دىق
ءانشى جانىبەك كارمەنوۆ ارۋاعىنا باعىشتايمىن.
اۆتور.
...قازىبەك كوز ىلگەن جوق.
* * *
كوز ىلەتىن دە ءجونى جوق.
بەلدەۋدەگى بەسىكتەي ىرعالعان ۆاگوننىڭ نار توسەگى مەن تارسىلداعان تەمىر دوڭعالاعى ءبىر جاقتان، وتكەن جىلى جولىققان ارقا ارۋى اقتىلەككە دەگەن الاڭ كوڭىل ەكىنشى جاقتان مازاسىن الدى.
تۇستىكتەن اششى ىشەكتەي شۇباتىلا شىعىپ، الماتىعا اسىققان پوەزعا ءانشى كەشە كەشىگىپ قالا جازداعان. اپتا بويى الاقانىندا قوندىرعان تۇستىك ءوڭىر ازاماتتارى دا پوەز ورنىنان ەندى قوزعالىپ بارا جاتقاندا مىنگىزىپ جىبەردى.
قوڭىر بىلعارى قاپتى دومبىراسى مەن كوك سومكەسىن كوتەرىپ، كۋپەگە كىرگەندە ەڭگەزەردەي قارا شال مەن قارا كوزى كۇلگەن قارا تورى بويجەتكەن بۇنى ءۇنسىز قارسى الدى. شال باكەنە بويلى بۇعان ءبىرتۇرلى مەنسىنىڭكىرەمەي، ودىرايا قاراپ قويدى. بۇل دا ءبىراق سىر بەرگەن جوق. استىداعى ەكى ورىندى دا بۇرىن كىرىپ جايلاپ العان جاندارعا سىپايى عانا سالەمدەسىپ، سومكەسىن جوعارىعا قويىپ، دومبىراسىن ۇستىدەگى بوس ورىنعا ۇزىنىنان تاستادى.
بۇل كىرگەلى قارا شالدىڭ قاسىنا بارعان اۋىراياق، بەتىنە نوعالا تۇسكەن كەلىنشەك – بالكىم، اقساقالدىڭ كەلىنى ياكي قىزى – يمەنىڭكىرەپ قالدى. قارا تورى ءوڭىن الدەقانداي ۇياتتىڭ تابى شالىپ، نارتتاي كۇرەڭ تارتتى. كوزى كۇلىپ، ادامدى وزىنە تارتىپ تۇراتىن مىنا كەلىنشەككە كەلگەن بويدا نازار سالعانىنا ەندى ءوزى قىسىلدى.
تەرشىگەن ءاجىمسىز، سارعىش جۇزىنە قىزىل رەڭ پايدا بولدى. ءوز-وزىن ءبىراق تەز بيلەپ الدى. مامىردىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ وڭتۇستىكتەگى ءوڭىردى اۋىرلەتە قىزدىرىپ تۇرعان شاعى ەدى. تەرەزەسىن ءسال تومەن تۇسىرە اشىپ، جەيدەمەن جەلەڭ وتىرسا دا كۋپە ءىشى كۇپى بۇركەنگەندەي قاپىرىق-تى. قول ورامالىن الىپ بەتىن، موينىن ءسۇرتتى.
بۇعان بارلاي قاراپ وتىرعان قارا شال:
— قارلىعاش، شاي اكەلەسىڭ-اۋ، — دەدى ەلەۋسىزدەۋ عانا.
بۇل جۇكتى جاس كەلىنشەكتىڭ “قارلىعاش” ەسىمدى ەكەنىن ەسىنە تۇتتى، ءارى تۇعىرداعى توماعاسىز بۇركىتتەي اينالاسىن باعىپ وتىرعان قارتتىڭ الدەنە ايتۋ ءۇشىن قارلىعاشتى شىعارىپ جىبەرگەنىن ءتۇسىندى.
— بالام، قارلىعاش جەڭگەڭ بولادى، — دەگەندە، سۇڭعىلا ءانشى جىگىت اقىرىن عانا جىميدى.
شال دا كۇلىپ جىبەردى. كىرگەننەن ايدىنىن سىرت سالعان اقساقالدىڭ ءوڭى ءجىبىپ سالا بەردى.
— بالالار ءوسىپ كەتىپ، توسەك جاڭعىرتۋعا تۋرا كەلدى، — دەپ ءسال-پال اقتالعانداي كەپ تانىتقان.
— ءجون، اقساقال! — بۇل قۇپتاعان سىڭاي ءبىلدىردى. — سىزدەردەي ادام از قالدى عوي... دەگەنمەن زامان وزگەرىپ كەلەدى. قازاقتىڭ بۇيداسى ءوز قولىنا ءتيدى، بولاشاعى بۇلدىر بولماس.
— ءسوزىڭ ءتۇزۋ، ءوڭىڭ جىلى ۇل ەكەنسىڭ. ءقازىر ەستى ادام دا قالماي بارادى... قاي اۋىلدانسىڭ؟ قازاقپىز عوي، ءجون بىلىسە وتىرايىق، — دەپ شال شەشىلە باستادى.
قىرىقتان اسىپ كەتكەن ازاماتتىڭ ءبىر دومبىرا، ءبىر سومكەمەن جۇرگەنىن جاقتىرماي، و باستا جەل قۋىپ، جەلىك بۋىپ جۇرگەن بىرەۋ مە دەپ قالعانىن قارت ءبىر-اق اۋىز سوزبەن قايىرىپ كەتكەنىن بۇل دا بايقادى.
— نىسپىم — قازىبەك، سەمەي جاعىنانمىن.
— ە-ە، — دەپ قاريا تاماعىن كەنەپ الدى. — دۋلات پەن اباي تۋعان جەردەنمىن دە، باسە! شاكەرىم قاجىنى قۇدىققا كومگەن جەر دە... — شال تاعى ءبىر شالىپ ءوتتى.
قازىبەك بۇل شالدىڭ ءتۇبى تەگىن ەمەس، زەردەلى ەكەنىن ۇقتى.
سالماقتى ءسوزدىڭ سوڭىن كۇتتى.
— ۇلىم، عاپۋ ەت! مەن ءبىر ارتىق دەگەن الجىعان شالمىن، ءوزىڭدى ەندى تانىدىم. قاجىنىڭ اتى اۋزىما تۇسكەندە تانىدىم، بالام، ارۋاعىڭنان اينالايىن قاجى!.. — شال ءانشى قازىبەكتى ەندى جىعا تانىپ، قاجىنىڭ اتىن اۋزىنا العاننان داۋىسى جارىقشاقتاندى.
وسى كەزدە ىشكە قارلىعاش كىردى، قازىبەك تە قوزعالاقتاپ قالدى.
جولعا دەپ جىگىتتەر سالىپ بەرگەن قازى-قارتا مەن ەت، ءبىر قۇمىرا “ارميان” كونياگىن كوك سومكەدەن شىعارىپ، “مەنىڭ بارىم وسى” دەگەندەي قارلىعاشقا كۇلىمسىرەي قاراپ ۇستەل ۇستىنە قويدى. سول بويدا كۋپەدەن ۇزىن دالىزگە شىقتى. دالىزدە ادام از ەكەن. تىسقا كوز تىكتى. اي تولىسىپ، ماۋسىم ورتالاپ قالسا دا تەمىر جولدىڭ قاپتالىنداعى جىپ-جىلماعاي جازىق تاپ-تاقىر. كوكەكتە كوتەرىلگەن كوگى دە قۋاڭ. ۇزىن جولعا جەڭىلدەنىپ كيگەن سپورت دامبالى قالتاسىنان ءمۇيىز شاقشاسىن الىپ، كوكبۇيرا ناسىبايدان ەرىنى استىنا لىپ ەتكىزىپ تاستاپ جىبەردى. قۋاتى كۇشتى ناسىباي اتقاننان با، قاراداي قۇشىرلاندى.
قارلىعاش داۋىستاپ شايعا شاقىردى. ءۇنى جۇمساق ەكەن. ەسىنە ساپ ەتىپ اقتىلەك ورالدى... تۇلا بويى شىمىر ەتە قالدى. ەرنەۋى تومەن تۇسىرىلگەن تەرەزەدەن ەرىن استىنداعى ناسىبايدى شىناشاعىمەن اتىپ جىبەردى. سونداي ءبىر ەپتى قيمىل بۇرىننان قالىپتاسقانى كورىنىپ-اق تۇر. كەلىپ قارا شالدىڭ قاسىنا جايعاستى. شاي قۇيۋ ءۇشىن قارسى وتىرىپ قالعان قارلىعاش كەسە ۇسىنعاندا تاعى قىسىلدى. قازىبەكتىڭ ويىنا اقتىلەك تاعى ءتۇستى.
— قارلىعاش، — دەدى قارا شال قوڭىر داۋىسپەن، — سەن قىسىلماي وتىر. قۇداي جولىمىزدى وڭعارادى ەكەن، قاسىمىزعا قازىبەكتەي قازاققا بەلگىلى ۇلدى قوڭسى ەتكەن. قايتا قاينىڭا كوز سالا وتىر، اناۋ جىلبىسقا مۇنداي جانعا تارتسا جامان بولماس...
— و نە دەگەنىڭىز، اكەسى-اۋ! بۇ كىسىدەي-اق بولسىن!.
قازىبەكتىڭ كوڭىلى ەندى عانا جايلاندى. ايتپەسە قىسىلا بەرگەن “جاس جەڭگەيدەن” اقساقالدىڭ الدىندا بۇل دا ءوزىن قولايسىز سەزىنىپ، قاراداي قۋىستانعان. وسىنىڭ ءبارىن كوزبەن شولىپ، تىلمەن شالىپ وتىرعان شالدىڭ وپ-وڭاي-اق جايمالاپ جىبەرگەنىنە بۇل دا ريزا بولدى.
— اقساقال، مىناۋ جالپاق دۇنيەدە اششى-تۇششىنى تاتىپ، جامان-جاقسىنى ءبىر كىسىدەي كورگەن-بىلگەن ادامعا ۇقسايسىز. ايىپ ەتپەسەڭىز سۋسىنعا سارى قىمىز بولماسا دا، سارىسۋدان الا وتىرعانعا قالايسىز، — قازىبەك ەركەلەي سويلەدى. الگىندەگى تەكىرەكتەگەن ءتىلى دە شەشىلەيىن دەگەن سىڭايلى.
— ە-ە، بالام، سەندەي اداممەن اۋىز تيىسپەي بالسىنەتىن مەن كىم ەدىم؟ قۇي كاپىردىڭ “اسىنان”! — داۋىسى مىعىم شىقتى. — بالكىم، ءۇنىڭدى ەستىپ قالارمىز، – دەپ ءتىل ءتۇيىنىن بۇعان تاستادى، “ەندى سەن ءبالسىنىپ كورشى” دەيتىن سياقتى، ءتۇيىندى ءوزىڭ تارقات دەگەن سالماق جاتىر.
— اپىرىم-اي، اقساقال-اي، ويدان وراعىتىپ، قىردان قاعاسىز-اۋ! — قازىبەك قاتپارى مول قارا شالعا ءدان رازى. — ءتىل مەن جاقتى ايىرعان ادەبيەتشى ۇستازسىز-اۋ...
— ۇستاز قايدان بولايىن، مەن ءبىر قازاقتىڭ قىرت شالىمىن عوي، — دەپ قاشىرتتى. — ءسوزدىڭ سونىسىن سەزىنبەسەك تە، سوناردان ءىز شالۋعا قۇمارتاتىنىمىز راس. بىزدىكى ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جالقاقتاي ءسوز ساۋعان شالىق قوي، كوڭىلىڭە الما، ۇلىم!
— دەگەنمەن اقساقال، قارا سوزگە قارا جاياۋ ەمەسسىز.
— ە-ە، ۇلىم-اۋ، قازاقتىڭ قارا سوزگە قارا جاياۋى بار ما؟ ءبارى دە قۋ سوزدەن قۋىرداق قۋىرىپ، قۋساڭ قۇمالاق تۇسىرمەي تۇر عوي، بۇل كۇندە، — دەپ نالىپ تا الدى.
— ونىڭىز راس-راس! — قازىبەك مويىنداي بەردى.
ءسوز اراسىندا كۋپەنىڭ قاپىرىعىنا قاراماستان كونياكتان ەكەۋى الىپ تا قويدى. كوڭىل كوتەرىلىپ، وي تياناق تاپتى.
— قازىبەك، بالام، — دەدى شال بۇعان الا كوزىن توڭكەرە، — انا ءبىر جىلى سەلەۋلى دەگەن جازۋشى ەكەۋىڭ تەليەۆيزوردان قازاقتىڭ ءانى تۋرالى ويلى حابار جاسادىڭدار. سەن دە ءبىر سۇلۋ ءاندى بوزداتتىڭ.
اسىرەسە قاجىنىڭ اندەرىن ايتساڭشى!.. جارىقتىقتى قالاي عانا اللا تاعالا جاراتتى ەكەن؟ بۇكىل ەل سول حابارعا ءالى سۋساپ ءجۇر.
— ءيا، اقساقال، ول ءوزى اياق استىنان تۋعان ويدان باستاۋ العان، مىقتى ادەبيەتشى عالىم اعامىز نۇرىمعاليدىڭ سوزىنەن تۋىنداپ ەدى...
قازىبەك اڭگىمەنى ءارى قاراي قوزعامادى. قارتتىڭ الىستان وراعىتقان ويىن ءتۇسىنىپ، قولىنا ۇكىلى، شولاق، شەتەن اعاشىنان شابىلعان دومبىراسىن الىپ، كۇيلەۋگە كوشتى. داۋىسىم ەركىن شىقسىن دەدى مە، ورنىنان كوتەرىلىپ، قاپىرىقتاۋ كۋپەنىڭ تەرەزەسىن تومەن قاراي بارىنشا ءتۇسىرىپ قويدى. سول-اق ەكەن كۇپى كيگەن كۋپەنىڭ ءىشىن جەل گۋلەپ، جانعا جايلى قوڭىر سالقىن بيلەپ، وتىرعانداردىڭ تىنىسى اشىلدى. قازىبەك الاڭ-اشىق ەسىكتى دە جارىم-جارتىلاي جاپتى.
قولىنا قالاقتاي جەڭىل، قازىقتاي قىسقا دومبىراسىن قايىرا الدى.
قاجىنىڭ ءانى باياۋ باستالدى. قازىبەك تىنىسىن كەڭ الا، تاماعىن كەنەي تەرەڭگە تارتا، تۇڭعيىققا باتا ايتۋعا دايارلانعانداي. ءانشى ءاننىڭ قايىرماسىنا كەلگەندە كەنەۋلى ويدىڭ اشىلا ءتۇسىپ، تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن بۇرما-بۇرماسىنا دەندەي داۋىس سالدى. داۋىس جارىقشاقسىز شىعىپ، قالىقتاي سىزىلدى.
ورامدى وي مەن سالماقتى ءسوز سىڭعىراعان داۋىس ىرعاعىمەن بيىكتەي كوتەرىلىپ، قالىقتاي بارىپ قونادى. بايىرقالاعان بارشىن ءۇن باياۋلاپ بارىپ قايتا كۇش الادى، ءبىراق كۇشەنبەيدى. قورعاسىنداي اۋىر قوڭىر داۋىس سىبىزعىداي سىزىلا شىعادى دا، سىمعا تارتقانداي قالىپپەن باياۋلاماستان شىرقالا كوتەرىلەدى.
قايران،
قايعىسىز، قامسىز كۇندەرىم،
سايران،
ساۋىقتى، راقات تۇندەرىم!
سەندەردەن نە پايدا؟
ءانشى “نوقتالى باس، اعىزىپ جاس” دەگەن ساتتە قارا شالدىڭ جانارىنا جاس تىعىلدى. قارلىعاش ءۇنسىز كۇيدە اياپ، ىشتەي ەلجىرەپ كەتتى. قازىبەك ءبىراق مۇنىڭ ءبىرىن دە اڭعارعان جوق. اق جەيدەسىنىڭ ءوڭىرى اشىلا، كوزىن جۇما، بار دۇنيەنى ۇمىتا ۇزىلدىرە ءۇن شىعاردى.
جاستىق،
جالىنسام جانە كەلەر مە،
ماستىق،
دەنەمە قىزۋ بەرەر مە؟
سۋىنعان تۇلا بوي.
وسى تۇسقا كەلگەندە قازىبەك ءبىر تىنىس الماستان ۇزدىكتى-اي كەپ... ولەڭنىڭ ءسوزى مەن ءانشى اۋەنىندەگى سەزىم استاسىپ كەتتى.
ماعان،
قاراما، كوڭىلىم، مۇڭايىپ،
ساعان،
جەتكىزبەس كەتكەن ول عايىپ.
جاس ءومىر – وتكەن توي...
قازىبەك “جاس ءومىر — وتكەن توي...” دەپ وز-وزىنە جۇباتۋ ايتىپ جاتقانداي وقىس باياۋلاي بەردى. قارلىعاش تا، قارا شال دا كەۋدەلەرى بوساپ، ويعا قالدى.
ءانشى ءارى قاراي قايىرا شىرقاي جونەلدى...
قازىبەك داۋىسى پىشاق كەستى تىيىلعاندا جارتىلاي جابىق كۋپە ەسىگى جايىمەن سىرعي ايقارا اشىلدى. جولسەرىك جىگىت ەكەن. ونىڭ ار جاعىندا تاعى دا تورت-بەس كوز تىنتە قارايدى. ءانشىنىڭ تومەن جاعىنا جولسەرىك تىزە بۇگىپ جاتىپ: “ەنتەلەمەڭدەر-ەي! قاپىرىق بوپ كەتەدى. دالىزدەن تىڭداساڭدار دا جەتەدى عوي. كەرەڭ ەمەس شىعارسىڭدار” دەپ، ءوزىنىڭ قوجايىن ەكەنىن تانىتىپ تاستادى.
— اعا، — دەدى سوسىن، — الماتىعا دەيىن قاسىڭىزعا جان بالاسىن جاتقىزبايمىن. سىزدەردى بىلەمىن عوي... شىرقاي بەرىڭىز!
جولسەرىك جاس جىگىتتىڭ جورتا “بىلەمىنىن” قازىبەك تە ىشتەي ءتۇسىنىپ، جىلى عانا ەزۋ تارتتى. اق بورىق القىمىن، مىعىم دا قىسقا موينىن اق ورامالمەن ءسۇرتىندى. كۋپە ءىشىن ۇرگەن قارىنداي جەل كەۋلەپ تۇرسا دا، الدەقانداي ىستىق تاپ ءتاندى تەرشىتە بەرەدى.
شاكەرىم قاجىنىڭ قورعاسىنداي قۇيىلىپ تۇسكەن تۇنبا تىركەستى، اۋەزى قاجىرلى، وكىنىش پەن نالۋى جوق، تەك تانىمعا تەرەڭدەي سالماق سالىپ، جان دۇنيەڭدى جايلى ءبىر جۇماق، جۇمباق كۇيگە بايىرقالاتار ءانىنىڭ اۋەنى ءالى دە تار كۋپەنىڭ ءىشىن كەۋلەپ، كەۋزەپ تۇرعان... اڭقىلداق مىنەزدى اپتىقپالاۋ جولسەرىكتىڭ دە ەسەر، ەلىكپە كۇيىن الدە قاجى ءانىنىڭ اۋەنى، الدە ءانشىنىڭ مىسى باستى، ول دا ءبىر مەزەت توسىلىپ، جاۋتاڭداپ قالدى. الا كوزدى قارا شال مەن كۇلىم كوز كەلىنشەك تە تىم-تىرىس.
ءبىر ءسات بۇيىققان جىم-جىرتتىقتى قازىبەك قاققان شەك ءۇنى بۇزدى. ءانشى اسىقپاستان تىڭق-تىڭق كۇيلەپ وتىردى دا، قاجىنىڭ تاعى ءبىر تىمىق تا تىڭ اۋەزىن قوزعادى. كەلتە دومبىرانىڭ قۋ شاناعى قايىرا كۇمبىرلەدى.
ىشتەن كۇش العان اۋەندى ءۇن دە اۋەلەي بەردى.
انادان العاش تۋعانىمدا،
جىلادىم نەگە دىبىستاپ؟
كىندىكتى كەسىپ قيناعاندا،
انامنان كەتتىم الىستاپ...
استارلى ءسوز، اعىمدى وي ال دەگەننەن استاسا جونەلدى. ال دەگەننەن ءانشى تىڭداۋشىسىنا تۇرە ءتيدى. جارىق جالعاننىڭ وپاسىزدىعىن شىر ەتىپ كەلىپ، شەشەدەن جەرىپ، كىندىگىڭ قاناي كەسىلىپ، قايىرىمسىز قاتال ومىرگە كەلگەنىڭدى ۇقتىرا ويعا سالادى.
اق بۇيىمعا وراپ العانىندا،
قۇنداققا قويدى تاڭىپ ساپ.
جىپ-جىلى سۋعا سالعانىندا،
دەنەمدى ابدەن ارۋلاپ.
وسى “ارۋلاعان” ءسابي كۇنگى ءتىرى قۇنداق پەن اقىمعا تۇسەر اق ارۋلى ءولى قۇنداق اراسىنداعى ولشەمدى ءومىردىڭ ۇلى سىنى وتىرعاندار مەن دالىزدە تۇرعانداردىڭ جانارىن جاسقاپ، جۇرەگىن سۋىنتتى.
قاجى قامىعا سويلەپ، جۇباتا جاۋاپ قايىرادى. ءانشى ءارىن كەلتىرە جەتكىزەدى. وتىرعاندار ءۇنسىز كۇيدە دەمدەرىن تارتا قىستىعادى. قىستىقپاي قياندى شارلاي اۋەلەتەتىن قازىبەك قانا.
تابىلماس انىق ازات ادام،
جارالىس بيلەر زاماندى.
... تارتقىزار ءومىر جازاڭدى.
كارىلىك كەلسە اياۋ بىلمەي،
جاس ءومىر كەلمەس قايتادان.
قاجى ويىنا قازىبەك تە قايىرا ورالدى. جالعان دۇنيەگە جاۋاپ قاتتى. جۇمىر باستى پەندەنىڭ الدامشى ءومىردى الدانىش ەتەرىن بەك تۇيسىنتەدى.
كىندىكتى كەسىپ تاستاماعى –
جاس ءومىر ءسۇيتىپ قيىلعان.
اق بۇيىمعا وراي باستاماعى –
كەبىنىڭ سونداي بۇيىمنان.
قۋىستاپ سالسا قۇنداعىنا،
كىرەتىن كورگە ۇساماق.
تاعدىر جوق ولمەي تۇرماعىنا،
ءومىردى ءولىم تۇساماق...
“تۇسامىس — ءولىم تۇساعان ءومىر-اي!..” قارا شال قارا تاستاي قاتىپ-اق وتىرسا دا، سىر بەرىپ الدى. بىتەلگەن بۇلاق كوزىندەي بۇرق ەتكەن ىستىق جاس ەرىكسىز ساۋلاي جونەلدى. كوزىن جۇمعان ءانشى داۋىسى ءبىراق بۇزىلعان جوق. دۇر-دۇنيەنى ءدىرىلسىز بيلەگەن داۋىس قانا ساپ-ساپ كۇيى...
الداۋعا كۇلىپ، قۋانعانىڭ –
الدانىپ وتپەك ادام ول.
اشىعىپ ەمسە، ۋانعانىڭ –
ومىردە كورمەك ءىسىڭ سول.
بەسىكتەگى الداۋعا كونىپ ۋانىپ، وسكەندەگى ارباۋعا كونىپ، جۇبانىپ وتەر قىسقا عۇمىرعا نالىما ارلى ادام دەپ باسۋ ايتادى قاجى. سوزىمەن سابىرعا كەلتىرىپ، انىمەن جىبەكتەي جەڭىل مۇڭعا باتىرادى. ءانشى دە سايابىرلاپ بارىپ سولىعىن باستى.
تاعى دا تىنىشتىق بيلەدى...
الدەن ۋاقىتتا جانارىن جاس جۋعان قارا شال:
— قاراعىم-اي، تىل-كوزدەن امان بولعاي! — دەپ ورنىنان قوپارىلا كەلىپ، قارسى وتىرعان قۇمايداي عانا ءانشىنى الىپ باۋىرىنا باستى. قىرىقتىڭ قىرقاسىنا ىلىككەن قازىبەك كومىلىپ قالدى. قارلىعاش دەنەسى اۋىرلاپ قالسا دا، وسى ءبىر مەزەتتى پايدالانىپ، شاينەكتى الا لىپ ەتىپ كوتەرىلە بەرگەن.
دالىزدەگىلەر دە جاپسىرما ەسىككە ۇيمەلەسە قاپتى.
— وي، اعا، ەڭىرەتتىڭىز عوي! — دەپ جولسەرىك جىگىت تە ءسۇيسىنىپ جاتىر.
باسقالار دا:
— ءانىڭىز ءان-اق ەكەن!
— داۋىستى ايتساڭشى، سىبىزعىداي سوزىلىپ، ءبىر تالۋدى بىلسەشى!
— ومىرىمدە انگە ايىزىم قانعانى وسى شىعار.
— وي، سەن دە، بۇل كىسى اتاقتى ءانشى ەمەس پە... باياعىدا كومسومولدىڭ سىيلىعىن العان، — دەستى دۇرلىگىسىپ.
— ءاي، اعا-اي، كوڭىلدى ءبىر كوتەرىپ تاستادىڭىز-اۋ! — جولسەرىك اقجارما مىنەزىمەن ايىلىن جيار ەمەس. — مىنانداي اننەن كەيىن الۋ كەرەك. الماۋ – كۇنا... ماعان جۇمىس... ءاي، سوندا دا ءسىز ءۇشىن! — ول ءوزى بيلەپ-توستەپ كونياكتان تارتىپ جىبەردى.
جولسەرىك جاس جىگىتتىڭ ەركىندىگىن ەرسى كورگەن بىلەم، قارا شال: “قازىبەك، بالام، جول ءۇستى مازاڭدى الدىق. پوەز دا ىستىق. شاي ءىشىپ، تىنىعىپ ال، — دەپ جۇرتقا قارادى. — سەندەر دە بارىڭدار، دەم الىڭدار!”
— جاقسى، اعا، ءشاي-پاي ءىشىپ الىڭىزدار. مەنى دە سەرىگىم ىزدەپ جاتقان شىعار، باعانا بريگاديرگە كەتىپ ەدى، — دەپ جولسەرىك جىگىت تە ءجىتى اڭداپ، ورنىنان تۇردى.
قارلىعاش تا شاينەكتى قايناق سۋمەن ۇستەپ، شاي سالىپ دەمدەپ اكەلدى. قارا شال مەن قازىبەك تە جايلانا وتىرىسقان. قاجىنىڭ انىنەن كەيىن كوڭىل تولقىپ، ءبىراق سالماقتى ءبىر سەزىم بيلەگەن.
قارلىعاش ءسۇت قاتىپ، قويۋلاپ ءۇندى شايىن قۇيعان.
ول بۇدان ۇرلانا قارا شالداي قوساعىنا قاراپ قويادى. كوزىندە شىمىرلاعان مەيىرىم بار. ىقىلاسپەن قاراعان كۇلىم كوزدىڭ شالى الدىندا قىمسىنعانىنا دەيىن شىنايى. كىشكەنە عانا كەسەنىڭ ءوزىن ۇسىنعاندا قازىبەككە شىناشاعىن جاناستىرماي-اق وتىر. قيمىل-قوزعالىسى مەن قويۋ كىرپىگىن تومەن تۇسىرۋىندە دە، الدەبىر ايەل زاتى كورسەتەر ابەس قىلىق نەمەسە جاساندىلىق جوق.
قوردالى قازاق اۋىلىنان شىققان ناعىز دالا قىزىنا ءتان قاس قيمىل مەن ءمىنسىز مىنەز، يماندى يبالىلىق قازىبەكتى ءتانتى ەتتى.
مۇنىڭ عۇمىر بويى قادىرلەپ وتەرى دە وسىنداي ورنىقتى، اينىماسى جوق سەزىم ەدى عوي... ءوزى دە ونەرگە قانداي شىن بەرىلگەن، ادال بولسا، ايەل اتتى ۇرعاشىنىڭ دا سەزىمى سەلكەۋ-سىز، سىپايى دا شىنايى بولعانىن قالايتىن.
ومىرگە وكىنىشى جوق. قاجى اتاسى ايتقان “قايعىسىز، قامسىز كۇندەردىڭ، ساۋىقتى، راقات تۇندەردىڭ” كۋاگەرى بولدى. اللاعا شۇكىر، حالقىنىڭ اقىقتاي ءمولدىر، الماستاي وتكىر ىقىلاسىنا دا بولەندى.
ونەرىن مۇرات تۇتىپ، جانىن جۇبات قىلىپ كەلەدى.
قارلىعاشتاي اسىل زاتتىعا دا سان جولىققان بۇل... سوندا ءسابيدىڭ رياسىز ەركەلىگىندەي ساف سەزىمدى بۇل دا باستان كەشكەن. ويلاپ قاراسا، ول دا الىس. كوكجيەكتەي كومەسكى... كومەسكى تارتىپ بارا جاتقانداي. اقتىلەكپەن اراداعى ساعىمداي سۋسىعان سەزىم تازا ەدى!..
ارقاداعى اقجارما كۇندەر، كوگىلدىر كول بويىن قىدىرعان تۇندەر – ءبارى-بارى بۋرىل تارتىپ بارادى. ءومىرىنىڭ ءوزى بۋرىل. جو-جوق، بۋرىل ەمەس، بۋالدىر...
...ءۇنسىز، سىزىلتا سورىپ شاي دا ءىشىلدى. اڭگىمە ارقاۋى جالعانا قويمادى. ويپىل-تويپىل كوڭىل قازىبەكتى قايراڭعا قاراي تارتا بەردى.
قاراداي دەمى تارىلىپ، شىعا بەرىس تامبۋر-دالىزگە شىعىپ ناسىباي اتتى.
كۇن دە ۇياسىنا ەڭكەيىپ قالعان. مازاسى بولماي كەلىپ، ۇزىن دالىزدەگى ۇمىتپەن كاراعان جۇرتقا دا قاراماي جاتىپ قالدى. توسەگىن قارلىعاش سالىپ قويىپتى. كۋپە ءىشىن جەل گۋلەپ، قوڭىر كەش تۇسسە دە دەمالىس اۋا تار، الدە نە باسىپ تۇرعانداي. قوڭىر كۇنمەن قوڭىرقاي تارتقان دالا دا مۇڭلى، موماقان بوپ كورىندى بۇعان.
كوزىن قانشا جۇمسا دا ىلىنبەي-اق قويدى. ىمىرت جابىلىپ، ءتۇن تۇندىگى باسا قارا شالدىڭ اياعىن قارلىعاش شىلاپشىنعا جۋىپ، ەكەۋارا سىبىر-كۇبىر سويلەسىپ، جاتىپ تا قالدى. وسىنىڭ ءبارىن سەزسە دە، قازىبەك ۇيىقتاعان بوپ تەرىس قاراپ جاتا بەردى. ءسال عانا اشىپ قويعان تەرەزەدەن بولات دوڭگەلەكتەر جۇرەكتەي دۇرسىلدەپ، كەيدە تاناۋعا كومىر ىسى كەلىپ، كوزى ىلىنبەي-اق قويدى.
كوپ كەشىكپەي-اق تومەندەگىلەر قامسىز، راقات ۇيقىعا كەتتى. قامىرىق كوڭىلدى، ۇيقىسىز ءتۇندى بۇل عانا.
* * *
ساۋمال كوڭىلى ساباداي تولقيدى...
قاراڭعىلىق بۇركەگەن كوگىس دالادا قۇيىن-پەرەن جىلجىعان پوەزد دا تولقىن ۇرعان كەمەدەي تەربەلەدى. تەربەلگەن سايىن تولقىعان كوڭىلمەن قات-قابات وي كەلەدى. قاپاس تۇندەي قاراڭعى وي ەمەس، ساۋلەلى وي. سىنىق سەزىم ەمەس، سالبۋرىن سەزىم.
ساۋلەلى وي مەن سالبۋرىن سەزىم ءانشىنى الىس ارقاداعى كوگىلدىر كول جاعاسىنان ءبىر-اق شىعاردى.
...اسپاندا الا بۇلت اۋنايدى. كوگىلدىر كول بەتى جىبىرلايدى.
جىلانداي جەر باۋىرلاعان ءدىڭدى اق قايىڭدار قورشاعان تەپسەڭدە التى قانات اق بوز ۇيلەر تىگىلگەن. جاز ورتالاعان جايلى مەزگىل.
تۇرىلگەن توركوز ىرگەدەن جەلەمىك جەلپىپ وتەدى.
توردەگى قوس اقساقالدان تومەن، قاراساقالدارمەن تىزە قاعىسا، كەڭ-مول وتىرعان قازىبەك انگە اۋكەسىن سوزعان. كوگىلدىر كولدىڭ ۇستىندە ءان قالىقتاعان. كول سۋى دا تىنىپ قالعان. اسپانداعى الا بۇلت تا اسىعا اۋىپ كەتە الماي، اق شاڭقان كيىز ۇيلەردىڭ ءۇستىن اينالعان. جەر سۇزە جۇزگەن كولەڭكەسىن جەل دە قۋماعان.
تىنىسى تارىلماس، داۋىسى داڭعىراي جارىلماس جۇعىمدى ءۇن جۇرەكتەردى تەربەي، كوتەرىلگەن كوكىرەكتەردى كەرنەي قۇبىلماسىز شىققان. ءان اۋەنى توڭىرەكتى ۇيىتىپ العان ەدى.
جاز بولسا جارقىراعان كولدىڭ بەتى،
كوگەرىپ تولقىندايدى،
ياپۋر-اي، الىس شەتى...
الدەبىر ءالسىز وكىنىش، سابىرلى كۇيىنىش بار. ءبىراق ءدىرىلسىز داۋىس سارعايعان ساعىنىشتى باسقانداي. جاسۋسىز جان، تاسۋسىز قان جابىرقاۋدان ادا، جالىنىشتان جىراق. بالقىعان قورعاسىن تەكتى سابىر سارقىلۋلى. ءانشى كوڭىلى الاڭسىز، جۇرەگى جاراسىز.
ارقانىڭ جانعا داۋا اۋاسىن جۇتىپ، داليعان دالاسىن كورىپ كەرىلگەن قازىبەك باۋىرىن جازىپ، قولتىعىن سوككەن سىڭايلى. ءان ارتىنان ءان قۇيىلىپ، داۋىسى دا دالانىڭ كەڭ تىنىستى كيىگىندەي بارلىعۋ دەگەندى بىلمەيدى. جارىلعاپبەردىنىڭ “شاماسىنان” شامىرقانعان ءۇن شارىقتاپ كەتتى. جەل تىنىپ، جەتىم بۇلت جۋىقتادى. وتىرعاندار “ءپالى!..” دەپ ءۇن شىعارا الماي، تىنىستارى تالدى...
“اقباقاي” مەن “ەكى جيرەن” قازىبەكتىڭ كەرمەسىنەن قارا ءۇزدى.
كوشكەندە جىلقى ايدايمىن الامەنەن،
اۋلىڭا بارۋشى ەدىم دالامەنەن.
تۇسكەندە سەن ەسىمە، بەۋ، قاراعىم،
ساعىنىپ سارعايامىن سانامەنەن...
ءانشى سورەدەن سەلدىر-سەلكەۋسىز داۋىس بابىمەن سۋ جورعاداي سۋسىپ وتكەندە، وسى ورايلى ءساتتى كۇتكەن الدەبىر كەلىنشەك كيىز ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنان ەڭكەيە ەندى. دوڭگەلەنگەن سارى شارانى دەڭگەلەك اتتىرا كوتەرگەن اققۋ مويىن اق كەلىنشەك بويىن تىكتەپ، سىپايى عانا سالەمدەسىپ، وڭ جاق بوساعاعا تىزە بۇگە بەرىپ، وتتى جانارىمەن قازىبەكتى شولىپ ءوتتى. ەسىكتەن ەڭكەيە كىرگەننەن كوزىن ايىرماعان ءانشىنىڭ دە ىشىنە وقىس شوق ءتۇسىپ كەتىپ، قارىپ العانداي سىلكىنىپ قالدى.
ءان اياقتالىپ، ءوزدى-وزدى تامسانا ءسوز قىلىسىپ وتىرعان جۇرت قازىبەكتىڭ بۇل ىڭعايسىز جايىن بايقاي دا قويمادى. اق كەلىنشەك اقتىلەك پەن اق قۇبا سابىر عانا سەزىپ قالدى. بۇلار دا بىر-بىرىنە قاراسىپ ءوتتى. بۇل ەكەۋى ەرلى-زايىپتى ەدى... ەكەۋارا ەزۋ تارتىسىپ قويدى: مۇنداي مۇڭسىز قىلىقتى ەكەۋى بۇرىن دا باستان وتكەرسە كەرەك، ونشا ءمان بەرمەگەن سىڭاي تانىتتى. ولاردىڭ بۇل ادەبىن قازىبەك تە اڭداپ، ىشتەي ءسۇيسىنىپ، ەندى ءوزىن ىڭعايسىز بولدى-اۋ دەپ جازعىردى.
كەنەت كوزى ەركىنەن تىس تاعى ءتۇسىپ كەتتى...
قىرىن وتىرعان اق كەلىنشەك قازىبەكتىڭ كوزقاراسىن قاراماستان سەزگەندەي، قىزعىلت كەلگەن ويماق ەرنىن انتەك تىستەپ الدى دا، اقشا بەتى البىراي قالدى. بۇعان سولاي بوپ كورىندى بىلەم، بالكىم... باعانادان بوي-بويى ءان سالعاننان بالبىراپ، بۋراداي بۋسانىپ وتىرعان قازىبەكتىڭ ۇلى دەنەسى ءدىر ەتىپ، جانىنا جۇمباق، سالقىن ءبىر سەزىم تىكسىنتىپ ءوتتى.
شالدۋار كوڭىلىن اۋلاعىسى، ءوز-وزىن بالاشا الداعىسى كەلگەن بۇل بار ىنتا-ىقىلاسىن قايىرا انگە بۇردى. “قاناتتالدىنى” قىسقا قايىردى. ءان اياقتالا سالقىن سانامەن بارلاي قارادى.
جۇپ-جۇمىر ۇزىن مويىندى، اي ماڭدايىنا قارا شاشىنان جاراسىمدى كەكىلدىك ءتۇسىرىپ، سالپىنشاق سىرعالى قۇلاعىن اشا كوكشىل شىت تارتقان ول شارادان قىمىز ساپىرىپ، سىمداي سالالى ساۋساقتارى اعاش توستاعانداردى ەرنەۋىنەن اسا ۇستاپ، تورگە قاراي وزدىرىپ وتىر. وڭىندە وڭەزسىز ورلىك، تەڭىن بىلەر تاكاپپارلىق، سىلاڭ بويىن باپتاي، بۇرىمدى ءبىتىمى مەن شالقاق كەۋدەسىن كەرىپ ۇستاي، ءوزىن بۇلداي بىلەتىن ءبىر ماڭعازدىق بار. الگىندە ەكەۋى ەرەك جۇزدەسىپ، جانارمەن جارق ەتىپ شارپىسىپ، قىمسى ەتىسىپ قىسىلىپ قالعانداعى البىرت سەزىم دە ءىزىم-قايىم. قوڭىرلاۋ كوزىن قيعاش سالماستان، بۇل جاققا ءبىر توڭكەرمەستەن، بار بويىمەن شايقالا بۇرىلماستان قاسىنداعى قاينىسىنداي تىزە بۇككەن جاس جىگىتكە توستاعاندى تولتىرا ۇسىنادى. شىنتاعى عانا بىلق-سىلق بۇرىلادى. ارتىق-اۋىسى جوق قيمىل-قوزعالىسىمەن كوڭىل توقىراتىپ، ار جاعىندا الدەبىر اياۋلى سەزىمدى قوزعايدى.
الدىعا مايى قارا مەڭدەي قالقىعان ارقانىڭ اساۋ قىمىزى كەلدى.
— كاكە، قىمىز الىڭىز، سونىلاپ، سالقىنداتىپ اكەلدىك، — دەدى سابىربەك. — بۇلاقتىڭ سۋى تاستاي، ىشىنە سالقىنداتىپ قويعان سارى مايىمىز شىنىداي، سارى قىمىزىمىز بالداي بوپ تۇرادى. سۇلىك مۇزدار سۋىق سۋلى جەرگە مۇزداتقىشىڭىز دا كەرەگى جوق. الىڭىز، سارايىڭىزدى اشىپ، جانىڭىزدى ساۋىقتىرادى.
— ال، قاراعىم، ال! قۇي، اقتىلەك اعاڭا، — دەستى توردەگى ۇلكەندەر جاعى، — ءبىزدى ءبىر جاساتىپ تاستادى-اۋ!.. ۇلىم، ارنايى ات جىبەرىپ، اراعا قىز سالىپ الدىرا الماس ادامى-مىز ەدىڭ... اللا قولداپ، ءدام ايلاپ كەلىپ قالدىڭ! باياعىنىڭ ءبىرجانى مەن اقانى سەندەي-اق بولار... تارتىنباي الا وتىر. قۋىپ كەتەدى دەپ قورىقپا، بالام، ناعىز بابىمەن اشىپ، ىستالعان بەستى قىمىز. ءقازىر كوك وتتىققان، ءشوپ پىسكەن كەز عوي.
بۇلاۋعا تۇسكەندەي بۋسانا بالقىپ وتىرعان قازىبەكتىڭ ايىزى قانا جۇتتى. الگىندە ەتپەن ىشكەن قىمىزدان وزگەشە سەكىلدى كورىندى.
الدە، اقتىلەك كەلىپ قۇيعاسىن با ەكەن...
— الگى اۋcار بەرىككە راحمەت! — دەدى سابىربەك. — سوعان سوزدەن شالىق ۇرىپ، اقىن بولىپ شىقپاعاندا، كاكەڭ بۇل اۋىلعا كەلەر- كەلمەسى ەكىتالاي ەدى...
— راس! راس!
— ءانشىنىڭ ءۇنى، اقىننىڭ ءتىلى عوي جاقىنداستىرعان.
— اۋىلدى ۇمىتىپ كەتىپ ەدى. كاكەڭمەن ءجۇزىن جىلىتىپ الدى.
— ءاي، ءوزى دە ءبىر البىرت قوي... ايتپەسە ارقاعا ءجيى ات شالدىرىپ تۇرادى. اناۋ اۋىلدا جاتقان اقىن ايان دوسى مەن جازۋشى بەستاي ۇيىنە كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى.
– كەلۋىن كەلەدى عوي، قىز-قىرقىنمەن اۋرە بوپ كەتەدى دە، ونى مىنا سابىر بىلەدى، دوسى عوي...
تۇستەن بەرى جاباعىنىڭ جاس ەتىنە بوگىپ، كۇشالا ۋىتىن بويىنا جيعان بەستى قىمىزعا ەلتىپ، ءسابيدىڭ ۋىلىندەي سىزىلا شىعىپ، سۇڭقىلداي ۇيىرگەن سىرباز ءۇندى انگە ۇيىپ وتىرعاندار قالجىڭ-شىنى ارالاس قاعىسىپ تا قالدى. كاۋكىلدەسكەن جۇرت سوزىنەن قازىبەك تە كوپ جايدى اڭعارىپ، ءبارىن ءبىلىپ وتىرعان مىنا اعايىنعا تاڭىرقاپ تا الدى. “ءسوز جەلگە ۇشپايدى، ەلگە ۇشادى ەكەن-اۋ!”
بەرىكتىڭ اقىن ەكەنى دە، الماتىدا جۇرگەنى دە، قازىبەكتى دەمالدىرام دەپ قوياردا-قويماي ەرتىپ كەلگەنى دە شىندىق. اۋداندىق جاستار ۇيىمىندا “پارمەندى” سابىربەك دوسىنىڭ جىلىكتىلىگىن بۇلداپ، ءوزىڭدى جەكە-دارا كۇتىپ الىپ، دەمالتىپ جىبەرەدى دەپ جەتەكتەپ، كەلىسىمەن ءوزى ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتكەنى دە اقيقات. وبلىسپەن اۋدان ورتالىعىندا بەرىك مۇنىمەن بىرگە ءان-جىر كەشىن وتكىزدى دە، قايتارعا قاراي ءوزىم تاۋىپ الام دەپ، بار جاۋاپكەرشىلىكتى “پارمەندى سابىر” دوسىنا ۇيىپ-توگىپ، “ءبىر تال شاشى اعارماسىن” دەپ بازىنالىق كوڭىلمەن زىلدەنىپ كەتە باردى.
سودان كوگىلدىر كولگە بۇلار بۇگىن تۇسكە تارتا كەلگەن.
قورالانعان كوپتىڭ قولقاسىن قيماعان قازىبەك اقتىلەككە قاراي “ءشاپيباي-اۋدى” شىرقادى.
بوز ۇيگە اي ساۋلەسى نۇرىن توگەدى-اۋ،
شومىلعان ايدىن كولدە اققۋداي بوپ،
بۇراڭ بەل سىلاڭ ەتىپ شىعا كەلەدى-اۋ!..
“جۇپ بولسىن! جۇپ بولسىن” — جۇرت تاعى لەپىردى. قازىبەك ىبىرايدىڭ “جايما قوڭىر” ءانىن جايىمەن سىزىلتتى.
...بوزبالا جاستىق شاقتا وينا دا كۇل.
شامشىراق مىڭ كۇن جانعان، ءبىر كۇن سونەر.
قازىبەك قىمىز سىمىرگەن تولاستان كەيىن قايتا قالىبىنا كەلگەن. ءوزىن ءبىراق ىرىككەن.
— وۋ، حالايىق! اۋىلدىڭ التى اۋىزى قايدا؟
قىمىزعا قىزعان جۇرت قازىبەك سوزىنە اڭتارىلعان جوق.
— اقتىلەك ايتسىن!
— سابىربەك ايتسىن!
— ەكەۋى قوسىلىپ ايتسىن!
ىركەس-تىركەس شىققان تىلەك جۇرتتى جەلپىنتىپ اكەتتى.
— “بالقاديشانى” ايتسىن، “بالقاديشانى؟!”
— جوق، “اپيتوكتى” شىرقاسىن — “اپيتوكتەن” باستاسىن...
سوندا عانا اقتىلەك الدىنداعى شارانى ىسىرا بۇرىلىپ، اراعا ادام سالىپ وتىرعان سابىربەككە يەك قاقتى. ول كەرەگە باسىندا كۇيلەۋلى دومبىرانى الىپ، قاعىپ-قاعىپ جىبەردى دە، “اپيتوكتىڭ” ءان ىرعاعىن كۇيلەي جونەلدى.
— ۋا، ءپالى!
— قۇداي ەكەۋىن ءبىلىپ قوسقان عوي... — دەستى دۇرىلدەگەن جۇرت.
قازىبەك تە “ءاۋ!” دەپ دەم بەرىپ، “اپىر-اي، ەكەۋىنىڭ سايىن-اي!” دەپ سۇيسىنە بەردى. سابىربەكتەي سەرى، سىرباز جىگىتكە وسى ءۇش-تورت كۇندە ابدەن قانىققان-دى. ەندى ەر جىگىتتىڭ اق تىلەۋلى جارىن كورىپ جانى سەمىرىپ وتىر.
ءاندى قىرىنداعان كۇيى اقتىلەك باستادى. تىك تۇسكەن قىر مۇرىننىڭ جەلبىرشەگى قۋسىرىلا ءتۇستى. قادالعان قوڭىر جانارىنىڭ جەبەدەي كىرپىكتەرى دە شانشىلىپ قالىپتى. ءبىرى تومەن، ءبىرى ءسال جوعارى العان قوس داۋىس قوڭىرلاپ كوتەرىلدى. كەلىسىمدى-اق!..
باسىندا بيىك تاۋدىڭ مۇنارى بار،
موينىندا كوك بەستىنىڭ تۇمارى بار،
اپيتوك!..
قۇربىلار بۇل قالاي دەپ سوگە كورمە،
عاشىقتىڭ تارقاماعان قۇمارى بار،
اپيتوك!..
اقتىلەك پەن سابىربەك “اپيتوكتى” كومەيلەتە ايتىپ، كەي تۇستا تەرەڭدەپ كەتەر داۋىس ىرعاعى جەتپەي قالسا دا، ناعىز ماماندانعان ءانشى ەمەس ەكەۋىنە كەشىرىمدى ەدى. قازىبەك بولماسا قالعان ەلدىڭ قارىم-قاراعى جەتەر دە ەمەس-تى، ءبىراق تابيعي ءارى اسىرەسىز شىققانى كىم-كىمدى دە سەلت ەتكىزگەن-دى.
بالبىراعان “بالقاديشا” دا ارقانىڭ ادۋىندى ارىنىمەن اسپاندادى. وتىرعاندار دا ءبىر كۇپىنىپ، ءبىر كوتەرىلىپ قالدى. دەلەبەلەرى قوزىپ، قازىبەككە قارايلاي ءسوز سالدى.
“ەندى قازەكەڭ ايتسىن! قوناققا جول بەرەيىك!”
ءالى دە قىرىن وتىرعان اقبىلەككە قازىبەك اقان سەرىنىڭ “ماقپالىمەن” ءتىل قاتتى.
...الىستان ات اياماي كەلگەنىمدە،
ەي، ماقپال، قىرىنداماي بەرمەن قارا!
ءانشىنىڭ وكتەم ءۇن، وزەكجاردى سوزىنە سەلت ەتكەن اقتىلەك تە جالت قاراپ ءوتتى. ءوڭى قۋقىل تارتىپ، ءبىر دەمدە باتار كۇندەي قىزىل شالىپ، قايتا قۋارا قالدى.
... قاسىرەتىڭ وزەگىمدى كەتتى-اۋ جارىپ...
قازىبەك ەركىنەن تىس داۋىسىن كوتەرىپ اكەتتى. سول ءبىر ءسات اقتىلەكتى كوزى شالدى. كەلىنشەكتىڭ بۇعان قاراپ بوتالاعان جانارىنان مونشاق-مونشاق جاس تامىپ-تامىپ كەتتى... ءاننىڭ اقىرعى شۋماعىن تاعى ءبىر قايىرا توقتاعان قازىبەك سەرىنىڭ ءسوزىن ىشتەي قايتالاپ: “قاسىرەتىڭ وزەگىمدى كەتتى-اۋ جارىپ، اپيتوك!..– دەپ، – اي، اي- اقتىلەك! جانىڭدى جانىشتاعان قاسىرەتىڭ بار-اۋ! كوڭىلىڭدە تارقاماعان شەرىڭ بار-اۋ!..” دەگەن ويعا بەكىدى.
جاس تا جۇمباق ايەلدىڭ تۇڭعيىق كوڭىلىندە بايلانعان بەرىش ءانشىنىڭ اسىق سەزىمىن شايقاپ، بىلسەم-اۋ، سەزسەم-اۋ دەگەن ءبىر پەندەشىلىك وي تۇرە كەلىپ، قول ۇشىن بەرسەم دەگەن تاعى ءبىر تىلسىم جاڭعىرىق جاعالاپ كەتتى. اۋسار دا اڭسار سەزىمىن جاسىرعىسى، ءتىپتى ارىلعىسى كەلىپ، “ماڭماڭگەرگە” مويىن بۇردى.
ماڭماڭگەر، ءان قوسايىن جۇرىسىڭە،
دەر ەكەن قالقا قالاي كەلىسىمە.
سىدىرتىپ ماڭماڭگەرمەن كەلە جاتىپ،
وسىناۋ ءان كۇيىندىرىپ ءتۇستى ەسىمە.
احاۋ، تۋعان ەلىم،
بالاڭ ەدىم،
وزىڭە وسىناۋ ءاندى
الا كەلدىم...
ا-ا-ا، ماڭماڭگەرىم!
قازىبەك “ماڭماڭگەردىڭ” ماڭىزدى جۇرىسىنە سالىپ، مۇنارلى ساعىمعا شومدىرىپ شىرقادى دەيسىڭ... اقتىلەكتىڭ ءجۇزى دە نۇرلى شۋاققا شومىلدى.
تۋىرلىعى تۇرىلگەن توركوز كەرەگەدەن سامال لەكىتتى. اينالا سەلدىرلەۋ قايىڭ-تەرەكتى قىردىڭ قۇبا جونىنىڭ دا ساۋمال كولى تولقي تۇنىپ، سامال جەلى جەلپي تىنىپ، ءانشىنىڭ “بالاڭ ەدىم” دەگەن جالعانسىز ءسوز، جاڭعىرىقسىز ۇنىنە قۇلاعىن تىگىپ قالعان. وتىرعاندار دا “پاۋ! راس-اۋ!..” دەسكەن.
“ماڭماڭگەرمەن” ماڭعازدانعان جۇرتىن مامىرلاتىپ العان قازىبەك ورنىنان كوتەرىلگەندە ەشكىم قارسى بولعان جوق. ۇلكەندەر جاعى ۇيىعان بەلدەرىن جازۋعا، جاستارى مەن جاسامىسى ءبىر سەرپىلىپ قايتۋعا قوتارىلا تۇردى.
ۇلى بەسىن بەلدەن اۋىپ كەتكەن-دى. شىلدەنىڭ شىلدەقوڭىر كەشىنە ءالى ەرتە، ءبىراق اپتاپتىڭ اڭىزعاقتى بەتى قايتىپ قالىپتى. ساياسىز قۋاڭ قىرداي ەمەس، ويدىم-ويدىم ورماندى، ويماق-ويماق كولدى بۇل ءوڭىر – كوكشە بەلى بۇكسىز-اق: تانگە تالعاۋ، جانعا تىنىس. كيىز ۇيدەن شىققان قازىبەك تە كەرىلىپ، كەرىمسالمەن كەڭىنەن تىنىس الا قارپىپ-قارپىپ جۇتتى.
قيالاي وسكەن قىزىل قايىڭ مەن يرەڭدەي وسكەن اق قايىڭ اراسىنا قاراي جالعىز-جارىم كەتىپ بارا جاتىپ، اق بوز ۇيلەردەن وڭاشالاۋ تىگىلگەن قازان-وشاق پەن قاتىن-قالاشتى قاراشا ۇيگە بۇرىلا قارادى. اقتىلەككە دەگەن الدەبىر العاۋسىز پاك سەزىم بۇرىلتتى. ول ءبىراق كوزگە تۇسپەدى. تالدىرماش بويىن كورە الماعانىنا كوڭىلى ءبىرتۇرلى قوبالجىپ، قوڭىلتاقسىپ قالدى...
قايىرىلا تاعى كوز سالدى، ءبىراق قاراشا ءۇي ماڭىنداعىلار اراسىنان اقتىلەكتى ايىرا المادى ما، جىعا تاني قويمادى.
اقتىلەككە دەگەن الدەبىر اڭسار سەزىممەن قايىڭدى، تىزەدەن شالعىندى ورمان ىشىنە كىرە بەردى. كولەڭكەلى قايىڭ ءىشىنىڭ تۇنىق اۋاسىمەن تىنىستاعان بويدا قولاڭسا ءيىستى الماتىنىڭ جازعى قاپىرىعىن ەسكە الىپ قويدى. ءۇي جايىن، بالالارىن دا ءبىر ءسات ويعا ءتۇسىردى. سول-اق ەكەن وزىنەن ءوزى مىرس ەتتى... كوكىرەك تۇبىنەن كوتەرىلگەن اقتىلەككە دەگەن ۇرى، ءبىراق تازا، تابيعي سەزىمىنە ساپ-ساپ سالىپ، ءوزىنىڭ بويىنان اندا-ساندا قىلاڭ بەرىپ قالاتىن وسى ءبىر مىنىنە ىشتەي نالىپ تا قويدى. تابيعاتىندا جالپى جالىن بوپ جانارداي قىزبا ەمەس، سىرباز دا سالماقتى، بابىمەن ءجۇرىپ-تۇرعاندى ۇناتاتىن، نە بولسا دا بابىمەن، باسالقىلى بارىمەن بولعانىن قالايتىن قازىبەك قىزىلى كوڭىل سۋارعان ۇرعاشى كەزدەسىپ قالىپ، ۇرىمتالعا شاقىرىپ تۇرسا دا الىپ-ۇشىپ كەتە بەرمەيتىن. ءبىر باسىنا ۇستامدىعى جەتەتىن ادام-تۇعىن. بۇگىن دە سولاي سەزىنگەن-دى، تەك اقتىلەك الدەبىر ايەل ەمەس-تى... كۇيەۋى سابىرداي جىگىتتىڭ تورەسىنەن قىسىلسا دا، ءدال ءقازىر قازىبەك وعان اقتىلەكتەي جارىمەن تىلدەسىپ، قۇربى-قۇرداس، دوس-جار ادام رەتىندە سىيلاس بولۋعا ءسوز سالۋدى ءجون كوردى. شاقشاسىنان كوكبۇيرا ناسىبايىن اتا تۇرىپ وسىناۋ ويعا نىق بەكىندى.
قايىڭ اراسىنداعى تىنىشتىقتا كوڭىلى دە جايلاندى.
ەل-جۇرت سىن تاقسا، ول بىرەۋ — بۇعان ءان سالماي قويدى دەپ... ال قالعان كەلدى-باردى بىرەۋلەردىڭ بار ءمىنى – باسقا... ءتىپتى جاقىن-جۋىعىنىڭ دا... ول – مىنا سۇم، سايقال، سۇرقيا ومىرگە يكەمسىزدىگى، تىراشتانباس تىرلىگى. ويتكەنى بۇل التى جاسىنان اباي ەلىندە، ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا دومبىراسىن وڭگەرىپ، وتىرعان ورىندىعىنان اياعى جەرگە تيمەي سالبىراپ، دۇنيەنىڭ باسقا قىزىعىن “قىزىعىم” دەپ ۇقپاستان ونەر جولىنا تۇسكەن عوي. بار ايىبى دا سول – انشىلىگى... بار ايىلىن جيماستىعى دا سول – انشىلىگى. باسقانىڭ ءبارى بۇل ءۇشىن جالعان، بۇل ءۇشىن قۇنسىز. سوندىقتان دا قازىبەككە قايرانى جوق قايماقسىز تىرلىكتىڭ ۇساق-تۇيەك ىستەرى، قۋانىشسىز قىزمەتى دەگەن مانسۇق. تىرلىگىنىڭ تۇمارى – انشىلىك ونەر مەن سۇلۋلىققا ءسۇيسىنۋ.
وندا دا ءتاڭىرىنىڭ جاراتقان تابيعي سۇلۋلىعى. تاۋ مەن دالا، ورمان مەن وزەن، كۇن مەن اي، ادام مەن اڭ-قۇستىڭ تابيعي، ءتاني سۇلۋلىعى.
كەيدە اسەرلەنگىش ءانشى كوڭىلى شايقالىپ، مازاسىن السا اق قاعازعا سۇيكەكتەتە جازاتىنى، ءتىلىنىڭ ءنارى جەتكەنشە سۋرەتتەۋگە تىرىساتىنى جانە بار. سوندايدا عوي اقىن-جازۋشى مەن عالىم-سىنشىنىڭ “اپىراي، ءتىلىنىڭ مايەگىن-اي!..” دەپ تامسانىپ جاتاتىنى.
وسىنداي ءبىر وي جەتەگىندە كەلە جاتقان قازىبەكتى سابىربەك قۋىپ جەتتى.
— كاكەسى-اۋ، ۇزاپ كەتىپسىز عوي. ءسىزدى سابىلىپ ىزدەپ جاتىر. شاي-شالاپ ىشسەڭىز. — سابىر بايەك بولىپ جاتىر.
— وي، ساكە-اۋ، كىشكەنە جۇرە تۇرايىقشى. قايىڭ اراسى كەرەمەت ەكەن! — دەپ قازىبەك: “قايران، قازاعىمنىڭ جەرى-اي!..” دەدى سەزىمىن جاسىرا الماي.
— كاكە، قازاقتىڭ جەرى — جەر، ەلى — ەل عوي... سۇلۋلىعى مەن بايلىعىنا باعا جەتپەس. اتا-بابامىز بەن اللا تاعالامىز ميراس ەتكەن جەر مەن ەلدىڭ ەندىگى كۇنى قالاي بولادى؟ الداعى عاسىر تاياۋ عوي... باياعى كەنەسارى بابام ارمانداعان ازاتتىق كۇنگە دە جەتەتىندەيمىز. تەك... — سابىربەك بوگەلىپ قالدى.
قازىبەك سابىربەكتىڭ كوكەيىندەگى ويىن ءتۇسىندى.
— كىم ءبىلسىن، ساكە؟! — ەكىۇشتىلاۋ سويلەدى. — زاماننىڭ سىڭايىنان قورقام. بۇل قازاق باياعى قازاق ەمەس. ءبىرتۇرلى قازاق... ساناسى ساۋ ەمەس، قوعاداي جاپىرىلا بەرەدى. وتكەننىڭ سىزى قالعان. كەشەگى “86”-دا تانىتتى عوي، ءوزىن... اسىرەسە ۇركەك ۇلكەندەر جاعى. بار ءۇمىت — باساساۋ جاستاردا. كەيىنگى تولقىن كەلمەي، كەمەردەن شىعىپ كەتپەسپىز. قۋراي شانشىپ قويسا دا باسىمىزدى ءيىپ، بوركىمىزدى اتىپ، ەسالاڭ ادامداي الدانا بەرەرمىز...
— اپىر-اي، اعاسى! الداعىنى ابىزداي بولجادىڭىز-اۋ... وزگەدەن باسشى قويسا دا، قازاقتان قاسقا قويسا دا سابيدەي الدانىپ كەلە جاتقانىمىز راس-اۋ! بارىنەن دە بۇل كۇندە بايۋ ارقىلى ەرتەڭ بيلىككە جەتەم دەۋشىلەر، جۇرەگى تازا ەمەس ادامدار كوبەيىپ بارادى عوي... ءجا-جا، اعاسى، مەن باسقا جاققا بۇرىپ بارام. ءسىز، كەشىرىڭىز! دەمالتۋعا ەمەس، باس اۋىرتۋعا قاراي بۇرىپ بارام، — سابىربەك ءوزىن كىنالاي بەردى.
— وقاسى جوق، ساكە! ول دا كەرەك.
— اعا، كول جاعاسىنا التىباقان قۇرىپتى جىگىتتەر. كەشكە قاراي سول جەردە ويىن-ساۋىق ۇيىمداستىرماق. جاستىقتى، بوزبالالىقتى ءبىر ەسكە الساق، – دەپ قويدى سابىربەك.
— ساكە! — دەپ قالدى قازىبەك تە. — مەنىڭ ءبىر بازىنالىق ءسوزىم بوپ تۇر وزىڭە. وسىنداي وڭاشادا ايتىپ قالماسام، ەل كوزىنشە رەتى كەلمەس.
— ايتىڭىز، كاكە، ايتىڭىز! ءسىزدىڭ ءبىر بازىنالىق كوڭىلىڭىزدى كوتەرىپ الماساق، نەسىنە كەۋدە كوتەرىپ ءجۇرمىز.
— سابىر، سىنىق سويلەي المايتىن باسىم، سەنىڭ جۇرەگىڭدى جارالاپ الام با دەپ تە جاسقانىپ تۇرمىن. ءبىراق پاسىق، ساسىق ويىم جوق، – قازىبەك تە كۇرمەلە بەردى.
سابىربەكتىڭ ءوڭى وقىس وزگەرىپ، ىلە ءتۇسىن بيلەپ الا قويدى. قازىبەك: “قاپ! كوڭىلىنە كولەڭكە ءتۇسىردىم-اۋ!” دەپ قاراداي اياپ، ءوزىن جازعىرىپ قالدى.
— قازەكە، اڭگىمە اقتىلەك تۋرالى-اۋ... ول ءۇشىن قىسىلماي-قىمتىرىلماي-اق قويىڭىز. ول دا، مەن دە تۇسىنەمىز. سىزدىكى دە ادال پەيىل عوي... – سۇڭعىلا سابىربەك اڭگىمە وزەگىنەن تاپ باسىپ، مۇنىڭ مۇنارلى ويىنىڭ توبەسىنەن ءدوپ ءتۇسىپ، جاماندىققا جورىر بار بۇيىققان كۇدىك-كۇماندى سەيىلتىپ، سەزىم-ساۋانىن ايىقتىرىپ جىبەردى.
— اپىراي، ا-ا!.. — ەندى مۇنىڭ اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، ابدىراپ قالدى. — مەنىكى ءبىر مۇندار ءسوز بولدى-اۋ!.. تاسىرلىق...
— ولاي دەمەڭىز، قازەكە. ەلگە دە، ەرگە دە ەركەلەيتىن رەتىڭىز بار. ەرى كوتەرە الماساق، بىزگە — سەرت!.. ەلى ەركەلەتە الماسا، وعان — سەرت!..
باياعىنىڭ سال-سەرىلەرىن توبەسىنە كوتەرگەن جۇرت ەمەس پە ەدىك، باياعى جۇرت ورنىندا، باعلان ازاماتى جۇرتىندا... بۇلاڭ ەمەس، ايتىپ تۇرعانىڭىز بازىنا، وعان شىداماساق مەنىڭ كىم بولعانىم؟ باسىڭىزعا ءۇي تىگىپ، باۋىرىڭىزعا قازان كوتەرىپ، جانىڭىزگا جار ەرتىپ جىبەرەتىن ءجونىمىز بار ەمەس پە، ەدىك... ەندى عوي، ەشكىدەي ەدىرەڭدەي، تالپاق تاناۋ ورىستاي تاسىراڭداي قالاتىنىمىز، — دەپ سابىربەك سارقىلا سويلەدى.
— اي، باۋىرىم-اي، ارىلتا ايتتىڭ! – قازىبەك ءدان ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. – سەندەردەي ازامات امان بولسىن! سەندەر تۇرعاندا ارقانى جاۋ، ەلدى داۋ المايدى... سابىربەك، مەنىكى اقتىلەكتىڭ داۋىسى مەن يباسىنا باس يەر اعالىق تىلەك ەدى... جاراتقاننىڭ ءمىنسىز جاراتقان جانى ەكەن. سەندەي جىگىتتىڭ جىگىتىنە وسىنداي-اق جار لايىق.
— راحمەت، كاكە! اقتىلەكتى ادەيى الدىردىم. ونەردى باعالايتىن، ونەرگە عاشىق ول. ءان دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. ءسىزدى كورسىن، سۇحباتتاسىپ سىر اشسىن، كوڭىلىندەگى شەرىن تارقاتسىن دەپ شاقىرتتىم، كاكە... مىنا جامان ءىنىڭىز قاتتىلاۋ، قاتالداۋ. ونەر جولىن قۋدىرمادىم. ول مەكتەپتى بىتىرەر-بىتىرمەستە قوسىلدىق. ماعان ءالى كۇنگە رەنجيدى، سەن جولىمدى كەستىڭ، جاستايىمنان ءۇي كۇزەتتىردىڭ دەپ. كاكە، ويلاپ تۇرسام، وسىنىم كەيدە دۇرىس، كەيدە بۇرىس كورىنەدى وزىمە، — دەپ سابىربەك نالىپ تا قويدى. — باعىن بايلادىم با دەپ تە ويعا قالام؟
— جوق، باۋىرىم، وتكەنگە وكىنبە دەمەي مە ۇلكەندەر. قىز باقىتى — ەرگە شىعۋ، باعى — بالا ءسۇيۋ... ەر جىگىتتىڭ بار بايلىعى، باس بايلىعى — باس قۇراۋ، – دەپ ۇق. ەكەۋىڭ دە ەگىز قوزىداي جاراسىپ تۇرسىڭدار، جاڭا عانا ەل ءسۇيىنىپ ايتىپ، كوز ءسۇيىنىپ قۋانىپ جاتقان جوق پا... جارعا — نار، — سەندەي ازاماتتان اينال! — قازىبەك شىن كوڭىلىن اقتارىلا ايتتى.
— كاكە، كوپ ماقتاپ جىبەردىڭىز-اۋ مەنى، راحمەت! ەندىگى ۇيات تا...
— ە، نەسى بار، سابىر! شىندىق قوي، قاسىڭا ەرگەنىمە قانشا كۇن بولدى، مەن دە ادام تانيمىن. بۇل اسىرىپ ايتۋ ەمەس، قايتا تۇقىرتىپ ايتۋ. ەل كوزىنشە كولگىرسۋ بولار، ال جەكە جەردە — جالعانسىز... ءار جەردە ايتا جۇرۋگە، مارتەبەڭدى اسىرا جۇرۋگە لايىق جىگىتسىڭ، نەگە ايتپاسقا؟ اقيقاتتى ايتا ءبىلۋ كەرەك، مويىنداي الۋ كەرەك. ازاماتتىڭ تورەسى ەكەنىڭە مەن كۋا! — قازىبەك كەلىپ قالعان ويلى ءسوزدى ىركىپ قالا المادى، جەكە جەردە ءتىلىن تىستەي المادى.
سابىربەك تە ءبىر مەزەت ءۇنسىز قالعان. اينالا ءجۇرىپ كول جاعاسىنان ىرگە كوتەرگەن كيىز ۇيلەرگە دە كەپ قالىپتى.
...سول كۇنگى ايلى ءتۇن ءانشىنىڭ اسەمدىككە قۇشتار كوڭىلىن ارباپ، جۇرەگىن تەربەپ، سەزىمىن كولدەن كوتەرىلگەن بۋداي باۋ-راپ، ماڭگىلىك ەستە، قالعىپ كەتسە تۇستە قالدى.
اي جارىعى تولقىعان تورعىن تۇندە، قىل ارقانى تەربەلگەن التىباقان قاسىندا قانشاما اندەر شىرقالىپ، قانشاما ازىلدەر ايتىلدى. سابىربەك اۋىلىنان ىرىكتەپ تاڭداپ، قازىبەك ءۇشىن ارنايى الدىرىلعان القالى توپ اڭقىلداعان كوڭىلمەن ءبىر جاسادى دەيسىڭ... كول بەتى اي جارىعىندا شاعىلىسا جىبىرلاپ، ءبىر ءبۇيىردى الا وسكەن كىسى بويى كوك قۇراق سۋدىرلاپ، ءبيشى قايىڭ اراسى كۇبىرلەپ جاتتى.
ءتۇن تەربەتكەن توپ جيىننىڭ كوڭىلدەرى شالقىعان. شىرقاۋ كوتەرىلگەن قاۋىرسىنداي داۋىس شىڭىراۋ ويعا، تولقىما سەزىمگە جەتەلەيدى. ءبىر ارەدىكتە: “قالقام، اقتىلەك! — دەپ، — كوگىلدىر كول جاعالاپ قايتايىق!..” قولقاسىن سالعان قازىبەك. سابىربەك تە: “اقاش، كوگىلدىر كولدىڭ اققۋىن كورسەتىپ قايتشى! ارقانىڭ ايىرىلماس اققۋىن كورسەتىپ قايت، ولاردىڭ انگە قالاي ەلتىگەنىن بايقاسىن” دەپ رۇقساتىن جۇرت كوزىنشە بەردى.
سول ءبىر ءسات سىلقىم دا سەرى جىگىت سابىربەك جارىنىڭ ادالدىعىنا، ءوزىنىڭ ءور دە ەر مارتتىگىنە سەنگەنى شىعار...
قاداۋ-قاداۋ سەلدىرەي وسكەن قايىڭ اراسىمەن، كوكنۇر اي ساۋلەسى ايمالاعان ايدىن كول جاعاسىمەن بۇلار جىراققا بەت العان. التىباقان باسىنداعىلار ءان-جىر مەن جىر-دۋمانعا ەلىتىپ قالا بەرگەن. بوزامىق تۇندە قاتار اياق باسقان قوس سۇلبا دا جۇمباق كۇيدە بۋالدىرعا سىڭگەن. ەكەۋارا ەركىن تىلگە كەلىسىپ، شىققا اياقتارىن شىلاعان ەدى.
كوڭىلى — دالا، سەزىمى — سالا قازىبەك شالقىپ سويلەپ، تولقىپ ويلاپ اقتىلەكتى سىرعا تارتسا، كوڭىلى — كىربىڭ، سەزىمى — ساۋمال اقتىلەك تارتىنا سويلەپ، جۇبانا ويلاپ قازىبەكتى ويعا تارتتى... كوكمۇنار كىلكىگەن كول جاعاسىمەن ۇزاي ءتۇستى.
الدەن ۋاقتا:
— ءانشى اعا، انە اققۋلار! — دەپ اقتىلەك بالاشا قۋانىپ، ەكەۋارا سالماقتى، سىرباز سەزىمنەن سەرپىلە بەردى.
قامىس-قۇراقتى مۇيىستەن شىعا كەلىپ، وقىس داۋىس سالعان ەكەۋگە مويىندارى قۇمعانداي يىلگەن قوس اققۋ ەلەڭ ەتىسىپ، بوزاڭ تۇندە بوزارا ءجۇزدى. قازىبەك جاقىن كەلگەندە عانا بايقادى: قاتار جۇرگەن قوس قۋدىڭ ءبىرىنىڭ سوڭىندا قاراقاناتتانىپ قالعان قوس بالاپان ءجۇزىپ بارادى ەكەن.
— كوگىلدىرى كول بەتىنە شىعىپتى، اعا، قاراڭىز، قاراڭىز! ءبىز كەلمەگەلى دە كوپ بولىپ ەدى... قانداي سۇلۋ!
— عاجاپ! عاجاپ ەكەن... ەندى مۇندا قايىرىلا ما؟
— ارينە اعا، قايىرىلماي قايدا بارادى؟ مىناۋ كول سۋىنا مالشىنىپ وسكەن كوك قۇراق مەكەنى عوي. وسىندا انا اققۋ ۇيا باسقان. اعا، مىناۋ ءبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانى بولار، ءسىزدىڭ دە ەلدەن باتا الىپ جۇرگەن ۇلكەن جولىڭىزدىڭ جولاشارى شىعار... ءبىز، سابىربەك ەكەۋىمىز كورگەلى بۇل اققۋلار ارتىنان كوگىلدىرىن ەرتكەن ەمەس ەدى.
بۇگىن مىنە، بالاپان باسىپ شىعارىپتى. بۇل — جاقسىلىق، اعا، جاقسى ىرىم!.. ءسىزدىڭ جولىڭىز عوي، ءسىزدىڭ جولىڭىز! – دەپ كەلىپ، مۇنى موينىنان قۇشاقتاي الىپ، بەتىنەن سابيشە ءشوپ-شوپ ءسۇيدى. اي جارىعىندا قۋانىشتى سەزىمنەن جانارى دا جارق ەتتى.
— لايىم، قالقام، لايىم! تىلەگىڭدى ءتاڭىرى بەرسىن! ءتۇن كۋا بولسىن! — دەپ قازىبەك تە قاپىلىپ قالدى.
— ايتقانىڭىز كەلسىن، ءانشى اعا! قۇداي تىلەۋىڭىزدى بەرسىن! — اقتىلەك مۇنى موينىنان قۇشاقتاعان كۇيى سولقىلداپ جىبەردى. — كەشىر، اعا، كەشىرىڭىز مەنى! مەن ءبىر بالاسىز بەيباق، اۋا ايتسام كەشىرىڭىز!..
— قوي، قالقام! قويا عوي ەندى! ءالى-اق اللا بەرەدى... ادامنىڭ ەمەس، اللانىڭ راقىمى مول عوي. قوي-قوي! وكسىگىڭدى باس! — دەپ قازىبەك اقتىلەكتىڭ ارقاسىنان قاقتى.
سولىعىن ارەڭ باسقان اقتىلەك كول سۋىنا بەتىن جۋدى.
— ءانشى اعا، كەشىرىڭىز! قىستىققان كوڭىلىم بوساپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە ءسىزدىڭ ءوڭىڭىز بەن كولدىڭ كوگىلدىرى كوكىرەگىمدەگى قاتىپ جاتقان توڭدى قوزعاپ جىبەردى... عاپۋ ەتىڭىز!
كەلىنشەك كوڭىلىن باسقاعا اۋدارعىسى كەلگەن قازىبەك:
— كول سۋى كيەلى عوي، اقتىلەك. اققۋ – كيەلى قۇس. كيەلى جەرگە عانا قونادى. ناعىز قۇس تورەسى ەمەس پە؟! — دەدى. — يەلى كولدى مەكەندەپ، كيەلى سۋدا جۇزگەننەن دە كوگىلدىرلەر ەرگەن عوي...
سالقىن سۋدان سەرگىپ قالعان اقتىلەك ءسوز توركىنىن تەز اڭداپ قالىپ، موينىن بۇعان انتەك بۇرىپ، ءبىرتۇرلى ويلانا تۇردى.
ىلە:
— كوگىلدىر شايقالىپ شىققان كول سۋى كيەلى بولسا، اعا، وندا مەن ءدال ءقازىر سۋعا شومىلام، — دەدى.
بۇل ءبىر كۇتپەگەن ءۋاج ەدى... قازىبەك قازىق جۇتقانداي قاقالىپ قالدى.
— ا-ا!.. و-و-و!.. — ءتىلى ارەڭ شىقتى. — و-و-ول دا دۇرىس ەكەن!
— ءانشى اعا، وسىدان ارتىمنان قارا ەرسە، ەسىمىن سىزدىكىندەي قويام... سابىربەك تە قارسى بولمايدى. قىز بولسا، امال جوق...
— لايىم، قالقام! سەندەي ارۋعا اللا جار بولسىن! مەن سەنەمىن، قالقام، سەنەمىن! — قازىبەك قۇپتاي بەردى.
بوزامىق ساۋلەنىڭ باۋىرىندا قالقىعان قوس قۋ بۇل ۋاقتا كوگىلدىرلەرىمەن كول ورتاسىنا قاراي سۇعىنا ءجۇزىپ، كوز ۇشىندا كوزدەن عايىپ بولعان. الابۇرتقان سەزىم كوتەرىپ العان اقتىلەك بولسا، قازىبەكتىڭ الدىندا ءشايى كويلەگىن شەشىپ، ءۇن-تۇنسىز قالپى ايدىڭ اقشىل ساۋلەسىنە سۇيدىرە جۇمىرتقاداي ءتانىن جالاڭاشتاپ، “ءيا، سۋ يەسى — سۇلەيمەن، ءوزىڭ قولدا! كول يەسى — كوگىلدىر، ءوزىڭ قولدا!” دەپ ەستىرتە كۇبىرلەپ، لىپاسىنا دەيىن سىپىرىپ تاستادى دا، بۇرىلماعان كۇيى كول جيەگىنەن سۋدى جالداي، تەرەڭگە قاراي جۇرە بەردى. وقتاۋداي جۇپ-جۇمىر مۇسىندە ءمىن جوق. ايلى ءتۇن نۇرىنا شومىلعان سۋ پەرىشتەسى سەكىلدى... قارا ساننان قيا جالداعان جاس كەلىنشەك قالت توقتاپ، جەلكەسىنە تۇيگەن شاشىن تارقاتتى. سوندا عانا اڭىرىپ تۇرعان قازىبەكتىڭ دەنەسى دۋ ەتىپ، تۇلا بويى ءدىر ەتە ءتۇستى. قولاڭ شاش ءبىراق قىسقا ەكەن: ارقاسىن عانا جاپتى. تۋ سىرتىنان ۇڭىلگەن قازىبەك ەندى عانا ەس-اقىلىن جيعانداي بولدى.
اقتىلەك الدەنە ايتا سيىنىپ، قوڭىر سالقىن سۋمەن الاقانداي كوتەرىپ، بار سەنىم-نانىمىمەن باسىنان تومەن جۋىنىپ جاتىر. قازىبەكتىڭ جان دۇنيەسى الاي-تۇلەي... جاس سۇلۋدىڭ اي ساۋلەسىنە جۇتىنىپ، سالقىن سۋ تىكسىنتىپ تۇرعان ءتانىن بۇل بار بولمىسىمەن سەزىنىپ تۇر. كول سۋىنا بارىپ قويىپ كەتۋگە بەلگىسىز ءبىر كۇش ۇستايدى. بالكىم، ۇيات... بالكىم، سابىربەكتەي جىگىتتىڭ بۇعان سەنگەن مارتتىگى... كەلىنشەك بوكسەسى بۇلت ەتىپ، كەنەت ەڭكەيگەن قالپى كول بەتىنە قۇلادى. قۇلاعان كۇيى قۇلاشتاي مالتىپ جونەلدى. قوس اققۋ كەتكەن كول ورتاسىنا قاراي جۇزە بەردى.
اقتىلەكتىڭ بۇلاي قاباعات جۇزەتىنىنە تاڭدانعان قازىبەك وقىس بۇرىلىپ كەتتى. ول وز-وزىنە سابىر بيلەتىپ، سۋدا انادان تۋماي جالاڭاش ءجۇزىپ بارا جاتقان سۇلۋدان سىرت اينالدى... قيسىق بالتىر قايىڭ ءىشىن وڭاشا ارالاپ كەتتى.
اقتىلەك ەرتىپ كەلگەن قايىڭدى جاعالاۋمەن كەرى قايتقان.
كوپ ۇزاماي ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، كوزى الدەقانداي ىشكى قۋاتتان جارق-جۇرق ەتكەن اقتىلەك:
— ءانشى اعا، سىزگە راحمەت! مىڭ دا ءبىر راحمەت! قارىنداسىڭىزعا قانداي وي سالىپ باراسىز، بىلەسىز بە؟ ءوزىڭىز نەگە شومىلمادىڭىز؟ سالقىن سۋ سەرگىتىپ، كۇنى بويى شارشاعانىڭىزدى دا باسار ەدى، — دەپ قۋىپ جەتتى.
— وقاسى جوق، قالقام! كول الىس ەمەس قوي...
...ءيا!.. بۇل وسىنداي بوزامىق ءتۇندى، بال-شىرىن مەزگىلدى باستان كەشكەن. اقتىلەكتەي اققۋ مويىن ارقا ارۋىن كورگەن. كورە تۇرىپ كوڭىلى بۇزىلعان... سابىربەكتەي سەرى ازاماتتى كورگەن. ارقا ۇلىنا ءتان مەرتتىگىنە باس يگەن... ءيا، ءيا!.. كۇزگە سالىم كوكشەدەن قۋانىشتى تەلەگرامما كەلگەن. سابىربەك پەن اقتىلەكتەن ەكەن، پەرزەنتتى بولاتىندارىن، قۇداي قالاسا الداعى جىلعى مامىردا شىلدەحاناعا شاقىرىپتى... ءقازىر ماۋسىم. وتكەن مامىر ايىنىڭ اياعىنا قاراي ارقادان اسىعا سوعىلعان تەلەگرافتى تەلەگرامما تاعى كەلدى. ۇلدى بولىپتى. اتىن “قازىبەك” قويىپتى... ءبىراق بۇل بارا المادى. رەتى كەلمەي تۇرعاننان كەيىنگە قالدىردى. ارتىنشا تۇستىك وڭىردەگى شىمكەنتكە ءجۇرىپ كەتكەن.
ەندى مىنە، ەرۋلەگەن ەل ىشىنەن كوز ىلمەستەن قايتىپ كەلەدى...
ۆاگوننىڭ سەلكىلدەگەن تەرەزەسىنەن سەلدىرەي توگىلگەن ساۋلەلى قىزىل كۇن دە كوتەرىلدى. كۋپە ىشىنە جان كىردى. ۆاگون ىشىنە قان جۇگىردى. جولسەرىك تە توسەك-ورىندى جيىڭدار دەپ اسىقتىرا باستادى.
جۋىنىپ-شايىنۋ دەگەن، جەڭىل-جەلپى ورازا اشۋ دەگەن قاربالاس تا باستادى.
اپ-ساپ باسىلعان سوڭ ارتىق شالمەن قارلىعاش شايعا شاقىردى. شاي ىشىلىسىمەن قازىبەك: “اقساقال، قۇمالاقشىلىعىڭىز بولدى عوي”، — دەدى. قارلىعاش ۇستەل ءۇستىن جيىستىرىپ جاتىپ اق ورامالعا ورالعان قىرىق ءبىر قۇمالاق تاسىن شاشىپ العان ەدى.
— جوق، قازىبەك، قۇمالاقشى – مىنا جەڭگەڭ.
— سولاي ما؟ الماتىعا دا كەلىپ قالدىق، جەڭگەي بالكىم قۇمالاق اشىپ بەرەر، – دەدى قازىبەك.
— و جاعىن قارلىعاش ءوزى بىلەدى. قۇمالاققا قولقا جۇرمەيدى...
— قارلىعاش، قاينىڭنىڭ ءبىر اۋىز وتىنىشىنە قالاي قارايسىڭ؟ – دەپ قارا شال جاس ايەلىنە قارادى.
— اپىراي، جول ۇستىندە اشپاۋشى ەدىم... قالاي بولار ەكەن؟
— ە-ە، وندا تۇرعان نە بار؟ جەڭگەي، ءبىر قولقامدى قولاي كورىڭىز! سىزدەردەي ادامدارمەن ءجولۇستى دامدەس-تۇزداس بولدىق. بۇدان بىلاي دا ءدام ايداسا جولىعىسىپ جاتارمىز، – دەپ قازىبەك وراعىتا سويلەدى.
جاس كەلىنشەك ارتىق سوزگە بارمادى. ورامالىن كۋپەنىڭ كىشكەنە ۇستەلىنە جايىپ، قۇمالاق تارتتى. قىرىق ءبىر ورىكتىڭ قىزعىلت ءدانىن ۇشكە ءبولىپ، تورت-تورتتەن جىكتەپ، قالدىعىن توبەگە قاراي جيدى. ال دەگەننەن ماڭدايى تۇيىقتالىپ، كەلەسى تارتقاندا قوس بۇيىردەن قىسىلىپ، جۇرەگى كۇپتى بوپ ءتۇستى. ءۇشىنشى تارتقاندا بوساعادان كەتىپ، ەڭسەرىلە اۋدى... قارلىعاش قاباعىن قاعىپ، قاسىن قايشىلاپ، وز-وزىنەن تىكسىنىپ قالدى. ونىڭ قۇبىلعان كەلبەتىن قازىبەك تە بايقادى.
قارلىعاش تىكسىنگەنىنىڭ تىگىسىن جاتقىزا سويلەۋگە وقتالا بەرىپ، ءبىراق وتىرىك سويلەي المادى.
— عاپۋ ەتىڭىز! جولدىڭ ىستىقتىعىنا كورىنگەن شىعار، قۇمالاق قىڭىر ءتۇسىپ تۇر. دەسە دە سويلەپ كورەيىن، ءسىز ءبىراق كوڭىلىڭىزگە الماڭىز.
قازىبەك قارلىعاشتىڭ جۇمباق ءلامىن كۇتتى.
— نەگە ەكەنىن قايدام، ۇزاق جولعا شىققالى تۇرسىز، ءبىراق الگى ساپارىڭىز وقىس تۇيىقتالىپتى، ارى قاراي داڭعىراعان كۇرە، قايىرا سول قايقاڭسىز كۇرەگە ءتۇسىپ بەرەسىز. سول ۇلى كۇرەگە تۇسەردە قوس وكپەڭىز قىسىلاتىن سىڭايلى، جۇرەگىڭىز دە جاۋ شابارداي كۇپتى...
بوساعادان اتتاي شىعىپ كەتكەن ەكەنسىز، ايتەۋىر ارتى — شاشۋ، توي، — دەپ، قولىندا قالعان قۇمالاقتىڭ قالدىقسىز ۇشتەن بولىنگەنىن كورسەتتى.
قازىبەكتىڭ كوڭىلىنە الدەبىر دىق كەلدى... ءوزى تۇنىمەن كىرپىك ىلمەي، قوڭىرقاي قوي كوزى قىزارىپ، الاڭ كوڭىل بولىپ كەلە جاتقان انشىگە الگى ءسوز سەمسەر سۇعىپ العانداي جۇرەگىن شىم ەتكىزىپ، دەنەسى اۋىرلاپ كەتتى... سوندا دا سىر الدىرعىسى كەلمەدى بىلەم، “ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى راس. راحمەت سىزگە!”دەپ كەسىپ تاستادى.
انە-مىنە دەگەنشە پوەزد دا جەرۇيىقتاي قالاعا جىلجي جەتكەن.
قازىبەك تەلەفون مەن ادرەسىن ارتىق قارتقا قالدىرىپ، “ءى الماتى ۆوكزالى” پەررونىنان ەرتە ءتۇسىپ قالدى... ەرتە ءتۇسۋىنىڭ دە سەبەبى بار ەدى.
كوڭىلىندە ءبىر تۇينەكتەلىپ دىق قالدى...
وسى ءبىر ىستىق جاز ءانشى قازىبەك ۇزىن جول ۇستىندە كوز جۇمدى. ول، اسىلىندا، الاش ايدىندى كوگىلدىر كولدىڭ قۋى ەدى... ءتاڭىرى تەكتى زەڭگىر كوگىنە سىڭار اققۋداي سىنالاي ساپار شەكتى.
You Might Also Like
-
زامانىندا تولكوۆىي دەپ اتانعان سەمەن قارت پەن اتىن ەشكىم دە بىلمەيتىن جاس تاتار جىگىتى جاعادا، وتتىڭ باسىندا وتىر، قالعان ءۇش قايىقشى ءۇي ىشىندە. جاسى الپىستارعا كەلگەن، ارىق، تىستەرى تۇسكەن، جاۋىرىن...
-
1939 جىلى يۋل ايىندا امانجولوۆ ەكەۋمىز كوكشەتاۋدى ارالادىق. كوكشەنىڭ سۇلۋ جەرلەرىمەن بىرگە ءبىرجاننىڭ، شولاقتىڭ، بەكاحمەتتىڭ، ءاپىش اقىنداردىڭ تۋعان جەرلەرىندە بولىپ سولار جايىنداعى ەلدىڭ اۋىز اڭگىم...
