InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى №16 كوللەدجدىڭ
ت-25 توپ ستۋدەنتى ابدىحالىق ايدا حاليت قىزى
جەتەكشىسى: جورايەۆا قۇتتىعىز 

 

1 ماقساتى

ستۋدەنتتەرگە لاتىن ءالىپبيى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، كەلەشەككە كەلتىرەر پايداسىن ۇعىنۋ.

2 كورنەكىلىگى

تارقاتپالار

3 ساباقتىڭ ءتۇرى

پىكىرالماسۋ

4 ساباقتىڭ بارىسى

4.1 كىرىسپە ءسوز

لاتىن ءالىپبيى – كونە جانە حالىقارالىق ءالىپبي. ونى اعىلشىندار، يتالياندىقتار، فرانسۋزدار، نەمىستەر قولدانادى. لاتىندار - ريمدىك كونە تايپالار. ولاردىڭ الىپبيلەرى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىن VIII-VII عاسىرلاردا پايدا بولعان. كەڭەس وداعى كەزىندە تۇركى تىلىندە سويلەيتىن حالىقتاردىڭ اراسىنان شىققان كورنەكى عىلىم قايراتكەرى ن.ن ناريمانوۆ اراب الىپبيىنەن جالپى تۇركىگە ورتاق جاڭا الىپبيگە كوشۋ قاجەتتىگى جايىندا ۇسىنىس جاسادى. بۇل ماسەلە جونىندە قازاقستان عالىمدارى ءوزارا پىكىر الىستى. سونىمەن لاتىن ءالىپبيى 1928-1929 جىلدارى قازاقستاندا، ءازىربايجاندا، وزبەكستاندا كەڭىنەن قولدانىلا باستادى. ءسويتىپ، 1929-1939 جىلدارى قازاقستاندا جاڭا الىپبيگە كوشۋ جازبا مادەنيەتىمىزدە بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭ بولدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاق وقىرماندارىنىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىرعان وزەكتى پىكىرتالاستىڭ ءبىرى – قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ يدەياسىنا قاتىستى. ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني الەمى ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن وسىناۋ وزەكتى ماسەلەگە بايلانىستى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءتۇرلى ۇسىنىستار، وي-پىكىرلەر تاسقىنى ۇزدىكسىز ورىن الۋدا.

كۇن تارتىبىندە تۇرعان وسىناۋ وزەكتى تاقىرىپتى ودان ءارى دامىتىپ، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ءتيىمدى جاقتارى مەن زياندى تۇستارىن تالداپ كورسەتىپ جازىلعان ماقالالار قاتارى كۇن سايىن تولىعا تۇسۋدە. ءالىپبيىمىزدىڭ وزگەرۋى، ياعني قالىپتاسقان ءداستۇردى بۇزىپ ، كيريلليسادان لاتىن ارپىنە كوشۋدى قاراپايىم حالىق قولداي ما، الدە قارسى ما، مۇنىمەن ساناسىپ جاتقان ەشكىم جوق.قازاقستان حالقى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان بەرى، بۇگىنگى قولدانىستا جۇرگەن كيريلليسادان لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ ماسەلەسى جونىندە پىكىرلەر ءجيى، ءجيى ايتىلىپ كەلەدى. قازىرگى قولدانىستاعى كيريلليسا – قازاق تاريحىنداعى ءتورتىنشى الفاۆيت ەكەنى بارىمىزگە ءمالىم. سوناۋ ساق ءداۋىرى، تۇركى ءداۋىرى كەزەڭىندەگى اتا-بابالالارىمىز وزدەرى ويلاپ تاۋىپ، ەنگىزگەن، قۇراستىرعان الفاۆيتتەن باسقالارى بوداندىقتىڭ كەبىمەن كۇشتەپ ەنگىزىلدى.

4.2 وي ءبولىس

تۇركى زامانىنان مۇرا بولىپ قالعان وسىناۋ قۇندىلىق «رۋنو» جازۋى ەدى. لاتىن جانە كيريلليسانى كەڭەس ۇكىمەتى ەنگىزدى. ماقسات – الفاۆيتكە كوشۋ ارقىلى قازاق حالقىمىزدى رۋحاني ەسەڭگىرەتىپ، حالىقتىق بولمىس، ۇستانىمدارىنان ايىرىپ، ماڭگۇرت ەتىپ الدارىنا سالىپ ايداپ، ءوز دەگەندەرىن جۇزەگە اسىرۋ ەدى. «رەسەي ءتىلىن، ءدىنىن، جازۋ-سىزۋىن ورىسقا اۋدارسا، ۇكىمەتكە ونان ارتىق ءىس بولماس» دەگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 1914 جىلى جارىق كورگەن «قازاق» گازەتىندەگى جانايقايى بەكەر ەمەس-تى. پرەزيدەنتىمىز ءالىپبيىمىزدىڭ تولىقتاي لاتىن تىلىنە كوشۋىن 2025 جىلعا قاراي جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەپ وتىر. ءبىراق بۇل ماسەلەگە كەيبىر ازاماتتارىمىز نارازىلىعىن تانىتۋدا. مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدىڭ ءوزى: «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – قازاق حالقىن ەكىگە بولەدى» دەپ، حالقىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن شىبىن جانى قينالىپ، شىرىلداپ ءجۇر. ايتقان ءسوزىنىڭ دە جانى بار، استارىندا اقيقات جاتقانى راس. بۇل ماسەلە ەلدە قاراما-قايشى پىكىرلى ەكى تاپتىڭ پايدا بولۋىنا اكەپ سوقتىرادى. ءتىپتى جاقىن كورشىلەرىمىز وزبەكستان مەن ءازىربايجان حالىقتارىنىڭ ءالىپبيى وزگەرۋى سەبەپتى بۇرىنعى جازىلعان تاريحتارىنا كوز جۇگىرتە الماي وتىرۋى دا سوڭعى كەزدەردە ءمالىم بولۋدا ، سەبەبى – لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ ارقىلى كيريلليسانى ۇمىتقان. وسى سوزدەرىمىزگە مىنا ءبىر پروبلەما ايقىن دالەل. لاتىن ارپىنە اۋىسۋ – وڭاي شارۋا ەمەس. بۇل ەلىمىز ءۇشىن وتە ەرتە قادام. سەبەبى تاريحىمىزدى ەندى-ەندى ايقىنداپ جاتقاندا، بۇل – تەرىس قادام باسۋشىلىق. ارىپتەرىمىزدى ازايتامىز دەپ، بولاشاعىمىزدى بۇلىڭعىرلاندىرىپ، تاريحىمىزدى ءوشىرىپ الماساق يگى ەدى. قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى – زامان تالابى ما، الدە ۇلكەن ساياسات مۇددەسى مە؟ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ «ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن ءتيىمدى» دەيدى مادەنيەت ءمينيسترى قۇل-مۇحاممەد. ال شەتەلدىك عالىمدار ءالىپبي اۋىستىرۋ «نازاربايەۆتىڭ ساياسي ويىنى» ەكەنىن ايتادى.اقىن باقىتجان توباياقوۆتىڭ پىكىرى بويىنشا، الدىمەن ءتىلىمىزدى تۇزەپ الۋىمىز كەرەك . مەملەكەتتىك ءتىلدى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە تولىق مەڭگەرمەي جاتىپ لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ ەش قيسىنعا كەلمەيدى. 2020 جىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەندەر 95 پايىزدى قۇرايدى دەيمىز. ءقازىردىڭ وزىندە ەلىمىزدەگى ادامداردىڭ ەلۋ پايىزدان استامى قازاق ءتىلىن تولىق مەڭگەرمەگەن. ەگەر باسقا الىپبيگە كوشۋ ماڭىزدى بولسا، وندا كونە تۇركى جازۋىنا اۋىسقانىمىز دۇرىس شىعار. ءارى ءالىپبي اۋىستىرۋ قىرۋار قارجىنى كەرەك ەتەدى. ال بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ءبىزدىڭ ادەبي-مادەني مۇرالار قايدا قالماق؟ ونسىز دا لاتىنشا ءارىپتى مەڭگەرىپ، كەيىن اۋىسا بەرەرمىز. ءبىراق تۇبەگەيلى اۋىسۋدىڭ قاجەتى جوق. مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىق مەڭگەرۋ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعانىمەن، سوڭى ناتيجەسىز اياقتالىپ كەلەدى. ونىڭ قاسىندا رەسمي ءتىل جوعارى تۇر. ال لاتىنعا كوشۋ ارقىلى ءبىز ورىستان قۇتىلا المايمىز. بولماسا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءبىرجولا لاتىندى تاڭداۋىمىز كەرەك ەدى. پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىندا لاتىن قارپىنە كوشۋ ماسەلەسى ايتىلعالى قوعامدىق پىكىر ەكىگە جارىلعانداي. قولدايتىندار جانە قولدامايتىندار بولىپ. بىرەۋ ءبىلىپ ايتادى، بىرەۋ ەرىپ ايتادى. جاقىندا اباي.كز سايتىندا ەلگە بەلگىلى ءبىراز ازاماتتاردىڭ «لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قارسىمىز!» دەگەن تاقىرىپپەن اشىق حاتى جاريالاندى. «ەگەر قازاق جۇرتى لاتىنعا كوشسە ۇلت مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنەن كەلەر ۇرپاق اجىراپ قالماي ما نەمەسە مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىق مەڭگەرمەي جاتىپ لاتىنعا ويىسۋ قۇتقارا ما؟» دەيدى القالى توپ. مۇزافار الىمبايەۆ، مۇحتار شاحانوۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ، امانگەلدى ايتالى باستاعان قازاق زيالىلارىنىڭ ءالىپبي اۋىستىرۋعا ۇركە قاراۋىندا ءبىر سەبەپ بار سياقتى.

5  قورىتىندى

قازىرگى تاڭدا ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ساياساتىن قولدايمىن. سەبەبى، بىرىنشىدەن، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدەگى نەگىزگى ۇتىمدىلىق - ءتىل اۋىسپاي، تاڭبانىڭ اۋىسۋى.ەكىنشىدەن، قاراپايىم تىلمەن جەتكىزسەم، ءسوزدى نەمەسە دىبىستى قالاي ەستىسەك، جازىلۋىن دا سولاي جازامىز. كوپتەگەن عالىمداردىڭ پىكىرىن ەسكەرەتىن بولسام، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ سونشالىقتى قيىندىق تۋدىرمايدى. قازىرگى كەزەڭدە ءبىلىم سالاسىنداعى جاڭا رەفورمانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى دا، ياعني جاڭارتىلعان ءبىلىم مازمۇنى وسى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدە ءوز ۇلەسىن قوسادى دەگەن ويدامىن. وعان دالەل، باستاۋىش بۋىننان باستاپ ءتىلدىڭ ءۇش تۇعىرلىعىنىڭ باسىمدىعىنىڭ باستاۋ الۋى. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل»، «كوز— قورقاق، قول—باتىر»، - دەپ دانا حالقىمىز ايتقانداي، ەكى قولدى سىبانىپ ناقتى نىق قاداممەن العا باسايىق!

6 پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

- سىنىپتان تىس جۇمىستار. كەزەكتى باسىلىمدار

- ينتەرنەتتەگى ماتەريالدار         

- گازەت جۋرنالدار

---