما؟ كۇن جىلىنىپ، جەر كەبە سالىسىمەن لاڭگى ناۋقانى قىزۋ كۇشىنە ەنگەن. ول كەزدە ۇلداردى قويىپ قىزداردىڭ ءوزى بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتەدى ەكەن بۇل ويىنعا.
جاراس اعايدىڭ ءسوزى:
– كوشەدەن ەسكى اككۋمۋلياتورلار تاۋىپ اكەلىپ، ونىڭ ىشىندەگى قورعاسىندى ەرىتىپ، لاڭگىنىڭ ءتۇر ءتۇرىن جاسايتىنبىز، ءمۇعالىم كۇنىنە نە شە لاڭگىنى تارتىپ السا، قالتامىزدا سونشا لاڭگى جۇرەتىن، – دەيدى اعالار.
ەندى «لاڭگى قايدان شىقتى؟» دەگەن سۇراققا كەلەيىك. بىلگىش ۋيكيپەديا لاڭگىنىڭ ورتا ازيا ەلدەرى بالالارىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تارالعان ويىن ەكەنىن ايتادى جانە ويىننىڭ قازاقستانداعى وينالۋ ءتارتىبى، ەرەجەلەرى جايىندا جازادى. عالامتور كەڭىستىگىن شارلاعانىمىز دا لاڭگى ويىنى تۋرالى ازداعان دەرەكتەرگە جولىقتىق. بۇل ويىن ەجەلگى ورتا ازيا جەرىندەگى كوشپەندى تايپالار اراسىندا پايدا بولىپتى. ات قۇلاعىندا ويناعان دالا باھادۇرلەرى ءۇشىن اياق پەن قولدان اسقان قارۋ جوق. تاقىم مەن تىزە مىقتىلىعىن شىنىقتىرۋعا ارنالعان ارنايى جاتتىعۋ رەتىندە پايدا بولعان لاڭگى كەيىن بالالار ويىنىنا اينالعان.
لاڭگىنىڭ قىسقاشا تاريحى وسىنداي. ول قالاي بولعاندا دا، قازاققا ەتەنە جاقىن ەجەلگى ويىن. كوكپار، اسىق سىندى ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ قاتارىندا.
– لاڭگىنى دە سول قاتارعا الىپ، قازاق بالاسىنا قايتا ۇسىنساق، ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بايي تۇسپەسە، كەدەيلەنىپ قالماس. ونسىز دا قىمىزىڭا نەمىس، ايتىسىڭا ارميان جيەندىك ەتىپ جاتقان ۋاقىتتا ءوز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا اسا ساق جانە قۇرمەتپەن قاراعان ءجون.
لاڭگى تەبۋ بارىسىن كورسەتىپ بەرۋ:
1.«اياق ۇشى»،
2.«قوساياق»
3. «قايىرۋ»
4.«شانجىر»
5. تەۋىپ بەرۋ» ويىن تۇرلەرىن كورسەتۋ
سونداي اق اياقتىڭ ىشىمەن جانە سىرتىمەن بىردەي تەبۋ
جارىس وقۋشىلارعا كورسەتىپ بەرگەن سوڭ باستالىپ كەتتى
ۇپاي جيناۋ امالىن قامتىعاندىقتان، جارىس كورىگى بىردەن قىزدى.
VII. ويناتۋ
VIII. جەڭىمپازدى انىقتاۋ
IX ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ: بارلىق لاڭگىگە بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ ماقال – ماتەلدەرىن، اڭىز ەرتەگىلەرىن ءبىلىپ كەلۋ
ۇيىرمە: «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارى»
ساباق№1
ساباق تاقىرىبى: لاڭگى تەبۋ ۇلتتىق بالالارعا ارنالعان دەنە شىنىقتىراتىن ويىن ءتۇرى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ۇلتىمىزدىڭ نەگىزسىز ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ويىنىن جاڭعىرتۋ، بابالارىمىزدىڭ ويىنى تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ، قىزىعۋشىلىق وياتۋ.
دامىتۋشىلىق: لاڭگى تەبۋ ارقىلى بابالارىمىز ەپتىلىككە، يكەمدىلىككە، تەپە-تەڭدىكتى ۇستاۋعا، ءوز ماقساتىنا جەتۋگە، جەڭىسكە قۇشتارلىققا باۋلىعان.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇلتىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىن قاستەرلەۋگە باۋلۋ، قازاق حالقىنىڭ برەندتتەرىن ساقتاپ الەمدىك دەنگەيدەگى سپورتتىق ويىندار قاتارىنا قوستىرۋعا وي تۋعىزۋ.
مىندەت: لاڭگى ويناتۋ ارقىلى بولاشاق فۋتبولشىلاردى جاتتىقتىرۋ لاڭگى ويىنىنىڭ بارلىق ەرەجەلەرىن، قىر – سىرلارىن زەرتتەپ، ىزدەنىس جۇمىس جاساپ، اسىقتىڭ تۇرلەرىمەن ەرەكشەلەرىن ءبىلۋ.
ساباق بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ
ءا) قاجەتتى قۇرال جابدىقتاردى تاعايىنداپ، ولارمەن تانىستىرۋ، پسيحولوگيالىق احۋال تۋعىزۋ
لاڭگى تەبۋ دە ءبىر ونەر
ءمۇعالىم ءسوزى:
لاڭگى – كوشپەندى قازاقتىڭ بالالارى ەشكىنىڭ تۋلاعىنان كەسىپ العان ءبىر جاپىراقتاي تەرىگە نەمەسە ەشكى قۇيرىعىنا ويماقتاي قورعاسىن قۇيىپ جاساپ، تەۋىپ وينايتىن ويىنى.
اۋىل بالاسىنىڭ ءبىر كەزدەرى شىن بەرىلىپ وينايتىن ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى – اسىق بولسا، ەكىنشىسى – وسى لاڭگى ەدى. ءبىراق كەيىنگى جىلدارى ۇمىتىلا باستاعان بۇل ويىندى ەلوردادا وتكەن جارىس جاڭا قىرىنان تانىتتى دەسەك، اسىرا ايتقانىمىز ەمەس.
ۇلتتىق سيپاتتاعى نارسەنىڭ بارىنە ۇركىپ قاراپ، ۇلتتىق سانادان وشىرۋگە تىرىسقان كەڭەس وداعى كەزىندە ونى «بالا دەنساۋلىعىنا زيان» دەگەن جەلەۋمەن مۇعالىمدەر ارقىلى تىيىم سالىپ قۋدالاپ، مۇلدەم ۇمىتتىرۋعا تىرىسقان بولاتىن.
بۇل قۋدالاۋ سولتۇستىك وڭىرلەردە ويىندى ۇمىتتىرعانىمەن، قازاعى قالىڭ وڭتۇستىك، باتىس جانە شىعىس وڭىرلەردىڭ قارا دومالاقتارى كۇزدىڭ قارا سۋىعىنا دەيىن اسىق اتۋىن، كۇن سۋىتقان سوڭ وسى لاڭگى تەبۋىن توقتاتقان ەمەستى.
كەي جاقتاردا ونى جوعارىدا ايتقانداي تۋلاقتان جاساسا، الماتى وبلىسىنىڭ بالالارى شۇبەرەكتەن جاساپ تەبە بەرەتىن. ايىرما وسى بولعانىمەن، ويىن ءتۇرى بارلىق جاقتا بىردەي ەكەن.
بۇگىنگىنىڭ كومپيۋتەر قۇمار بالاسى اسقان شەبەرلىكپەن اياقتىڭ ەپتىلىگىن قاجەت ەتەتىن، «لاڭگى» دەپ اتالاتىن ويىن بار ەكەنىن بىلە مە ەكەن؟ بالالىق شاقتارى وتكەن عاسىردىڭ 70 – 80ء-شى جىلدارىندا وتكەن اعا بۋىن وكىلدەرىنەن بۇل ويىن جايىندا سۇراي قالساڭ، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ايتىپ بەرۋگە دايىن. بەرتىن، 90 - جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن اۋىلدىق جەرلەردە وينالىپ، كەيىن حالىق قالاعا قاراي ۇدەرە كوش كەندە لاڭگى ويىنىنىڭ دا داۋرەنى تارقاي باستاپتى. سەبەبى، لاڭگى ويىنى اسفالتتا ەمەس، توپىراقتا وسكەن ويىن بالاسىنا ارنالعان بولاتىن. ءقازىر لاڭگى ويناماق تۇگىلى، شىبىقتى ات قىلىپ مىنبەيتىن قالا بالاسىن تەك «counter strike» قىزىقتىرادى.
قازاق جەرىندە كوكتەم تۋعاندا لاڭگى ويىنىنىڭ اسقىنىپ كەتەتىنى سونداي، ءتىپتى ول بالالاردىڭ وقۋ ۇلگەرىمىنە اسەر ەتىپتى كەزىندە. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ءبىلىم جۇيەسى مۇنى جىلدام بايقاپ، مۇعالىمدەرگە لاڭگىدەن شاپ جارىعىنىڭ (گرىجا) پايدا بولاتىنى تۋرالى قاۋەسەتتى سىڭىرۋگە تىرىسقان. ءبىراق ونى تىڭدايتىن ويىن بالاسى ما؟ كۇن جىلىنىپ، جەر كەبە سالىسىمەن لاڭگى ناۋقانى قىزۋ كۇشىنە ەنگەن. ول كەزدە ۇلداردى قويىپ قىزداردىڭ ءوزى بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتەدى ەكەن بۇل ويىنعا.
جاراس اعايدىڭ ءسوزى:
– كوشەدەن ەسكى اككۋمۋلياتورلار تاۋىپ اكەلىپ، ونىڭ ىشىندەگى قورعاسىندى ەرىتىپ، لاڭگىنىڭ ءتۇر ءتۇرىن جاسايتىنبىز، ءمۇعالىم كۇنىنە نە شە لاڭگىنى تارتىپ السا، قالتامىزدا سونشا لاڭگى جۇرەتىن، – دەيدى اعالار.
ەندى «لاڭگى قايدان شىقتى؟» دەگەن سۇراققا كەلەيىك. بىلگىش ۋيكيپەديا لاڭگىنىڭ ورتا ازيا ەلدەرى بالالارىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تارالعان ويىن ەكەنىن ايتادى جانە ويىننىڭ قازاقستانداعى وينالۋ ءتارتىبى، ەرەجەلەرى جايىندا جازادى. عالامتور كەڭىستىگىن شارلاعانىمىز دا لاڭگى ويىنى تۋرالى ازداعان دەرەكتەرگە جولىقتىق. بۇل ويىن ەجەلگى ورتا ازيا جەرىندەگى كوشپەندى تايپالار اراسىندا پايدا بولىپتى. ات قۇلاعىندا ويناعان دالا باھادۇرلەرى ءۇشىن اياق پەن قولدان اسقان قارۋ جوق. تاقىم مەن تىزە مىقتىلىعىن شىنىقتىرۋعا ارنالعان ارنايى جاتتىعۋ رەتىندە پايدا بولعان لاڭگى كەيىن بالالار ويىنىنا اينالعان.
لاڭگىنىڭ قىسقاشا تاريحى وسىنداي. ول قالاي بولعاندا دا، قازاققا ەتەنە جاقىن ەجەلگى ويىن. كوكپار، اسىق سىندى ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ قاتارىندا.
– لاڭگىنى دە سول قاتارعا الىپ، قازاق بالاسىنا قايتا ۇسىنساق، ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بايي تۇسپەسە، كەدەيلەنىپ قالماس. ونسىز دا قىمىزىڭا نەمىس، ايتىسىڭا ارميان جيەندىك ەتىپ جاتقان ۋاقىتتا ءوز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا اسا ساق جانە قۇرمەتپەن قاراعان ءجون.
لاڭگى تەبۋ بارىسىن كورسەتىپ بەرۋ:
1.«اياق ۇشى»،
2.«قوساياق»
3. «قايىرۋ»
4.«شانجىر»
5. تەۋىپ بەرۋ» ويىن تۇرلەرىن كورسەتۋ
سونداي اق اياقتىڭ ىشىمەن جانە سىرتىمەن بىردەي تەبۋ
جارىس وقۋشىلارعا كورسەتىپ بەرگەن سوڭ باستالىپ كەتتى
ۇپاي جيناۋ امالىن قامتىعاندىقتان، جارىس كورىگى بىردەن قىزدى.
VII. ويناتۋ
VIII. جەڭىمپازدى انىقتاۋ
IX ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ: بارلىق لاڭگىگە بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ ماقال – ماتەلدەرىن، اڭىز ەرتەگىلەرىن ءبىلىپ كەلۋ
You Might Also Like
-
ماقساتى: جۇمباق شەشۋ، كۇز كەرەمەتتەرىن ايتۋ، ماقالدار ايتۋ. كوكونىستەر - ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى اسىمىز. تەز ويلاۋعا، تولىق جاۋاپ بەرۋگە ۇيرەتۋ. توپتىق جۇمىس جاساۋعا ماشىقتاندىرۋ.
