InfoHub Logo

"اعايىندى كۋليكيندەر مانۋفاكتۋراسىنىڭ" قاراجاتىمەن اشىلعان فابريكا مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى فەدور لۋكيچ سىسويەۆ مەرەكەلى تۇستىككە ازىرلەنىپ جاتتى. جىل سايىن ەمتيحاننان كەيىن فابريكا ديرەكسياسى تۇستىك بەرەتىن دە، وندا ەمتيحانعا قاتىسقان حالىق ۋچيليششەلەرىنىڭ ينسپەكتورلارى مەن فابريكا باسشىلارى بولاتىن. بۇل تۇستىكتەر رەسمي بولعانىمەن، ءاردايىم ءدامدى، كوڭىلدى ءوتىپ، ۇزاققا سوزىلاتىن، مۇعالىمدەردىڭ وزدەرى دارەجەسى ۇلكەندەردى سىيلاۋدى دا ۇمىتىپ، ىشىپ-جەۋدەگى بۇلجىماس داستۇرلەرىنەن جاڭىلماي تويىپ الاتىن دا، كەيىننەن تاماقتارى قارلىققانشا داۋرىعا سويلەسىپ، كوشەگە شىعىپ فابريكا پوسەلكەسىن باسىنا كوتەرە اندەتەتىن، سودان سوڭ ءشوپ-شوپ ءسۇيىسىپ، ۇيلەرىنە تارايتىن. سىسويەۆ فابريكا مەكتەبىندە قىزمەت ەتكەن جىلدارىندا مۇنداي تۇستىكتەردىڭ ون ءۇشىن باسىنان كەشىرگەن ەدى.

ەندى ول ون ءتورتىنشى تۇستىككە بارۋعا ازىرلەنگەندە، مەيرامداعىداي جاسانىپ، ءۇستى-باسىن تۇزەي ءتۇستى. جاڭا قارا كوستيۋمىن كىشكەنە تازارتقىش ششەتكامەن ءبىر ساعاتتاي تازارتتى، ءساندى جاڭا كويلەگىن كيگەندە دە اينانىڭ الدىندا ۇزاق تۇردى، كويلەگىنىڭ باۋلىعىنا ىلمەكتەر تىعىز كەلىپ، وڭايلىقپەن وتە قويمادى، سوندىقتان ايەلىنە ىزالانا سىقىلىقتاپ، ەكى قولىن ۋقالاپ، قىسقاسى، ەركەلەگەن يت سياقتى بۇلاڭداپ ءجۇردى.

سىسويەۆتى كورىپ:

— فەدور لۋكيچ، ءسىز ەكەنسىز عوي! ءبىر جاساپ قالاتىن بولدىق-اۋ! سىرقات بولساڭىز دا كەلگەن ەكەنسىز!.. مىرزالار، رۇقسات بولسا، سىزدەردى ءبىر قۋانتايىن، فەدور لۋكيچ كەلدى!

ىشكىلىك ۇستەلىنىڭ باسىنا پەداگوگتار جايعاسىپ الىپ، تاماققا دەن قويعان ەكەن. سىسويەۆ تۇنەرە قالدى، وعان جولداستارىنىڭ ونى كۇتپەي ءىشىپ، جەي باستاعانى ۇنامادى. سىسويەۆ ولاردىڭ اراسىنان، ەمتيحاندا جاتقا جازۋدى وتكىزگەن لياپۋنوۆتى كورىپ، ونىڭ قاسىنا كەلدى دە:

— بۇل جولداستىققا جاتپايدى! ءيا، ساناتتاعى ادامدار جاتقا جازۋدى بۇلاي وتكىزبەيدى! — دەپ باستادى.

— قۇداي-اي، ءالى سونى ءسوز قىلىپ ءجۇر ەكەنسىز عوي، جالىققان جوقسىز با؟ — دەدى لياپۋنوۆ تىجىرىنىپ.

— ءيا، ءالى سونى ءسوز قىلىپ تۇرمىن! مەنىڭ شاكىرتىم بابكين جاڭساق ايتىپ كورگەن ەمەس! جاتقا جازۋدى نەگە بۇلاي وتكىزگەنىڭىزدى بىلەمىن. ءسىز مەنىڭ شاكىرتتەرىمنىڭ سۇرىنگەنىن، ءوز مەكتەبىڭىزدىڭ مەنىڭ مەكتەبىمنەن جاقسى بولىپ كورىنۋىن كوزدەدىڭىز. مەن ءبارىن تۇسىنەمىن!..

— ءوزىڭىز نە دەپ تۇرسىز؟ ماعان نەگە قادالا قالدىڭىز؟ — دەدى لياپۋنوۆ قىزاراڭداپ.

ينسپەكتور جىلارمانداي بوپ اراعا ءتۇسىپ:

— ءجا، مىرزالار. جوقتان وزگەگە كەرىسۋگە بولا ما؟ ءۇش جاڭساق بولسىن... بىردە-بىر جاڭساق بولماسىن... سونىڭ ءبارىبىر ەمەس پە؟ — دەدى.

— جوق، ءبارىبىر ەمەس. مەنىڭ بابكينىم ەش ۋاقىتتا جاڭساق ايتىپ كورگەن ەمەس!

لياپۋنوۆ اشۋلانىپ:

— جارماسا بەرەدى! اۋرۋ اداممىن دەپ، جۇرتتىڭ ءبارىن قازىمىرلانىپ جەپ بارادى. ال، مەن ءسىزدىڭ اۋىرعانىڭىزعا قارامايمىن، جارقىنىم! - دەدى.

سىسويەۆ اقىرىپ:

— مەنىڭ اۋرۋىمدا جۇمىستارىڭ بولماسىن. ءبارىڭىز: "اۋرۋ' اۋرۋ! اۋرۋ!.." — دەپ، ءبىر ايتىپ، ەكى ايتىپ قويمايسىزدار!.. ەسىركەگەندەرىڭىز ماعان قاجەت ەمەس! مەنى اۋرۋ دەگەندى قايدان تاپتىڭىزدار وسى؟ اۋىرسام، ەمتيحاننان بۇرىن اۋىردىم، ال ەندى مۇلدە ساۋىعىپ كەتتىم، تەك ءوزىمدى ءالى دە السىزدەۋ سەزىنەمىن، - دەدى.

شاريعات ءمۇعالىمى، كەربەزشە كۇرەڭ شاپانى، شالباردىڭ بالاعىن سىرتقا سالىپ كيگەن جاس سوپى نيكولاي.

— ساۋىعىپ كەتكەن ەكەنسىز عوي، ولاي بولسا، قۇدايعا شۇكىرشىلىك. قۋانۋ كەرەك وندا، ءسىز ونىڭ ورنىنا كۇيگەلەكتىك، ۋا عايري عامالداردى ىستەيسىز، — دەدى.

سىسويەۆ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ:

— ءسىز دە جاقسى — اقسىز. سۇراۋلارىڭىز تۋرا، انىق بولۋعا ءتيىستى، ال ءسىز ءاردايىم جۇمباق ايتتىڭىز. ويتۋگە بولمايدى، — دەدى سىسويەۆ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.

جۇرت سىسويەۆتىڭ اشۋىن باسىپ، ارەڭ دەگەندە ۇستەل باسىنا وتىرعىزدى. ول نە ىشەرىن بىلمەي، ءبىراز تاڭداپ وتىردى دا، ءبىر جاسىل تۇنبادان جارتى ريۋمكا ءىشتى، ونان كەيىن سامساعا قول سوزىپ، ونىڭ ىشىنەن جۇمىرتقاسى مەن جۋاسىن قاداعالاپ تەرىپ جەپ وتىردى. وعان سامسانىڭ تۇزى از سياقتى كورىندى. ونى تۇزدادى دا، ىلە-شالا اشۋلانىپ، قايتا يتەرىپ تاستادى، ويتكەنى تۇزى تىم باسىم بولىپ كەتكەن ەكەن.

تۇستىك ىشەردە سىسويەۆتى ينسپەكتور مەن ءبرۋنيدىڭ ەكى اراسىنا وتىرعىزدى. استىڭ العاشقى تاباعىنان كەيىن كوپتەن بەرى ورنىققان ءداستۇر بويىنشا توست باستالدى.

ءبىرىنشى توستى ينسپەكتور كوتەرتتى:

— مەكتەپتىڭ قامقورشىلارى دانيل پەتروۆيچ، ونان سوڭ... ونان سوڭ... ونان سوڭ... — دەپ ءمۇدىرىپ قالدى.

— يۆان پەتروۆيچ... — دەپ برۋني ونىڭ ەسىنە سالا قويدى.

— ونان سوڭ، يۆان پەتروۆيچ كۋليكيندەردىڭ وزدەرى مۇندا بولماسا دا، ولاردىڭ مەكتەپكە قارجى ايامايتىندىعى ءۇشىن العىس ايتۋدى يگى بورىشىم دەپ بىلەمىن، سوندىقتان سول كىسىلەردىڭ دەنساۋلىقتارى ءۇشىن ىشەيىك... — دەدى.

برۋني بىردەڭە شاعىپ العانداي اتىپ تۇرىپ:

— مەن ءوز تاراپىمنان بۇل توستى حالىق ۋچيليششەسىنىڭ ينسپەكتورى ءقادىرلى پاۆەل گەننادييەۆيچ ناداروۆتىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن ىشۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن، — دەدى.

ورىندىقتار قوزعالىپ، جۇرتتىڭ ءجۇزى كۇلىمدەپ، داعدىلى ريۋمكا سوعىستىرۋ باستالدى. ءۇشىنشى توست ءاردايىم سىسويەۆتىكى بولاتىن. بۇل جولى دا ول تۇرەگەلىپ، سويلەي باستادى. ول ءتۇسىن قۇبىلتا، ءوزىنىڭ سوزگە شەشەن ەمەس ەكەنىن، ءسوز سويلەۋگە ازىرلەنبەگەنىن ەڭ الدىمەن ەسكەرتىپ الدى. ونان كەيىن جوتكىرىڭكىرەپ، ءوزى قىزمەت ىستەگەن ون ءتورت جىل ىشىندە وعان تالاي سۇرقيالىق ىستەگەندەر، ور قازعاندار، جوعارعى ۇلىقتارعا ءسوز تاسۋشىلاردىڭ بولعانىن، وزىنە قاس سول جاۋلارى مەن ءسوز تاسۋشى ادامداردى بىلەتىنىن، ءبىراق "كەيبىرەۋلەردىڭ تاماققا تابەتىن قاشىرىپ الام با دەپ قورقاتىندىقتان" ولاردىڭ اتىن اتاعىسى كەلمەيتىندىگىن ايتتى، وسىنداي سۇرقيا وسەك-اياڭىنا قاراماستان كۋليكيندەر مەكتەبى "تەك ونەگەلى جاعىنان عانا ەمەس، ءتىپتى ءال-اۋقاتى جاعىنان دا بۇكىل گۋبەرنيادا" ءبىرىنشى ورىن العانىن ەسكە سالا كەتتى.

— بارلىق جەردەگى مۇعالىمدەر ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز سوم الادى، ال مەن بەس ءجۇز سوم الامىن، ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ پاتەرىم فابريكا قارجىسىنا جاڭادان جوندەلىپ، ءتىپتى جيھازدار دا

قويىلدى. ال بيىلعى جىلى قابىرعالارىنىڭ بارىنە جاڭا جاپسىرما قاعاز جاپسىرىلدى... — دەدى ول

ءمۇعالىم ونان كەيىن وقۋشىلارعا جازۋ جابدىقتارى زەمستۆو مەكتەبى مەن قازىنا مەكتەپتەرىنە قاراعاندا مول بەرىلىپ تۇراتىنىن ايتا باستادى. ونىڭ ويىنشا، مۇنىڭ ءبارى شەتەلدە تۇراتىن، سوندىقتان دا مەكتەپتىڭ بار-جوعىن بىلە بەرمەيتىن، فابريكا يەلەرىنىڭ ارقاسىندا بولىپ وتىرعان يگىلىك ەمەس، تەگى نەمىس، ءدىنى ليۋتەر، جانى ورىس، كەن پەيىلدى ادامنىڭ ارقاسىندا بولىپ وتىرعان يگىلىكتەر ەكەن. سىسويەۆ ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ، مانەرلەڭكىرەمەك، سىرلاماق بولىپ ۇزاق سويلەدى، دەگەنمەن ونىڭ ءسوزى اقىرى شۇباتىلىڭقى دا سىلبىر بولىپ شىقتى. ول ءوزىنىڭ قايداعى ءبىر قاس دۇشپاندارىن قايتا-قايتا اۋىزعا الىپ، ءبىر ايتقانىن كايتا ايتىپ، جوتەلىپ، ساۋساقتارىن ءبىرتۇرلى ەرسى قيمىلداتىپ تۇردى. اقىر اياعىندا شارشادى-اۋ دەيمىن، تەرلەپ - تەپشىپ ءسوزىن اقىرىن ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەي باستادى، دەگەنمەن ءسوزى دە جاتىق شىقپادى:

— سونىمەن، وسىندا ءبىزدىڭ ارامىزداعى برۋني ءۇشىن، ادولف اندرەيچ ءۇشىن ىشەيىك دەيمىن... تەگىندە... ءبارى دە تۇسىنىكتى عوي، - دەدى.

ول ءسوزىن اياقتاعاندا، تىنىستى تارىلتىپ تۇرعان قاپىرىقتى بىرەۋ سۋىق سۋ بۇركىپ، ىدىراتىپ جىبەرگەندەي، جۇرتتىڭ ءبارى ەركىن دەم الدى. جۇرت سەزىنگەن بۇل سۇيكىمسىز ءجايتتى تەك برۋني عانا سەزبەگەن سياقتى. نەمىس بال-بۇل جايناپ، قىلىمسىعان كوزىن سىعىرايتا ءبىر توڭكەرىپ تاستاپ، سىسويەۆتىڭ قولىن الدى دا، قۇشىرلانا سىلكىلەپ، يتشە تاعى ەركەلەي باستادى.

سول قولىمەن جۇرەگىن باسىپ، "و" ارپىنە ەكپىن بەرە:

— و، راقمەت سىزگە! مەنىڭ جايىمدى تۇسىنگەنىڭىزگە وتە ريزامىن! مەن جان-تانىممەن جاقسىلىقتى تىلەيمىن! ءبىراق مەنى اسىرا ماقتاپ جىبەرگەنىڭىزدى اتاپ ءوتۋىم كەرەك. مەكتەپ ءىسىنىڭ العا باسۋى تەك ءسىزدىڭ عانا ارقاڭىز، ابزال دوسىم فەدور لۋكيچ! ءسىز بولماساڭىز ونىڭ باسقا مەكتەپتەردەن بىردە-بىر ايىرماسى بولماس ەدى! "نەمىس بوسقا ماقتاپ تۇر، نەمىس سىپايىلىق سوزدەر سويلەپ تۇر" دەيتىن شىعارسىز. حا-حا! جوق، فەدور لۋكيچ، مەن اقپەيىل اداممىن، ەش ۋاقىتتا ماقتاۋ ءسوز ايتپايمىن. سىزگە جىلىنا بەس ءجۇز سوم تولەيتىن بولساق، ول ءسىزدىڭ بىزگە ءقادىرلى ەكەندىگىڭىزدىڭ بەلگىسى. سولاي ەمەس پە؟ ءسوزدىڭ شىنىن ايتىپ تۇرمىن عوي، مىرزالار! وزگەگە مۇنشا اقى تولەمەس ەدىك... تىلەۋىڭىزدى بەرسىن، جاقسى مەكتەپ ەكەن، مۇنىڭ ءوزى فابريكاعا ابىروي! - دەدى ول

ينسپەكتور تۇرىپ:

— مەكتەپتەرىڭىز شىنىندا دا وزگەشە، ونى شىن كوڭىلىممەن مويىنداۋىم كەرەك. - مۇنى قوشەمەت دەپ ويلاماڭىزدار، ءوز ومىرىمىزدە، شىنىندا، مۇنداي جاقسى مەكتەپ كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. سىزدەردىڭ ەمتيحاندارىڭىزدا اڭ-تاڭ بولدىم دا وتىردىم... نەتكەن كەرەمەت بالالار! كوپ بىلەدى، ىركىلمەي جاۋاپ بەرەدى، وقۋشىلارىڭىز ءسوزسىز ەرەكشە وقۋشىلار، ەشتەڭەدەن تايسالماي شىنىن ايتادى. فەدور لۋكيچ، ءسىزدى دە جاقسى كورەتىنى كورىنىپ تۇر. ءسىز شىن مانىسىندە پەداگوگسىز، ءسىرا، ءمۇعالىم بولۋ ءۇشىن تۋعان ادامسىز. بويىڭىزدا تۋا بىتكەن بەيىمدىلىك تە، كوپ جىلعى تاجىريبە دە، ءىستى سۇيەتىندىك تە - ءبارى دە سىزدە بار. دەنساۋلىعىڭىزدىڭ ناشارلىعىنا قاراماستان ىسكە جەتىكتىگىڭىز، الگى، تۇسىنەسىز بە، توزىمدىلىگىڭىز، سەنىمدىلىگىڭىز تاڭعالارلىق! ۋچيليششەدە بولعان ءبىر جينالىستا بىرەۋ ءسىزدى ءوز ءىسىنىڭ اقىنى دەپ ءدال ايتتى... شىنىندا دا، اقىنسىز! - دەدى.

ءسويتىپ، تۇستىك ءىشىپ وتىرعانداردىڭ ءبارى ءبىر كىسىدەي سىسويەۆتىڭ ەرەكشە دارىنىن ءسوز قىلا باستادى. الدى-ارتىن ويلاپ، سالماقتى ادام ايتپايتىنىنداي كوڭىلدەن شىققان سالتاناتتى سوزدەر تاسقىنىن سۋداي اعىزا جونەلدى. سىسويەۆتىڭ ايتقان سوزدەرى دە، ونىڭ شالكەس مىنەزى دە، قىتىمىر، سۇيكىمسىز بەت-اجارى دا ۇمىت بولدى. ءتىپتى، از سويلەيتىن جاس مۇعالىمدەر دە، سونداي-اق ينسپەكتوردى "اسىل تەكتىم" دەۋدەن جاڭىلمايتىن ءجاسوسپىرىم جىگىتتەر دە شەشىلە سويلەپ كەتتى. قالايدا سىسويەۆتىڭ ءوز ورتاسىندا كورنەكتى ادام بولعانى انىق.

قىزمەت ەتكەن ون تورت جىل بويىندا تابىستار مەن ماقتاۋلارعا سىسويەۆتىڭ بويى ۇيرەنىپ كەتكەن بولاتىن، سوندىقتان ول قادىرلەۋشىلەردىڭ ءماز-مايرام بولىپ داۋرىعۋلارىن سەلقوس قانا تىڭداپ وتىردى.

ماقتاعانعا ول ەمەس، ءبرۋنيدىڭ مەيىرى قانىپ وتىر. نەمىس بىردە-بىر ءسوزدى قۇر جىبەرمەي، قولىن شاپالاقتاپ، ماقتاۋ - ماداقتاۋدىڭ ءبارى مۇعالىمگە ەمەس، وزىنە ايتىلىپ جاتقانداي -اق بولىپ وتىر.

— بارەكەلدى! بارەكەلدى! بارەكەلدى! مەنىڭ ويىمداعىنى تاپتىڭىز!.. وتە جاقسى!.. — دەپ داۋىستاپ قويادى ول.

ول ءوزىنىڭ راقاتتانعانىن جەتكىزگىسى كەلگەندەي - اق، ءمۇعالىمنىڭ كوزىنە موليە قاراپ قويادى. اقىرى شىداماي، ۇشىپ تۇرەگەلدى دە، اششى داۋسىمەن جۇرتتىڭ ۋ-شۋىن باساكوكتەپ:

— مىرزالار! ماعان سويلەۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر! سىزدەردىڭ بارلىق سوزدەرىڭىزگە مەن ءبىر عانا سوز ايتامىن: فەدور لۋكيچكە فابريكا اكىمشىلەرى قارىزدار بولىپ قالمايدى...— دەدى داۋىستاپ.

جۇرت جىم-جىرت بولدى. سىسويەۆ نەمىستىڭ البىراعان بەتىنە ۇڭىلە قالدى.

برۋني ءتۇسىن بۇزىپ، باياۋ داۋىسپەن:

— كىسىنى باعالاۋدى ءبىز بىلەمىز. سىزدەردىڭ بارلىق سوزدەرىڭىزگە قوسىمشا مەن... فەدور لۋكيچتىڭ بالا - شاعاسىنىڭ قامتاماسىز ەتىلەتىنىن، سول ماقساتتا بۇدان ءبىر اي بۇرىن بانكىگە قارجى سالىنىپ قويعانىن ايتۋىم كەرەك، — دەدى تاعى.

سىسويەۆ ءوزىنىڭ ەمەس، بالا-شاعاسىنىڭ نەلىكتەن قامتاماسىز ەتىلەتىنىن ءجوندى ۇقپاعان، وسىنىڭ جايىن بىلگىسى كەلگەن كىسىدەي نەمىسكە، جولداستارىنا جالتاق-جالتاق قارادى. وتىرعانداردىڭ بەت-الپەتىنەن، وزىنە تەسىلە قاراعان سازارىڭقى كوزقاراستاردان ول وزىنە دەگەن ىزگىلىكتى سەزە المادى، كەرىسىنشە جالعان جاعىمپازدىققا ۇقساس، ءتىپتى، تۇلا بويىن شىمىرلاتاتىن جامان بىردەڭەنى ۇققانداي بولدى. ءوڭى قۋارىپ، باسى ءبىر جاعىنا قيسايىپ كەتتى دە، اتىپ تۇرىپ باسىن ۇستاي الدى. ءوستىپ شيرەك مينۋت تۇردى. برۋني ايتقان ءسوز وعان تاياۋ اجالداي بولىپ كورىنىپ، الدىنا تۇرا قالعانداي بولدى. ول الدىڭعى جاقتاعى بىردەڭەگە شوشىنا تەسىلە قارادى دا. وتىرا كەتىپ، جىلاپ قويا بەردى.

— قويىڭىز!.. سىزگە نە بولدى؟.. سۋ بەرىڭدەر! سۋ ءىشىڭىزشى! — دەپ ابىگەرلەنگەن داۋىستاردى ەستىدى ول

ءبىرازدان سوڭ ءمۇعالىم ساباسىنا كەلدى، ءبىراق تۇستىك ىشۋشىلەر ەندى بۇرىنعىسىنداي جەلپىنە المادى. تۇستىكتى جۇرت ۇندەمەي، تومسارىپ وتىرىپ ءىشتى دە، ادەتتەگىدەن كوپ ەرتە اياقتادى.

سىسويەۆ ۇيىنە كەلىپ، ەڭ الدىمەن ايناعا قارادى.

اينالاسى كوگىلدىر تارتقان كوزىن، سۋالعان جاعىن كورىپ: "باسە، وندا بوسقا جىلاعان ەكەنمىن! بۇگىن ءوڭىم كەشەگىدەن كوپ جاقسى. مەنىڭ قانىم از، اسقازانىمنىڭ دەرتى بار، ال جوتەلىم سول اسقازاندىكى"، — دەپ ويلادى.

سونىمەن كوڭىلى ورنىعىپ جايلاپ شەشىندى دە، قارا كوستيۋمىن كىشكەنە سىپىرعىمەن كوپكە شەيىن تازارتتى، سونان كەيىن ونى جاقسىلاپ بۇكتەپ، كومودقا سالىپ، بەكىتىپ قويدى.

ونان كەيىن شاكىرتتەردىڭ ءبىر توپ داپتەرى جاتقان ۇستەلگە كەلىپ، بابكيننىڭ داپتەرىن تاۋىپ الدى دا، بالانىڭ ادەمى جازۋىنا تەسىلە قاراپ وتىرا بەردى...

ول ءوز شاكىرتتەرىنىڭ جازعان شىعارمالارىن قاراپ وتىرعان كەزدە كورشى بولمەدە زەمستۆو دارىگەرى ونىڭ ايەلىنە ءارى بولعاندا ءبىر جەتىلىك ءومىرى قالعان ادامدى تۇستىككە جىبەرۋ ءجون ەمەس دەپ سىبىرلاپ وتىر ەدى.

اۋدارعان ا.ەلشىبەكوۆ

---