لاتىن ءالىپبيى: تاجىربيە مەن تاعىلىم
لاتىن ءالىپبيى: تاجىربيە مەن تاعىلىم
ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ كەزەكتى جولداۋلارىنىڭ بىرىندە: "ءبىز الداعى ۋاقىتتا دا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باعىتىنداعى كەشەندى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدى تاباندىلىقپەن جالعاستىرا بەرەمىز. قازاق ءالفاۆيتىن 2025 جىلعا قاراي لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە دايىندىق جۇمىسىن وسى باستان قولعا الۋ قاجەت. بۇل قازاق ءتىلىن جاڭعىرتىپ قانا قويماي، ونى وسى زامانعا اقپاراتتىڭ تىلىنە اينالدىرادى "- دەگەن
مەن ءۇشىن وتە دۇرىس قاعيدا دەپ ويلايمىن. ەلىن سۇيگەن ەلباسى قازاقستاننىڭ وزگە مەملەكەتتەرمەن ساياسي جاعىنان دامي ءتۇسسىن دەگەن نيەتىمەن، حالىققا قولايلى بولسىن دەگەن ىلتيپاتىمەن ەرەكشەلىنگەن بۇل قاعيدا مەن ءۇشىن وتە دۇرىس، ءارى ورىندى. ەملە ەرەجەسىن ازىرلەۋدە ەرەكشە مۇقياتتىلىق قاجەت دەپ ويلايمىن. ەلباسى ەلى ءۇشىن وسى قاعيدانىڭ دۇرىس ەكەنىن، پايداسى مول ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن 2017 جىلعى 26 قازانداعى №569 جارلىعىن بارشامىز قۋانا قابىلداعان ەدىك. ال، سول ماقساتتا نە ىستەپ جاتىرمىز؟ ءالىپبيى قاي زاماندا دا تۇتاستاي حالىقتىڭ رۋحاني بەت - بەينەسى، الداعى دامۋىنىڭ ساۋاتتىلىق ايناسى، وركەنەت كوشىنە ىلەسۋدىڭ كەرۋەنباسى بولىپ كەلگەن. سوندىقتان وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الاش قايراتكەرى، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىڭ ۇلاعاتتى ۇستازى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى «ءالىپبي دەگەن - ءتىلدىڭ نەگىزگى دىبىستارىنا ارنالعان تاڭبالاردىڭ جۇماعى. نەعۇرلىم ءتىل دىبىستارىنا مول جەتسە، ارناعان دىبىسقا ءدال كەلسە، وقۋعا، جازۋعا جەڭىل بولسا، ۇيرەتۋگە وڭاي بولسا، زامانىنداعى ونەر قولدارىنا ورناتۋعا قولايلى بولسا، سوعۇرلىم ءالىپبي جاقسى بولماق» دەپ ايتىپ كەتكەن. بۇل قاعيدانىڭ دۇرىس ەكەنى و باستا الاش قايراتكەرى ايتىپ كەتكەنەكەن.
ال، ونى ەلباسىمىز بىزگە ءارى قاراي ورىنداۋىمىزدى ۇسىندى. ءبىز وسى لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز دەگەنىمىزشە، كورشى ەلىمىز – وزبەكستان رەسپۋبليكاسى 1991 جىلى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارقىلى، ەلىنىڭ كوزىن، كوكىرەگىن اشتىق دەسەك تە ارتىق كەتپەيمىز. سوندىقتان قازىرگى قاعيدانى، جولداۋدى ىسكە اسىرعانىمىز دۇرىس. «زامانىنا قاراي ادامى» دەگەندەي مەن قازىرگى ۋاقىتتا وسى لاتىن ءالىپبيىن، اعىلشىن ءتىلىن، كورەيا تىلدەرىن ۇيرەنۋ ۇستىندەمىن. ءوز باسىما لاتىن ءالىپبيى ءارى وڭاي، ءتيىمدى بولدى. اعىلشىن تىلىنە ءسال دە بولسىن ۇقسايتىن سەكىلدى. « وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىندى قۇرمەتتە» دەپ قازاق ايقانداي، ادام كوپ ءتىلدى مەڭگەرگەن سايىن كوكىرەك كوزى اشىلادى، جاڭىنى تەك بىلىكتىلەر مەن بىلىمدىلەر جۇرەدى. نىق باسقان قادامىن بىلىمگە بولسا، جۇمسالعان ۋاقىت ءىلىم مەن ءبىلىم الۋعا كەتىرىلسە - وندا ەڭ ءتۇزۋ، تازا، ادال جولدى تاڭداعانىن ەگەمەن قازاقستان گەزەتىنىڭ ءتىلشىسى - قازاق ورفوگرافيا تاريحىنىڭ كۋاگەرى، ابىز - عالىم، اكادەميك رابيعا عازي قىزى مەن سۇحباتتاسىپ، ايتىلعان اڭگىمەسى بىلاي بولدى: ءبىز ءتىلىمىزدى ساقتادىق، وركەندەتتىك دەگەن. «ءتىلىمىزدى ساقتادىق دەگەنگە مىنانى ايتىپ وتىرمىن. مىسالى، تاتارلار تاۋ، باۋ دەگەندەگى ۋ دىبىسىن ورىستىڭ ۆ دىبىسىمەن بەردى. ەندى قازىرگى جاستارى تاۋىقتى تاۆۋك دەپ، تاۋدى تۆ دەپ سويلەپ كەتتى. وسى كۇنى تاتارلار بىزگە قىزىعادى. سەندەر ايتقاندارىڭنان قايتپاي، تىلدەرىندى ساقتادىڭدار عوي» دەپ ماقتانىشپەن رابيعا عالي قىزى ءسوزىن اياقتاعان ەكەن. ءبىز وتە قايسار، ەلىمىزدىڭ دىڭگەگىڭ ساقتاعان، نامىستى ۇلدارى، قىلىقتى قىزدارى كوپ ۇلتپىز. بىرەر ءسوزدىڭ باسىندا ايتىلعانداي، مەن لاتىن ءالىپبيىن مەكتەپ وقۋىمدى اياقتاعاننان كەيىن ۇيرەنۋگە تىرىستىم. باسىندا قالاي بولار ەكەن؟ ۇيرەنە الامىن با؟ دەگەن سۇراقتار بولدى. لاتىن الىپبيىندە ورىستىڭ يا، يۋ ارىپتەرى كەزدەسپەيدى. بار - بولعانى 32 رەتتىك ءارىپى بار.
مەن وسى جاقىندا «26 جىلدا قالىپتاسقان 26 قاعيدا كىتابىن»وقىپ شىقتىم نە ءبارى 56 بەتتىك ۇلگىلى كىتاپ ەكەن. سول كىتاپتا بىلاي دەيدى اۆتور دانيار جىگىتبەك اعامىز: «ءار جاڭا ءىستىڭ ەڭ قيىن جەرى - باسى. سول كەزدە سابىر ساقتاي بىلسەڭ، ءار جاعى جەڭىل بولادى» راس، وسى ءسوزدىڭ ارعى ءتۇپساناسى، وتە جوعارى ايتىلعان دەسەم دە شاتاسپاعانىم بولار ەدى. وسى لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەنۋ بارىسىندا قيىندىق تۋىنداتقانى بار، ءبىراقتا بىلگىم كەلگەنى سونشالىق، قانشا التىن ۋاقىتىمدى كەتىرسەم داعى الداعى ماقساتىما جەتۋ ءۇشىن سابىرمەن لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەنۋدەمىن. ءالى تولىق قاندى ۇيرەنبەسەمدە، جەتىك مەڭگەرمەسەمدە - لاتىن ءتىلىن سىرتتاي بولسىن بىلگەنىم ءۇشىن وتە قۋانىشتىمىن. وسىنداي جەتىستىككە جەتىپ جاتقانىم - راببىمىزدىڭ مەنىڭ نيەتىمدى قابىل ەتكەنى دەپ بىلەمىن. كەيدە تاڭ الدىندا تۇرىپ لاتىنشا ءوز ەسىمىمدى، ءوزىم جايلى اقپاراتتى لاتىنشا جازىپ ۇيرەنە بەرۋگە تىرىسامىن. جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن اۋەلى ءتۇزۋ نيەت پەن ەڭبەك قاجەت. مىنە، وسى ەكى قاسيەت بويىننان تابىلسا، سەنىڭ الار اسۋلارىن كوپ بولادى! بارشا قازاق ەلى، حالقىم وسى لاتىن الىپبيىنە كوشۋىمىزدى قولدايدى دەگەن سەنىمدەمىن. ەلىن سۇيگەن ەلباسىمىزدىڭ ءاربىر ءسوزىن نىق جەتىلدىرۋ ءۇشىن جاستار ايانباي ەڭبەك ەتىپ، التىن ۋاقىتىن بىلىمگە جۇمساسا ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىز اسقاقتاي بەرمەك!
قاراعاندى وبلىسى، جاڭاارقا اۋدانى،
قىزىلجار اۋىلى، 10 سىنىپ وقۋشىسى
يگەنوۆا زارينا
ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ كەزەكتى جولداۋلارىنىڭ بىرىندە: "ءبىز الداعى ۋاقىتتا دا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باعىتىنداعى كەشەندى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدى تاباندىلىقپەن جالعاستىرا بەرەمىز. قازاق ءالفاۆيتىن 2025 جىلعا قاراي لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە دايىندىق جۇمىسىن وسى باستان قولعا الۋ قاجەت. بۇل قازاق ءتىلىن جاڭعىرتىپ قانا قويماي، ونى وسى زامانعا اقپاراتتىڭ تىلىنە اينالدىرادى "- دەگەن
مەن ءۇشىن وتە دۇرىس قاعيدا دەپ ويلايمىن. ەلىن سۇيگەن ەلباسى قازاقستاننىڭ وزگە مەملەكەتتەرمەن ساياسي جاعىنان دامي ءتۇسسىن دەگەن نيەتىمەن، حالىققا قولايلى بولسىن دەگەن ىلتيپاتىمەن ەرەكشەلىنگەن بۇل قاعيدا مەن ءۇشىن وتە دۇرىس، ءارى ورىندى. ەملە ەرەجەسىن ازىرلەۋدە ەرەكشە مۇقياتتىلىق قاجەت دەپ ويلايمىن. ەلباسى ەلى ءۇشىن وسى قاعيدانىڭ دۇرىس ەكەنىن، پايداسى مول ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن 2017 جىلعى 26 قازانداعى №569 جارلىعىن بارشامىز قۋانا قابىلداعان ەدىك. ال، سول ماقساتتا نە ىستەپ جاتىرمىز؟ ءالىپبيى قاي زاماندا دا تۇتاستاي حالىقتىڭ رۋحاني بەت - بەينەسى، الداعى دامۋىنىڭ ساۋاتتىلىق ايناسى، وركەنەت كوشىنە ىلەسۋدىڭ كەرۋەنباسى بولىپ كەلگەن. سوندىقتان وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الاش قايراتكەرى، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىڭ ۇلاعاتتى ۇستازى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى «ءالىپبي دەگەن - ءتىلدىڭ نەگىزگى دىبىستارىنا ارنالعان تاڭبالاردىڭ جۇماعى. نەعۇرلىم ءتىل دىبىستارىنا مول جەتسە، ارناعان دىبىسقا ءدال كەلسە، وقۋعا، جازۋعا جەڭىل بولسا، ۇيرەتۋگە وڭاي بولسا، زامانىنداعى ونەر قولدارىنا ورناتۋعا قولايلى بولسا، سوعۇرلىم ءالىپبي جاقسى بولماق» دەپ ايتىپ كەتكەن. بۇل قاعيدانىڭ دۇرىس ەكەنى و باستا الاش قايراتكەرى ايتىپ كەتكەنەكەن.
ال، ونى ەلباسىمىز بىزگە ءارى قاراي ورىنداۋىمىزدى ۇسىندى. ءبىز وسى لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز دەگەنىمىزشە، كورشى ەلىمىز – وزبەكستان رەسپۋبليكاسى 1991 جىلى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارقىلى، ەلىنىڭ كوزىن، كوكىرەگىن اشتىق دەسەك تە ارتىق كەتپەيمىز. سوندىقتان قازىرگى قاعيدانى، جولداۋدى ىسكە اسىرعانىمىز دۇرىس. «زامانىنا قاراي ادامى» دەگەندەي مەن قازىرگى ۋاقىتتا وسى لاتىن ءالىپبيىن، اعىلشىن ءتىلىن، كورەيا تىلدەرىن ۇيرەنۋ ۇستىندەمىن. ءوز باسىما لاتىن ءالىپبيى ءارى وڭاي، ءتيىمدى بولدى. اعىلشىن تىلىنە ءسال دە بولسىن ۇقسايتىن سەكىلدى. « وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىندى قۇرمەتتە» دەپ قازاق ايقانداي، ادام كوپ ءتىلدى مەڭگەرگەن سايىن كوكىرەك كوزى اشىلادى، جاڭىنى تەك بىلىكتىلەر مەن بىلىمدىلەر جۇرەدى. نىق باسقان قادامىن بىلىمگە بولسا، جۇمسالعان ۋاقىت ءىلىم مەن ءبىلىم الۋعا كەتىرىلسە - وندا ەڭ ءتۇزۋ، تازا، ادال جولدى تاڭداعانىن ەگەمەن قازاقستان گەزەتىنىڭ ءتىلشىسى - قازاق ورفوگرافيا تاريحىنىڭ كۋاگەرى، ابىز - عالىم، اكادەميك رابيعا عازي قىزى مەن سۇحباتتاسىپ، ايتىلعان اڭگىمەسى بىلاي بولدى: ءبىز ءتىلىمىزدى ساقتادىق، وركەندەتتىك دەگەن. «ءتىلىمىزدى ساقتادىق دەگەنگە مىنانى ايتىپ وتىرمىن. مىسالى، تاتارلار تاۋ، باۋ دەگەندەگى ۋ دىبىسىن ورىستىڭ ۆ دىبىسىمەن بەردى. ەندى قازىرگى جاستارى تاۋىقتى تاۆۋك دەپ، تاۋدى تۆ دەپ سويلەپ كەتتى. وسى كۇنى تاتارلار بىزگە قىزىعادى. سەندەر ايتقاندارىڭنان قايتپاي، تىلدەرىندى ساقتادىڭدار عوي» دەپ ماقتانىشپەن رابيعا عالي قىزى ءسوزىن اياقتاعان ەكەن. ءبىز وتە قايسار، ەلىمىزدىڭ دىڭگەگىڭ ساقتاعان، نامىستى ۇلدارى، قىلىقتى قىزدارى كوپ ۇلتپىز. بىرەر ءسوزدىڭ باسىندا ايتىلعانداي، مەن لاتىن ءالىپبيىن مەكتەپ وقۋىمدى اياقتاعاننان كەيىن ۇيرەنۋگە تىرىستىم. باسىندا قالاي بولار ەكەن؟ ۇيرەنە الامىن با؟ دەگەن سۇراقتار بولدى. لاتىن الىپبيىندە ورىستىڭ يا، يۋ ارىپتەرى كەزدەسپەيدى. بار - بولعانى 32 رەتتىك ءارىپى بار.
مەن وسى جاقىندا «26 جىلدا قالىپتاسقان 26 قاعيدا كىتابىن»وقىپ شىقتىم نە ءبارى 56 بەتتىك ۇلگىلى كىتاپ ەكەن. سول كىتاپتا بىلاي دەيدى اۆتور دانيار جىگىتبەك اعامىز: «ءار جاڭا ءىستىڭ ەڭ قيىن جەرى - باسى. سول كەزدە سابىر ساقتاي بىلسەڭ، ءار جاعى جەڭىل بولادى» راس، وسى ءسوزدىڭ ارعى ءتۇپساناسى، وتە جوعارى ايتىلعان دەسەم دە شاتاسپاعانىم بولار ەدى. وسى لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەنۋ بارىسىندا قيىندىق تۋىنداتقانى بار، ءبىراقتا بىلگىم كەلگەنى سونشالىق، قانشا التىن ۋاقىتىمدى كەتىرسەم داعى الداعى ماقساتىما جەتۋ ءۇشىن سابىرمەن لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەنۋدەمىن. ءالى تولىق قاندى ۇيرەنبەسەمدە، جەتىك مەڭگەرمەسەمدە - لاتىن ءتىلىن سىرتتاي بولسىن بىلگەنىم ءۇشىن وتە قۋانىشتىمىن. وسىنداي جەتىستىككە جەتىپ جاتقانىم - راببىمىزدىڭ مەنىڭ نيەتىمدى قابىل ەتكەنى دەپ بىلەمىن. كەيدە تاڭ الدىندا تۇرىپ لاتىنشا ءوز ەسىمىمدى، ءوزىم جايلى اقپاراتتى لاتىنشا جازىپ ۇيرەنە بەرۋگە تىرىسامىن. جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن اۋەلى ءتۇزۋ نيەت پەن ەڭبەك قاجەت. مىنە، وسى ەكى قاسيەت بويىننان تابىلسا، سەنىڭ الار اسۋلارىن كوپ بولادى! بارشا قازاق ەلى، حالقىم وسى لاتىن الىپبيىنە كوشۋىمىزدى قولدايدى دەگەن سەنىمدەمىن. ەلىن سۇيگەن ەلباسىمىزدىڭ ءاربىر ءسوزىن نىق جەتىلدىرۋ ءۇشىن جاستار ايانباي ەڭبەك ەتىپ، التىن ۋاقىتىن بىلىمگە جۇمساسا ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىز اسقاقتاي بەرمەك!
قاراعاندى وبلىسى، جاڭاارقا اۋدانى،
قىزىلجار اۋىلى، 10 سىنىپ وقۋشىسى
يگەنوۆا زارينا
You Might Also Like
