InfoHub Logo

I

جازۋشى وي باستى ادام. وي باسپاسا قاڭباق ءتارىزدى — ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلەر ەدى. ويلانسام، ءبىر كەزدە تاماشا دەگەنىم كەلە-كەلە تاماشا بولماي قالىپتى. ءبىر كەزدەگى بيىك ارمان قول جەتكەن سوڭ الاسارىپ قالىپتى. ءومىر وزگەرىسى كەيدە ءتىپتى شاپشاڭ، قاداعالاپ وتىرماساڭ وزىق ويىڭ دا ارتتا قالادى. سوندىقتان، ويدى ومىرمەن سالىستىرعالى جولعا شىقتىم.

پوەزبەن جۇرمەگەلى تالاي جىلدار وتكەن. ءقازىر پوەزدا كەلەمىز، زىمىراپ كەلەمىز. سوندا دا الداقاشان ارتتا قالعان ءومىر ەلەسى الدىمدى وراي بەرەدى. قانشا ۇزاپ كەتسەم دە وتكەن ءومىردىڭ كەيبىر شاقتارى تاسقا باسقان تاڭباداي، كوڭىلدە قالىپ قويىپتى. مىنە سونىڭ ءبىرى.

...اۋىلدا وندا كولىكپەن شىققانبىز. ارادا ون كۇن ءجۇرىپ، قىزىلجار قالاسىنا جەتتىك. تەمىر جول ستانسياسىن سوندا كوردىم. ىڭ-جىڭ كوپشىلىك ەكەن. باقىرعان پوەزد، شۋلاعان، ەرسىلى-قارسىلى جان ۇشىرا جۇگىرگەن ادام. ءبىر جەردە سۋ الۋعا جينالعان توپ قىزىل كەڭىردەك بولىپ جاتىر. ءار ۆاگوننىڭ الدىندا ەسىككە ۇمتىلعان توپ ءبىرىن ءبىرى كيمەلەي، ءالى جەتكەنى بۇزىپ-جارا بۇرىن ەنىپ جاتىر. باسى ماسا تايعانداي تاپ-تاقىر، جۇدىرىقتاي عانا ءبىر قازاق كيمەلەۋگە قاۋقارى بولماعان سوڭ كوپتىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپتى. جورعالاي-جورعالاي ەسىككە جەتتى. ونى ەشكىم لاقتىرىپ تاستامادى. ءتىپتى ەلەمەدى. ءبارىنىڭ كوڭىلى، كۇشى ەسىككە قاراي اۋعان. ەندى ءبىر ەسىك الدىنداعى توپتان «الىپ كەتتى! ۇستا-ۇستا!..» دەگەن داۋىستار ەستىلەدى. وعان دا الاڭداعان جان جوق. ماقسات تەك پوەزدان قالماۋ. سىعىلىسا، شۋلاسا ۆاگونعا ەنىپ جاتىر جۇرت. پوەزد قوزعالدى. بيلەتسىزدەر بىلاي تۇرسىن، بيلەتتىلەردىڭ تالايى قالىپ قويدى. ۆاگون لىق تولدى. جاتۋ تۇگىلى جانتايۋ ارمان. قاپشىعىن، كورزينكاسىن، بۋماسىن قويارعا جەر تاپپاي، ۇستاي وتىرعان اركىم ءبىر كۇندىك نەمەسە بىرنەشە كۇندىك ساپارعا وسى كۇيدە شىداۋعا كونگەن. شىداي الماي قالجىراسا، قالعىپ كەتسە قاسقىرشا تورىعان ءبىر زالىم قايسىسىن قاقساتارىن كىم ءبىلسىن...

ال، قازىرگى پوەزدا وسىنىڭ ءبىرى كەزدەسپەدى. تاپ-تازا، تىپ-تىنىش، جەكە-جەكە بولمە، توسەك سالۋلى، ەلەكتر شامى جاعۋلى، راديو سويلەپ تۇر. سۇراساڭ سۋ تۇگىلى شاي دايىن. تاماقتى بارىپ ىشۋگە دە، الدىرىپ ىشۋگە دە بولادى.

— اناۋ جىلدارى پوەزدىڭ راحاتىنان مەحناتى باسىم ەدى. ەندى تەك راحات قوي مىناۋ! — دەدىم ءسۇيسىنىپ. قاسىمداعى ەكى جاس قوستامادى. ءمىن تابادى پوەزدان:

— ۆاگونى ەسكى.

— شايدى ءسۇتسىز بەرەدى بۇلار.

سامولەتپەن ءبىر-اق ساعاتتىق جول. ەندى ون ساعاتتا ازار جەتەمىز.

— ءيا، پوەزد ءىش پىستىرادى.

ءبىر بولمەدە ءۇش جولاۋشىمىز، جولىمىز ءبىر، پىكىرىمىز مىنە ەكى ۇداي. ويتكەنى، مەن كورگەن ەسكى ءومىردى ەكى جاس كورگەن جوق. كورسە ولار دا جاڭا ومىرگە شۇكىرلىك ەتەر ەدى. ءقازىر تەك العا قاراپ كەلەدى، دامدىدەن-دامدى، جاقسىدان-جاقسى ىزدەگىسى كەلەدى. كىنالاۋعا بولمايدى. بۇل بارلىق ادامعا ءتان مىنەز. ءبىر تىلەككە جەتسەڭ تاعى بىرەۋى تۋادى. تۋا بەرەدى، قۋا بەرەسىڭ، بارىنە بىردەي جەتە الماي جاتاسىڭ ءبىر كۇنى. كەيىنگىلەر قۋىپ جەتە بارادى...

وسى ويلارمەن وتىرعاندا ءبىزدىڭ ۆاگونىمىزدى جارىق ستانسياسىنا تاستاپ، پوەزد كەتىپ قالدى. جاڭبىر قۇيىپ تۇر. ەكىنشى پوەزد كەلگەنشە ون ەكى ساعات كۇتۋ كەرەك. تامىر-تانىس، باراتىن جەر جوق. ۋاقىتتى قالاي ەتكىزۋدى بىلمەي وتىرعاندا سالەم بەرىپ ءبىر جىگىت ەندى. «تانىس پاسسىزدار» دەپ تانىستىرىپ ءوتتى ءوزىن. «بۋرما» سوۆحوزىنىڭ «مۇحتار» اتتى بولىمشەسىنە قوناققا شاقىرا كەلىپتى. پارتكوم سەكرەتارى بولىپ ىستەيتىن جىگىت ەكەن. ماشيناسىنا مىنگىزىپ ءبىزدى الىپ ءجۇردى. ءبىز الماتىدان شىققاندا ەشكىمگە دە حابارلاماعان، ءوز بەتىمىزبەن ەل ارالاۋعا شىعا قالعان ادامدارمىز. كۇتپەگەن جەردەن كۇتۋشى تابىلعانىنا قايران قالىپ:

— قالاي ءبىلدىڭ، قالاي تاپتىڭ!؟ — دەگەنىمدە.

— ەل قۇلاعى ەلۋ عوي — دەدى پارتورگ. — ەستىدىك. ەستىگەن سوڭ شىدامادىق. جازۋشى اعامىزدى كورۋگە اسىق ەدىك.

سوۆحوز بولىمشەسى تاقاۋ بولدى، تەز جەتتىك. سارى قىمىز ساپىرىلۋلى، قازى-قارتا، باعلان ەتى جاساۋلى، سىعىلىسىپ ءتۇرلى-تۇرلى تاعامدار تۇر. قاسىمىزداعى ەكى جىگىتتىڭ ىشپەي-جەمەي جاتىپ، كوزدەرى كۇلىمدەپ كەتتى. كەلگەن ءۇيىمىز بولىمشە باستىعى امانكەلدى ۋالييەۆتىكى. ۇيىندە بۇرىنعى اۋىل-تۇرمىسىنان نىشان جوق. قالپىمەن قالاشا. ەدەندە، قابىرعادا كىلەم، تەلەفون، تەليەۆيزور، ءتىپتى قالا تۇرعىندارىنىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىن قىمبات مەبەلدەر دە بار. سالتاناتتى تۇرمىس.

امانكەلدى ءازىلقوي، اقجارقىن جىگىت كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە بيىل ەگىن، ءشوپ، مال ەسىمى جاقسى، ءتىپتى كوڭىلدى وتىر.

— سوندا دا ماعان ءوزىمىزدىڭ مالشى، ەگىنشىلەر جەتكىزەر ەمەس، — دەيدى كۇلىمدەپ.

— بۇرىنعى اۋىلدا قويشىدان كەم ادام جوق-تى. بۇگىنگى اۋىلدا قويشىدان وزىق ادام جوق.

— سونى مىناۋ جۇبايىم تۇسىنبەيدى. جەت وسىلارعا، جەت دەپ قينايدى. قويشىلارمەن باسەكە.

— باسەكە دەگەنىڭ سوسياليستىك جارىس قوي. جارىس ءقازىر — ءداستۇر عوي.

— ءسىزدىڭ جاقتى قايدام، ءبىزدىڭ جاڭا ايەل وكتەمدىلىگى دە داستۇرگە اينالدى.

امانكەلدىنىڭ جۇبايى ونداي وكتەم ايەلگە ۇقسامايدى. ەڭبەككە يكەمدى، ءجۇرىس-تۇرىسى سىپايى، ادەپتى، مادەنيەتتى جاس. سويلەسە سوزدەن دە قالىسپاس، ءبىراق اۋزىن باعىپ ۇندەمەيدى. مەن وسى جاس جۇبايدى قولدادىم.

— ايەل جۋاس بولسا، ەركەك يىقتاپ الادى قاشاندا.

— ويباس، جۋاس ەمەس! قوناقتىڭ كوزىنشە عانا موماقان. قوناق كەتكەن سوڭ نىقىرتىپ-نىقىرتىپ جىبەرەدى.

— قوناق كەلگەندە ەركە بالا شەكتەن شىعاتىن، قوناق كەتكەن سوڭ سازايىن تارتاتىن.

وسىلايشا ءازىل ارالاس اڭگىمەمەن وتىرعاندا ەسىكتەن قوڭىرقاي جاس ايەل ەندى. ءبارى سىرىلىپ توردەن ورىن بەردى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى — شاكەن ماياساروۆا ەكەن. كەلە سوزگە ارالاستى. كادىمگى حالىق اقىنى ماياساروۆتىڭ نەمەرەسى كورىنەدى. اۋدان جايىنداعى اڭگىمەنى بىتىرمەي تاعى دا ەكى-ۇش جىگىت ەندى. بۇلار كورشىلەس وتىرعان «شەت» سوۆحوزىنىڭ باسشىلارى — ديرەكتور قاپاسوۆ بالتاباي، پارتيا ۇيىمداستىرۋشىسى — بەكەنوۆ تۇرىمتاي بولىپ شىقتى. «ۇزىنقۇلاق» قازەكەڭنىڭ ۇرپاقتارى بىرىنەن-بىرى ەستىپ جينالا بەردى. «شەت» سوۆحوزىنىڭ جىگىتتەرى دە دامگە شاقىرادى. بارماساق وكپەلەيدى. وكپەلەتپەدىك، ەندى «شەتكە» اتتاندىق.

جولشىباي وزىممەن-وزىم. اڭگىمە توقتالدى، ويلاۋدان، كورۋدەن جالىعار ەمەسپىن. بۇل جەرلەردەن ەرتەدە ءبىر وتكەنىم ەسىمدە. سوندا وسى جالاڭاش دالادا كوز توسار ءبىر بۇتا جوق-تى. ءقازىر ويدىم-ويدىم قولدان جاسالعان ورماندار، سۋ توقتاتقان توعاندار كورىنەدى. بوس لاڭ قالماعان سياقتى، ءبارىن جىرتىپ، ەگىپ تاستاعان. جاڭبىرلى جاز الۋان ءتۇستى وسىمدىكتەرمەن جەر بەتىن جايقالتىپ تۇر. بۇرىنعى اربا جولى، باتپاقتى، وزەكتى، سۋلى وتكەلدەر جويىلعان. ماشينا جولىمەن — اسفالت نەمەسە قۇمقايراق جولىمەن كەلەمىز. قانشا قاراستىرسام دا ەگىزگە جەتكەن اربا، تۇيەگە ارتقان جۇك، سالت اتتىلار كورىنبەيدى. تەك ماشينامەن جۇرگەن، جۇمىستى ماشيناعا ىستەتكەن جاڭا حالىق كورىنەدى. اناۋ جىلدارى «امەريكادا التى ادامعا ءبىر اۆتوموبيل» — دەگەندە تاڭداناتىنبىز. ءقازىر ءبىزدىڭ ەلدە ماشينا كوپ پە، ادام كوپ پە بىلمەيمىن، ايتەۋىر مولشىلىق. سول مولشىلىقتان شىعار، الدە كادىمگى سالاقتىق، ۇقىپسىزدىق پا، ماشينا توزىقتارى، تەمىر زاتتارى دالادا شاشىلىپ جاتىر. وسى شاشىلعان دۇنيەگە كەزىندە قانشاما ەڭبەك، ۋاقىت، اقشا قانشا جۇمسالعانى ەسكە تۇسكەندە ءىشىڭ اشيدى. جانىم-اۋ جيناپ الىپ زاۆودقا نەگە وتكىزبەيدى؟! ۇستارانىڭ ەسكى پىشاعىن دا، شىنىنىڭ سىنىعىن دا ىسكە جاراتسا. بىزدە قىرۋار بايلىقتى نەگە توت جەپ جاتادى؟ ايتسام قاسىمداعىلار «قول تيمەيدى» — دەيدى. قولى تيمەيدى ەمەس-اۋ، مويىن جار بەرمەيدى عوي.

II

كۇنى بويى ەكى سوۆحوزدا بولىپ، كەشكە ۆاگونىمىزعا قايتتىق. تاڭەرتەڭ جەزقازعان قالاسىنا جەتتىك. جەزقازعان جاس قالا. بۇرىن ونىڭ ورنىندا، وسىناۋ قۋاڭ، تاستاق دالادا جەر استىنان مىس تاسىن شىعارىپ جاتقان ازىن-اۋلاق شاحتالار بولاتىن. ەندى ادەمى قالا ورناپتى. قالا سۋ جاڭا، ىرىمعا ەسكىنىڭ ءبىر بەلگىسى تابىلماس. تاستاق جەرگە دە ءزاۋلىم اعاشتار، ءتۇرلى-تۇرلى گۇلدەر وسكەن. قاراكەڭگىر، سارىكەڭگىر وزەندەرىنەن قالانى قورشاي شالقار كول جاسالعان. كول بەتىندە سايرانداعان جۇرت. سۇرەڭسىز جەردىڭ بۇرىن تەك مىسىنا قىزىقساق ەندى قالاسى دا قىزىقتى. ەلىمىزگە ايگىلى بۇل مىس الىبى وتە ايدىندى. اسپانمەن تىلدەسكەن اسقاق ترۋبالارى اۋزىنان وت بوراتىپ تۇرعان ءتارىزدى. تالاي-تالاي زەينەتتى، ايدىندى قالالاردى كورە-كورە كوزىمىز ۇيرەنسە دە جەزقازعان كوڭىلگە ءوز اسەرىن قالدىردى. اسىرەسە، ادامدارى. الىستان، جۋىقتان، سوۆەت الەمىنىڭ جان-جاعىنان كەلىپ، وسىندا باس قوسقان مىڭ-مىڭ ادامداردىڭ قيلى-قيلى ونەرى، ماماندىعى بار. ءبارىنىڭ ويى، ەڭبەگى، ءعىلىم-بىلىمى وتانىمىزدىڭ مويىماس مىس قازىناسىن جاساۋ ماقساتىنا باعىنعان. ماشينا زامانىندا مىس ەڭ كەرەكتەردىڭ ءبىرى. جەر قوپارىپ، تاس قورىتىپ، مىس الۋ ءۇشىن ونەر، بىلىمگە قوسا الىپ ماشينالاردى جۇرگىزەتىن الىپ كۇشتەر كەرەك. ءبىز وسى الىپ ماشينا، الىپ كۇشتەردى تاماشالاي ءجۇرىپ، شارشاعانىمىزدى بىلمەپپىز. كورە بەرسەك كورىنە بەرەتىن ءتۇرى بار.

— تەحنيكا كەرەمەتتەرى تاۋسىلار ەمەس. ەندى مىستىڭ ءوزىن كورەيىكشى، — دەدىم باستاۋشىلارعا.

ىسىلداعان ىستىق كەڭ سارايعا ەندىك. كونۆەرتور — قارا ءدۇرسىن تىلمەن ايتقاندا، مىس قازانى ءبىز كەلىسىمەن اۋزىن اشتى. قىپ-قىزىل وت بوپ قۇيىلا باستادى مىس. قالىپتار ءوزى كەلىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى توسىپ الادى دا، سۋعا توعىتادى. سۋدان قىزىل ءتۇستى كۇرەڭىتە شىعىپ، تەكشە-تەكشە مىس تاباقتارى توسىپ تۇرعان ۆاگونەتكەلەرگە تيەلەدى دە كەتە بارادى. ادام قولى تيمەستەن ءبارى وزىنەن ءوزى ىستەلە بەرەدى.

بالا كەزىمدە سپاسسكى زاۆودىندا مىس قورىتقانىن دا كورگەنمىن، كوزىمە سول ەلەستەپ كەتتى. ەڭگەزەردەي جاس جىگىت، باسىندا كيگىز ومىراۋشا، اياعىنا اعاش تاعا بايلاعان، قولىندا ۇزىندىعى سويىلداي تەمىر ءشومىش، شومىشپەن بۇرقىلداعان مىستى كەسىپ الىپ مىقشيا كوتەرگەندە ماڭدايىنان تەر سورعالاپ تۇرادى. اپارىپ قاتارلاپ قويعان قالىپتارعا قۇيادى. ءبىر ءشومىش مىس كوتەرگەندە ءبىر ءشومىش تەر توگىلەتىن شىعار. وعان تەر شاق كەلە مە؟ كەلگەن جىگىتتەر تۇراقتاماي كەتە بەرەدى. بىرەۋ ءولى كەتەدى، بىرەۋلەردىڭ قۇر سۇلدەرلەرى كەتەدى. ءوندىرىستى اعىلشىندار بيلەپ تۇرعان كەزدە مىس قۇيۋشىنىڭ ءحالى سونداي بولعاندا قازىرگى مىس قۇيۋشى سالقاۋوۆ، سەكەمانوۆتاردىڭ ماڭدايى جىپسىمەيدى دە. ماشيناعا ىستەتەدى. جۇزدەگەن، مىڭداعان اتتىڭ كۇشى بار ماشينالاردى، جۇزدەگەن، مىڭداعان گرادۋس ىستىعى بار دوزاقى وتتاردى باعىندىرىپ ىستەتۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك. ءبىزدىڭ مىس قۇيۋشىلار ءبىلىمدى، ءوز ءىسىنىڭ مامانى. ادامنىڭ ەڭبەكسىز تىرشىلىگى جوق. ەڭبەگى جانسا راحات، جانباسا ازاپ. سالقاۋوۆ پەن سەكەمانوۆتاردىڭ اتا-بابالارى ەڭبەكتىڭ ىلعي ازابىن شەگىپ كەتكەن، ۇرپاقتارى راحاتىن كورىپ وتىر. سالقاۋوۆ تەك ءوندىرىس وزاتى ەمەس، مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە دە ارالاسادى. ەڭ جوعارعى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى.

— سالقاۋوۆ سياقتىلار بىزدە از ەمەس، — دەپ قابىجان كۇسەنوۆ ءوندىرىس وزاتتارىنىڭ اتىن اتاي باستادى. ءسوزىن بولمەسەك، شۇبىرتا بەرەتىن. ءارقايسىسىنا مىنەزدەمە ايتادى، مىناۋ تەحنيكا تىلسىمدارىنىڭ سىرىن اشىپ بەرىپ كەلەدى. قايدان ءبارىن بىلە بەرەدى؟! — دەسەم، ينجەنەر ەكەن. جۇزدەگەن كوممۋنيسى، مىڭداعان جۇمىسشىسى بار ساتبايەۆ اتىنداعى كومبيناتتا پارتكوم سەكرەتارى ەكەن. وسىنداي ءىرى ءارى قيىن وندىرىستە كومبيناتتىڭ باس ينجەنەرى ەشپانوۆ دولاباي كورىنەدى. سوسياليستىك ونەركاسىبى العاشقى جىلداردا قىزىل ماماندارعا زارىقسا، ەندى مىنە ءار ءىستىڭ ءوز مامانى دايىن. سولاردى كورگەندە، اسىرەسە ءوز ۇلتىمنان، كەشەگى كوشپەلى مالشى قازاقتان شىققان مامانداردى كورگەندە ماقتانىش ەنەدى كوڭىلگە. مىس زاۆودىنان قايتقاندا كەۋدەمدى سول ماقتانىش كەرنەپ قايتتىم.

كەشكە مادەنيەت سارايىندا قالا حالقىمەن كەزدەستىك. ساراي لىق تولدى، كوپشىلىگى قازاق. جينالىستى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى اسىلبەكوۆ وشاقباي اشتى. سوزىنە قاراعاندا ءوز بىلىمىمەن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرگە ۇقسايدى. مەنىڭ شىعارمالارىما جاپ-جاقسى تالداۋ جاسادى. كەيبىر باسشىلار ادەبيەتتىڭ ىشىنە ەنە الماي، سىرتتان توپشىلايتىن. بۇل جىگىت ىشكە ەندى. ءمۇعالىم داۋلەتوۆا مەن ستۋدەنت كەنبايەۆا اسىلبەكوۆتەن دە ءارى كەتتى. ورىسشا تۇسىنىكتى، تازا، ادەمى سويلەيدى. سوۆەت جەرىندەگى از ۇلتتارعا ورىس ءتىلى ءقازىر ەكىنشى انا ءتىلى بولۋعا اينالعان. ورىس ءتىلى ارقىلى از ۇلتتار دۇنيە جۇزىندەگى ونەر-بىلىمگە جەتىپ كەلەدى. ورىس ءتىلىن جەتىك ءبىلۋ دە، ۇلكەن ونەردىڭ ءبىرى.

جينالىستى كوركەمونەرشىلەر اياقتادى. ونەرشىلەر بولعاندا مانداتى بار ارتيستەر ەمەس، جاسوسپىرىمدەر، تالاپكەرلەر. تالدىرماش ءبىر قىز شىقتى ساحناعا. شىرقالعان ءانى جاڭا ءارى ادەمى. قاپەلىمدە روزا رىمبايەۆا ما دەپ قالدىم. سويتسەم دينا اشكەنوۆا ەكەن. تەليەۆيزورلاردا ىلعي تالانت ىزدەپ جۇرەدى، سولارعا تەز كەزدەسكەي-اق، اشكەنوۆا. ەندى ءبىر قۇرتىمداي قىز شىقتى. باستاۋىش مەكتەپتىڭ شاكىرتى بولار. ديحان ابىليەۆتىڭ ولەڭىن وقىدى. ەگەر ديحان ءوزى وسىندا بولسا ولەڭىنىڭ قۇرمەتىنە اسا قۋانار ەدى. مىنا بالا وقىعاندا كوپشىلىك قۇلاققا ۇرعان تاناداي وتىردى. بىزدە وقۋ ونەرى كەنجە تۋعان، ماڭدىماي كەلە جاتقان ونەرلەردىڭ ءبىرى. باسقا بىلاي تۇرسىن، تابانى كۇرەكتەي ارتيستەرىمىزدىڭ تالايى وسى ونەردى ءالى كۇنگە باۋراعان جوق. جاقسى وقۋشى شىعارماعا جان بىتىرەدى، جامان وقۋشى ءسانىن كەتىرەدى. قازىرگىدەي ادەبيەت ورشىگەن شاقتا وقىمپازدار كەرەك-اق. جاڭاعى قارشاداي قىز تاربيەسى كەلىسسە بولىپ تۇر.

جينالىس تاراعاندا باسىمداعى ءارقيلى ويلار دا تارادى. بىرەۋى ءبىراق قالىپ قويدى. حالىق ادەبيەتكە قۇمار. ونى جاساۋشى جازۋشىنى قۇرمەتتەيدى. جاقسى شىعارما جازۋشىعا باقىت. بابىن تاپاساڭ باقىت قۇسى باسىڭا ءبىر ساڭعيدى دا ۇشىپ كەتەدى. بابى قايتسە تابىلادى؟ — دەگەن سۇراق باسىمنان شىقپاي قويدى.

III

اسفالت جول باتىستان سولتۇستىككە بەيىمدەلە بەت تۇزەدى. قىراتتان ويپاتقا ءتۇسىپ، ويپاتتان قىراتقا كوتەرىلىپ، بىرەسە ميداي جازىقتا اق «ۆولگالار» سامعاپ كەلەدى. ۇزىنى مىڭ، كولدەنەڭى بەس ءجۇز كيلومەترگە سوزىلعان، جەزقازعان، بالقاش سياقتى ءوندىرىس الىپتارى بار وبلىس جەرى ماشينا قانشا زىرلاعانىمەن جۋىردا بىتپەدى. جەزقازعاننان ۇزاپ كەتتىك. سوندا دا ونىڭ اسەرى ءالى كوڭىلىمدە. وسىنشاما جەر بايلىعىن تاۋىپ، حالىق يگىلىگىنە جاراتقان ادامداردىڭ ىشىندە مارقۇم قانىش ساتبايەۆتىڭ تۇلعاسى كوزىمە ەرەكشە ەلەستەيدى. جاپان دالادا، تار، جارتىلاي جەر كەپە ۇيدە وتىرىپ، موسكۆاداعى گلاۆكامەن قانىشتىڭ، ايتىسقانىن ارحيۆتەن بىلەمىن. وندا قازاقتىڭ عىلىم اكادەمياسى قۇرىلماعان. قانىشتىڭ كەن ىزدەپ دالا كەزگەن جىگىت شاعى. اقىرى گلاۆكانى كوندىرىپ، جەزقازعاندى جاساۋعا كىرىستى. ۇلى ادامدار كوزدەن تاسا بولعانىمەن كوڭىلدەن تاسا بولمايدى. بىزدەن الىستاعان سايىن اتاعى ارتا بەردى. ساتبايەۆ اتىنداعى مىس كومبيناتى، مۋزەي، قازاق اكادەمياسىنىڭ تاريحى وسىنى دالەلدەپ تۇر-اۋ، دەگەن ويىمدى الدىمىزدا كولدەنەڭ جاتقان كوكتاۋ ءبولدى. بۇل بەلگىلى ۇلىتاۋ. اتى زور بولعانىمەن ءوزى ونشا ۇلكەن ەمەس. تاستارى تۇتاس، سوم، قۇيىپ جاساعانداي ءۇش بيىك ءبىرى مەن ءبىرى جالعاس. ءبىر بيىكتىڭ ەتەگىنە اۋدان ورتالىعى ورناپتى، ەندى بىرىنە اتاقتى ەدىگەنىڭ اتىن قويىپ، وتكەن حالىقتار اڭىز قالدىرىپتى. كەڭ دالاداعى وزەندەردىڭ بىرنەشەۋىن تورعايعا، بىرنەشەۋىن جەزقازعانعا قاراي بۇل تاۋ ءبولىپ جىبەرگەن. تاۋدى «ۇلى» دەگىزگەن ءبىر زاماندا ونىڭ باۋىرىندا وتكەن وقيعالار بولار. ءۇش جۇزگە بولىنگەن قازاقتى رۋ باسىلار، حاندار بيلەپ بەرەكەسىن كەتىرگەن كۇندەردە قازاق اتاۋلى بىرىگەيىك، دەگەن ۇران كوتەرىلەدى. كىم كوتەرگەنىن قايدام، ايتەۋىر ەرتەدە ۇلىتاۋ باۋىرىندا قازاقتىڭ ءبىر ۇلى جيىنى بولعانى انىق. سول جيىندا ءار ءجۇز، ءار رۋ ءوز تاڭبالارىن تاسقا باسىپ، ىنتىماققا كەلگەن دەسەدى. مەن وسى تاس دوكۋمەنتپەن تانىسۋعا قۇمار ەدىم. قۇمارلىق قياداعى ۇلىتاۋعا اكەلدى بۇگىن. ىزدەستىردىم، تاڭبالى تاس تابىلمادى. سۇراستىردىم، اركىم ءار جاققا سىلتەپ باس قاتىردى. جازۋى جوق ەلدىڭ شەجىرەسى قۇيما قۇلاق قارتتار عوي، ونداي قارتتار كەزدەسپەدى. «شالدارى قايدا؟» — دەسەم «سۇيىلدى عوي» دەيدى قاسىمداعىلار. اتام زامانعى تاڭبالى تاستى ىزدەپ ءجۇرىپ، ءوزىم قۇرالپى شالداردىڭ كەتىپ قالعانىن جاڭا ءبىلدىم. جاستاردىڭ ورتاسىندا جالعىز شال جالعىزسىرايدى ەكەن. ەندى بۋرىل شاشتىلاردى قاراستىردىم. ەل جاڭارعان، جەر جاڭارعان. ەلدى وڭكەي جاس — وتىز بەن قىرىق ءارى كەتسە قىرىق پەن ەلۋ اراسىنداعى ەگدە جىگىتتەر باسقارادى. شەتىنەن ساۋاتتى، ەڭ كەمى ورتا دارەجەلى ءبىلىمدى. جۇمىس كولىگى، مىنگىش تەك ماشينا. ءتىلىن بىلمەگەنگە ماشينا كىلتىن ۇستاتپايدى. جەر بەتى ەرتەدە بولماعان ەگىستەرگە تولى. ەگىس ءتىلىن بىلمەگەندەرگە ەگىس تۇقىمىن ۇستاتپايدى. ءتارتىپ تە، ءداستۇر دە جاڭا. بۇرىن پالەنشە كەم، تۇگەنشە كەم اۋىلى دەيتىن اۋىلداردىڭ ءوزى تۇگىلى اتى قالماعان. ءاربىر كولحوز، سوۆحوز ءوز اتىمەن اتالادى. ايتەۋىر، تاريحي مۇرالاردىڭ اتى ساقتالىپتى. كەڭگىر وزەنىنىڭ بويىنداعى بىرنەشە مۇرالاردى: الاشا حان، شىڭعىستىڭ بەل بالاسى جوشى حان، دومباۋىل باتىر، ەردەندەردىڭ زيراتىن بارىپ كوردىك. جۇزدەگەن جىلدار ەتسە دە قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان زيراتتار ءالى تۇر. ءبىزدىڭ زاماننىڭ قىزىل كىرپىشى نەگە سونداي مىقتى ەمەس؟ — دەسەم قاسىمداعى وبلىس، اۋدان باسشىلارى جاۋاپ بەرە المايدى. ونەر قانشا العا كەتسە دە وتكەن ومىردەن الاتىنىمىز ءالى بار ەكەن. بۇل اراعا بىزدەن بۇرىن تالاي زەرتتەۋشىلەر، قازاق اكادەمياسىنىڭ عالىمدارى كەلگەن دەيدى. الاشا، جوشى حانداردىڭ قابىرىنا دەيىن اقتارعان دەيدى. ءبىراق، دەيدىدەن باسقا قالدىرعانى كورىنبەيدى. بابالارىمىز ساۋاتسىز بولا تۇرا تاسقا تاڭبا باسىپ قالدىرعاندا.

زيراتتار كىمدىكى، قايسىسى قاشان جاسالعان؟ — دەرەك جوق. ورنەكتەرى جويىلىپ، توزىپ بارادى. توزىپ بىتپەي تۇرعاندا بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرەتىن شارالار كەرەك-اق.

كوز سىرتتى كورسەتەدى، ءىس ءىشتى كورسەتەدى. «امانكەلدى»، «سارىكەڭگىر» سوۆحوزدارىنىڭ ىسىنە قاراپ، ادامدارىنىڭ ءىشىن كورمەي دە بىلۋگە بولادى. ىستەرى ءتىپتى وڭدى. ىشتەرى دە سونداي-اۋ دەپ كەلەم. ۇلىتاۋ اينالاسىنداعى وسىناۋ ساۋمال ءيىستى سارى دالانى مەكەندەگەن قازاق اۋىلدارىندا باس قوسىپ وتىرعان بەس ءۇي سيرەك كەزدەسەتىن. جەردىڭ وتىن، سۋىن، پاناسىن ساعالاپ قونىستانعان ەكى-ۇش ءۇي دە اۋىل دەپ اتالا بەرەتىن. ال، مىنا سوۆحوزداردا جۇزدەگەن ءۇي باس قوسىپ، مادەنيەتتى تۇرمىس جاسايدى.

— بۇلارعا ەندى قالا مادەنيەتى تاڭسىق ەمەس، تەك سولارعا تەڭەلۋگە اسىق، — دەيدى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتار! اباقانوۆ مەيرام جولداس. مىنەزى جەرىنە ساي كەڭ، بايسالدى جىگىت كورىنەدى. ەلىن بىزگە كورسەتە ءجۇرىپ، سۇيسىنە سويلەپ كەتەدى، — اۋدانىمىزدا جەتى ورتا مەكتەپ، سەگىز كلۋب، ون بالا باقشا، وزىق تەحنيكامەن قارۋلانعان جەتى سوۆحوز، «تاۋگ ۇلى» دەيتىن ويىن-ساۋىعىمەن ەلگە ءمالىم ونەرپازدار كوللەكتيۆى بار. سوۆحوزدارىمىزدا ءۇش ءجۇز مىڭ قوي، ون مىڭعا جۋىق قارا مال، التى مىڭ جىلقى بار...

باردىڭ ءبارىن ايتا بەرسە بىتەر ەمەس، «امانكەلدىگە» جەتكەندە سەكرەتاردىڭ ءسوزى ءبولىندى. دەس تيمەي كەلەدى ەكەن. ءسوزدى ەندى الىپبەك الا جونەلدى. الىپبەك وسى «امانكەلدى» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى. جايدارى جىگىت، وتىز سەگىز مىڭ قويى بار، كوپ قويدىڭ بۋى بۇرقىراپ تۇر سوزىنەن. مالشىلارىڭ فەرمالارىن بىرىنەن ءبىرىن اسىرا ماقتايدى. توقپانوۆا ءجۇز ساۋلىقتان ءجۇز جيىرما ءبىر قوزى الىپتى، سايدالين ءسۇت جوسپارىن ءجۇز الپىس ەكى، ەت جوسپارىن ءجۇز الپىس التى پروسەنت ورىنداپتى...

— باسقالارعا دا ءسوز قالدىر، — دەپ سەكرەتار ءبىر قاعىپ قويىپ ەدى:

— ءسوزۋار ەمەسپىن-اۋ، كومەيىمە كەلىپ تىعىلىپ تۇرعان سوڭ شىعىپ كەتە بەردى، — دەيدى الىپبەك. ءوزىن ماقتاسا ابەس قوي، ادامدارىن ماقتاعانى جاراسىپ تۇر. «جۇمىسكەردى مىنىسكەر جۇمسايدى» الىپبەك ءسىرا مىنىسكەر باسشى. كوپتىڭ قىبىن تاۋىپ ىستەسە ءبىلۋ، باسشىنىڭ بويىنداعى ەڭ قىمبات قاسيەت.

راحمەت ايتىپ بۇل سوۆحوزدان دا اتتاندىق. ەلدى ءبىرسىپىرا ارالادىق. ەندى كورگەندەرىمدى قورىتىپ كەلەمىن. وسىناۋ كەڭ دۇنيەدە توپ-توبىمەن ۇشىپ جۇرەتىن قۇستار، ورعىپ جۇرەتىن بوكەندەر، جورتىپ جۇرەتىن قاسقىر، تۇلكىلەر كورىنبەيدى. اڭشىلار اڭدى قۇرتىپ تىنعان با؟ الدە ۇرپاقتارىن وربىتەر كەز بە بۇل؟ قايدا بارساڭ شاشىلىپ جاتقان ماشينا توزىعى، تەمىر جۇرناقتارى. راس، تەمىرگە ءبىز بايمىز. باي بولعاندا شاشا بەرە مە؟ ۇقىپتىلىق قايدا؟ «ميلليونەردى» جازعاندا ساۋاتتى، ىسكەر كولحوز باستىعىن قيالمەن جاساعانمىن. ەندى مىنە، قيالدا ەمەس، ولار اۋىلدا تولىپ ءجۇر. «شىعاناقتى» جازاردا وقىماعان، توقىعان، قۇيماقۇلاق شارق ۇرعان قارت شىعاناقتى تاپتىم. بۇل جولى قانشا قاراستىرسام دا شىعاناقتاي دانا قارت تابىلمادى. جىگىت شاعىمدا حالىق اقىنى يمانجان مەن جانتوبەتتى ەرتىپ ءجۇرىپ ەل ارالاعام. ىلاۋ كەزەگى كەلگەن ءبىر كولحوزشى مەنشىكتى جيرەن بيەسىن شاناعا جەگىپ، ءبىزدى الىپ ءجۇردى. بيە تەرلەگەن سايىن يەسى قينالا تۇسەدى. وردە اقىن شالداردى جاياۋ جۇرگىزەدى، ىلديدا شاناعا مىنگىزەدى. ءبىر وردە ءبىزدى جاياۋ تاستاپ جونەلە بەرەدى. مەن قۋىپ جەتىپ، ات يەسىن شانادان اۋدارىپ تاستادىم دا شالدارىمدى مىنگىزىپ الدىم. جالىنعان سوڭ ىلاۋشىنى دا تاستامادىق. وسى ىلاۋشى ءالى ءتىرى، جەزقازعاندا تۇرادى ەكەن. قارتايىپتى، ءبىزدى قوناققا شاقىردى، بارا المادىم. ءقازىر حالىق قاباعى مەيلىنشە كوتەرىڭكى، كوڭىلى دارقان. ادەبيەتكە، ادەبيەتشىلەرگە كوزقاراس مۇلدەم وزگەرگەن، جاڭاعى ءبىزدى دالاعا تاستاپ كەتپەك بولعان ىلاۋشىعا دەيىن اۋزىنداعى اسىن جىرىپ، استىنداعى اتىن ءتۇسىپ بەرۋگە دايىن. حالىقتىڭ بۇل ىقىلاسىن اقتاۋعا جازۋشى دا دايىن.

الماتىعا وسىنداي ويلارمەن قايتتىم. وي ىشتە جاتا بەرسە ولەدى، سىرتقا شىقسا تىرىلەدى، ءتىرىلسىن دەپ جازىپ تاستادىم.

سەنتيابر، 1978

---