InfoHub Logo

ءدارىس جوسپارى:
1. ءتىلتانىمداعى ومونيميا قۇبىلىسى تۋرالى تۇسىنىك. كوپ ماعىنالى سوزدەر مەن ومونيمدەردىڭ جاسالۋىنداعى ەرەكشەلىكتەر.
2. لەكسيكالىق ومونيمدەردىڭ جاسالۋى، تۇرلەرى. لەكسيكالىق ومونيمدەرگە ۇقساس تىلدىك قۇبىلىستار. سويلەۋ ارەكەتىندەگى قولدانىستىق ەرەكشەلىكتەرى.
ءدارىس مازمۇنى
1. لەكسيكالىق ومونيمدەر دەپ بىركەلكى دىبىستالىپ ايتىلاتىن، ءبىراق ۇعىمى ءار باسقا سوزدەر توبىن ايتامىز. مۇنداي سوزدەر توبىندا ماعىنا جاعىنان ءار ۇعىمنىڭ ءوزارا ۇقساستىعى، جاقىندىعى سەزىلمەيدى. كەرىسىنشە ءبىر - بىرىنە كەرەعار ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى. مىسالى: ەن (ءبىر نارسەنىڭ كەڭدىگى، جالپاقتىعى؛ مالدىڭ قۇلاعىنا ءتىلىنىپ، ويىلىپ سالاتىن بەلگى؛ مول - بايلىق، ەن دالا، ەن جايلاۋ؛ ىشىنە كىرۋ، ءوتۋ)، جال (كەيبىر حايۋانداردىڭ جەلكەسىنە وسكەن قالىڭ قىل؛ سوزىلىپ جاتقان بيىك قىراتتىڭ ەڭ ۇستىڭگى جاق قىرپۋى؛ جالدانىپ ىستەيتىن جۇمىس؛ تولەم ءۇشىن پايدالانۋعا بەرىلەتىن ورىن).
كوپ ماعىنالى سوزدەر مەن ومونيمدەردىڭ سىرتقى فورماسى جاعىنان ءبىر - بىرىنە ۇقساستىعى بار. بۇل ەكەۋىنىڭ ۇقساستىعى ولاردىڭ تۇلعاسىندا ەمەس، ماعىناسىندا جاتىر. كوپ ماعىنالى سوزدەردىڭ ەكى يا ودان دا كوپ ماعىناسى بولادى دا ءارى ءبىر ءسوز تابىنا قاتىستى بولادى. كوپ ماعىنالى سوزدەردىڭ ءبىر نەگىزدەن شىققاندىعىن ماعىنالاردىڭ ءوزارا جاقىندىعىنان، ۇقساستىعىنان تانىپ بىلۋگە بولادى. ماسەلەن، مايدا تاس، مايدا ءشوپ دەگەندەردەن ۇساق، ۋاق دەگەندى اڭعارساق، مايدا ۇن، مايدا ءسوز، مىنەزى مايدا (جۇمساق، بيازى) دەگەن ماعىنا الامىز. ياعني «مايدا» ءسوزىنىڭ كەيىنگى كورسەتىلگەن ماعىنالارى مەتافورالىق ءتاسىل ارقىلى جاسالىپ، ءبىر نەگىزدەن جاسالعانى ايقىن كورىنىپ تۇر.
كوپ ماعىنالى سوزدەر ءومونيمنىڭ ءبىر عانا تۇرىمەن بايلانىستى. ءسوز سەمانتيكالىق جاقتان ۇزدىكسىز دامي كەلە، ماعىنالىق شەڭبەرىن كەڭەيتىپ، ءار ماعىنا ءبىر - بىرىنەن الشاقتاي بەرەدى. كەلە - كەلە ول ماعىنالاردىڭ ءبىر نەگىزدەن شىققاندىعى مۇلدە ۇمىتىلىپ، تۇلعاسى بىردەي، ءبىراق ماعىنالارى ۇيلەسپەيتىن ومونيم سوزدەر سياقتى دەربەس ءومىر سۇرەدى. مىنە، وسىنداي شىعۋ تەگى، جاسالۋ جولدارى جاعىنان بايلانىسى بار ومونيمدەر عانا كوپ ماعىنالى سوزدەرمەن ۇشتاسىپ، ءبىر - بىرىنەن اجىراتاردا قيىندىق تۋعىزادى. ماسەلەن، مالدىڭ كوكتەمدە قىرقىلاتىن ءجۇنىن - جاباعى؛ التى ايدان اسىپ، قىسقا ىلىككەن قۇلىندى دا جاباعى دەيدى. شىعۋ تەگىن ىزدەسەك، ءبىر بايلانىستى تابۋعا بولادى. قازىرگى تاڭدا مۇنداي بايلانىس ۇزىلگەن. پوليسەمانتيزمدى ومونيمدەردەن اجىراتۋدىڭ بىردەن - ءبىر جولى سەمانتيكالىق بايلانىستىڭ ساقتالۋى مەن ساقتالماۋىن نەگىزگى تىرەك ەتۋ بولىپ سانالادى. ەگەر ماعىنالار اراسىندا قانداي دا ءبىر سەمانتيكالىق بايلانىس ۇزىلمەي، قالايدا ساقتالىپ تۇرسا، وندا مۇنداي ماعىنالار ءبىر ءسوزدىڭ ءار ءتۇرلى ماعىناسى رەتىندە قارالىپ، كوپ ماعىنالى ءسوز دەپ تانىلادى. ەگەر ماعىنالارىندا ەشقانداي بايلانىس سەزىلمەسە، وندا ومونيمدەر قاتارىنان ورىن الادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن اي ءسوزىنىڭ بىردە كوپ ماعىنالى، بىردە ومونيم رەتىندە تانىلۋىنا ءبىر ءسوز تابىنا ءتان بىرلىكتىڭ «جەردىڭ تابيعي سەرىگى، اسپان دەنەسى؛ وتىز كۇندىك مەرزىم) ماعىنالارىنىڭ ءالى دە بولسا تياناقتالماعانىن كورسەتەدى.
2. قازاق تىلىندەگى ومونيمدەردىڭ جاسالۋىنىڭ نەگىزگى جولدارى:
1. تىلدەگى كوپ ماعىنالى سوزدەردىڭ ەسەبىنەن ءسوزدىڭ سەمانتيكالىق جاقتان دامۋى ارقىلى كەلىپ شىققان ومونيمدەر. بۇل – تىلىمىزدەگى ەڭ ءونىمدى ءتاسىل. ءومونيمنىڭ مۇنداي ءتۇرىن لەكسيكالىق ءتاسىل ارقىلى جاسالعان ومونيمدەر دەيمىز. مىسالى:
كوك - 1. زاتتىڭ كوگىلدىر ءتۇسى.
2. ءتۇپسىز تۇڭعيىق اسپان الەمى.
3. كوگەرىپ شىققان وسىمدىك.
قاق – 1. ءشول جەرلەردەگى شۇقاناقتارعا ىركىلىپ قالعان جاۋىن - شاشىن سۋى.
2. سۋ قايناتقان ىدىستاردىڭ تۇبىنە تۇرىپ قالاتىن زات، شوگىندى.
قۇنداق: 1. جاڭا تۋعان جاس بالاعا ارنالعان توسەك - جابدىق.
2. مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىن ورناتاتىن ءىشى قۋىستالعان ارناۋلى اعاش.
2. سوزدەردىڭ فونەتيكالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، دىبىستىق قۇرامى جاعىنان بىردەيلەسۋى ارقىلى جاسالعان ومونيمدەر. قازاق تىلىندەگى اتقا سالاتىن ەر ءسوزىنىڭ باستاپقى دىبىستالۋى ەگەر بولسا، «ەتىك تىگەتىن قۇرال» ماعىناسىنداعى ءسوز بىگىز تۇرىندە دىبىستالعان. ءتىلدىڭ دامۋ بارىسىندا ءسوز ورتاسىنداعى گ دىبىسىنىڭ سۋسىپ ءتۇسىپ قالۋىنا بايلانىستى ەگەر ءسوزى ەر، بىگىز ءبىز سوزىنە اۋىسقان. وسىلايشا تىلدە بۇرىننان بار ەر (جاۋ جۇرەك، باتىر) جانە ءبىز (ەسىمدىك) سوزىمەن تۇلعالاس سوزدەردىڭ قاتارىن قۇراعان. قازاق تىلىندەگى اس، قىس، باس، قۇس دەگەن سوزدەر تۋىستاس تۇركى تىلدەرىنىڭ كوپشىلىگىندە «اش، قىش، باش، قۇش» بولىپ ايتىلادى. ءتىل الدى ش دىبىسىنا اياقتالعان سوزدەردىڭ ۆاريانتى كونۆەرگەنسيا قۇبىلىسىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان. قازاق تىلىندە ش دىبىسىنىڭ س دىبىسىنا اينالۋى جاڭا ومونيمدىك قاتاردىڭ تۋۋىنا نەگىز بولعان. بۇل سوزدەر زاتتىق ماندە ەتىستىك سوزدەرمەن ومونيمدەس بولادى. بۇدان فونەتيكالىق وزگەرىستىڭ نەگىزىندە جاسالعان ومونيمدەردىڭ تىلىمىزدە از ەمەستىگىن كورەمىز.
3. اففيكستەر جالعانۋ ارقىلى جاسالعان تۋىندى ومونيمدەر. ءتۇبىر سوزگە ءار ءتۇرلى قوسىمشالار قوسىلۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان ومونيمدەر تۋىندى ومونيمدەر دەلىنەدى. ولار:
- ما، - مە، - پا، - پە، - با، - بە جۇرناقتارى ارقىلى جاسالعان ومونيمدەر:
اينالما – 1. كوشەنىڭ بۇرىلاتىن جەرى؛
2. مال اۋرۋى.
باسپا - 1. گازەت - جۋرنال باسىپ شىعاراتىن ورىن؛
2. تاماق اۋرۋى.
- ىس، - ءىس، - س جۇرناقتارى ارقىلى جاسالعان ومونيمدەر:
اتىس - 1. ۇرىس، سوعىس؛
2. توبەلەسۋ، قىرقىسۋ.
كىرىس - 1. بەلگىلى ءبىر كاسىپتەن تۇسەتىن اقشالاي يا زاتتاي تابىس، ءتۇسىم؛
2. بەلگىلى ءبىر ءىستى ورىنداۋعا ارالاسۋ.
- ىق، - ىك، - ق، - ك جۇرناقتارى ارقىلى جاسالعان ومونيمدەر:
اشىق – 1. اۋزى جابىلماعان، توبەسى جوق؛
2. قارنى اشۋ، اشىعۋ.
جەلىك – 1. كوڭىل كوتەرۋشىلىك؛
2. دەنەگە ءبورتىپ شىققان ۇساق - ۇساق بورتكەن.
4. وزگە تىلدەن اۋىسقان سوزدەردىڭ قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىمەن دىبىستالۋى بىردەي بولۋىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان ومونيمدەر.
ا) اراب جانە قازاق سوزدەرىنەن جاسالعان ومونيمدەر:
قايرات (اراب) – كۇش، جىگەر؛ پىشاقتى قايرات.
قىدىر (اراب) – قىدىرۋ.
ءا) پارسى جانە قازاق سوزدەرىنەن جاسالعان ومونيمدەر: كور – گور، كورۋ ەتىستىگىمەن بايلانىستى. ساز (لاي، باتپاق) – ساز (مۋزىكالىق تەرمين). جاي (ورىن، مەكەن) – جاي ەتىستىگىمەن تۇلعالاس.
ب) ورىس جانە قازاق سوزدەرىنەن جاسالعان ومونيمدەر:
جارما – يارمو. بۇل ءسوز قازاقتىڭ جارمالاعان بيداي، ارپا دەگەندەگى جارما سوزىمەن دىبىستالۋى جاعىنان بىردەي كەلىپ، ومونيمدىك قاتار قۇراعان.
كوشىر – كۋچەر (اتشى)؛ كوشىرۋ ەتىستىگىمەن تۇلعالاس.
بولىس – ۆولوست (بي، باسشى)؛ بولىسۋ ەتىستىگىمەن تۇلعالاس.
دانا (دانىشپان) – ەكزەمپليار (دانا).
قازاق تىلىندەگى ومونيمدەر ماعىنالارى مەن فورمالارىنا قاراي: لەكسيكالىق، لەكسيكا - گرامماتيكالىق جانە ارالاس ومونيمدەر بولىپ ۇشكە جىكتەلەدى. لەكسيكالىق ومونيمدەر توبىنداعى سوزدەر ءبىر عانا ءسوز تابىنا قاتىستى بولادى دا، بارلىق جاعدايدا ءبىرىڭعاي تۇلعادا ايتىلادى. مىسالى: جالاق – 1. جەمىر مال؛ 2. جەل قاقتى بولىپ جالانا بەرگەننەن پايدا بولعان ەرىندەگى جارا؛ 3. اششىلى سورتاڭ جەر؛ 4. مەد. قارىن تۇگىنىڭ تۇسۋىنەن پايدا بولاتىن كەسەل، يازۆا.
لەكسيكا - گرامماتيكالىق ومونيمدەر توبىنداعى سوزدەر ءار ءسوز تابىنا قاتىستى بولعاندىقتان، ءتۇبىر تۇلعاسىندا ومونيم بولادى دا، قالعان ۋاقىتتا ءار ءسوز وزىنە ءتان تۇلعالاردا تۇرلەنىپ، وزگەرە بەرەدى. مىسالى:
ءجۇز – ادامنىڭ بەت - الپەتى؛
ءجۇز – پىشاق، ۇستارى ت. ب. زاتتاردىڭ وتكىر جاعى؛
ءجۇز – ساياسي - ەكونوميكالىق تەرمين (ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز)؛
ءجۇز – توقسان توعىزدان كەيىنگى سان؛
ءجۇز – سۋدا قوزعالۋ، جىلجۋ.
ارالاس ومونيمدەر - جوعارىدا ايتىلعان ەكى توپتىڭ قاسيەتىن قامتيدى.
جاق – ادامنىڭ، جان - جانۋاردىڭ قىزىل يەك پەن ءتىس ورنالاسقان بەت سۇيەگىنىڭ تومەنگى بولىگى.
جاق – بەلگىلى ءبىر تۇس، تاراپ.
جاق (كونە) – كەرمەسىنە جەبە سالىپ تارتاتىن ساداق، جاي.
جاق - وت جاعۋ، تۇتاتۋ.
جاق – جۇعىپ سىڭەتىندەي ەتىپ ۇيكەلۋ.
جاق – جاقسى كورىنۋ، جاعىنۋ.
جاق – بىرەۋدى قولداۋ، جاقتاۋ.
جاق – زاتتىڭ، نارسەنىڭ جيەگى، قىرى.
جاق – ءبىر نارسەنىڭ جاي - جاپسارى، ءجونى.
اق – ءسۇتتىڭ، قاردىڭ تۇسىندەي اپپاق ءتۇس.
اق – شىن، تۋرا، اقيقات.
اق – سۋدىڭ ءوز ارناسىمەن ءبىرقالىپتى جىلجۋى.
اق – كۇشەيتپەلى جالعاۋ ماعىناسىنداعى دەمەۋلىك.
لەكسيكالىق ومونيمدەرگە ۇقساس باسقا تىلدىك قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى – وموفوندار. وموفوندار – ايتىلۋى بىردەي، ءبىراق جازىلۋى ءار ءتۇرلى سوزدەر. مىسالى: كونبە – كومبە، تۇزشى – تۇششى، اسشى - اششى بولىپ ايتىلادى. بولادى ءسوزى – بولات بولىپ ەستىلىپ، بولات دەگەن قاتتى، اسىل مەتالل بولىپ ايتىلادى.
ومونيمگە ۇقساس قۇبىلىستاردىڭ ەندى ءبىر ءتۇرى – وموگرافتار. وموگراف دەگەنىمىز جازىلۋى بىردەي بولعانىمەن، ايتىلۋى بىردەي ەمەس سوزدەر. مىسالى: الما جانە الما (بولىمسىز ەتىستىك)، سالما، كورمە، كورشى سوزدەرىنىڭ اراقاتىناسى دا وسىنداي. وموفوندار مەن وموگرافتار بەلگىلى ءبىر كونتەكستە، ولەڭ سوزدەردە وي ويناقىلىعىن تۋعىزادى. مىسالى:
مەنىڭ اتىم قوي،
قويشىڭدى تاڭداپ قوي،
قويشىڭدى تاڭداپ قويماساڭ،
قوي جيناۋىڭدى قوي