جولدا تۋعان ويلار
كەشكى مەزگىل. تۇنەرگەن اسپان وقتىن-وقتىن جاۋىپ كەتەدى. جاز شىقسا دا كۇن ءجوندى جىلىنباعان. ۆوكزال باسىندا ساپىرىلىسقان جۇرتتىڭ ىشىندە جاق ءجۇنى ۇرپيگەندەر كوپ. قوڭىراۋ قاعىلدى. پاروۆوز ءۇنى ەستىلدى. ۆاگونعا كىردىك. سامولەتپەن ۇشۋعا داعدىلانىپ، پوەزبەن جۇرمەگەلى ءبىرسىپىرا ۋاقىت وتكەن. كارى تارلاننىڭ تانىس ءدۇرسىلىن ساعىنساق كەرەك، قۇلاققا جاعىمدى تيەدى. تەڭسەلە وتىرىپ، تەرەزەگە ۇڭىلۋدەمىز... اڭقيىپ جاتاتىن ەكى الماتىنىڭ اراسى لىق تولى. ايسىز، بۇلتسىز تۇندەرى اسپاندى بەزەگەن سانسىز كوپ جۇلدىزدارداي تالاي زاماننان بەرگى قاراڭعى قالانى قاراڭعى تۇندە جىپىرلاعان ەلەكتر شامدارى جايناتىپ تۇر. كەز قازىرگىگە تۇسكەندە، كوڭىل سوناۋ الىستاعىنى ەلەستەتتى... جاياۋ تولارساعىنان، اربا كۇپشەگىنەن باتقان بورپىلداق سارى توپىراق. ەسەك، ات، تۇيە، وگىز تۇياقتارى كوتەرگەن شاڭ تۇمانى. وقاپتى، ازاپتى جول… — ولاردىڭ ءبىرى كورىنبەيدى. ءتۇپ-تۇزۋ، تەپ-تەگىس اسفالت، پوەزد، ترامۆاي رەلستەرى، اعىلعان ماشينا، تىنىمسىز ەستىلگەن موتور داۋىستارى ويدى ساقتان-ساققا جۇگىرتىپ كەلەدى. قايدان قالاي كەلدىك، ەندى قايدا، قالاي بارامىز ءبارى سايراپ تۇرعان كوڭىلدە. كەۋدەنى قۋانىش پەن ارمان بىردەن كەرنەپ، اۋىر ءبىر كۇرسىنتتى. قۋانىش بەلگىلى. ارمان جاساي بەرسەم، تىم قۇرىعاندا ەندى ءبىر جيىرما بەس جىل! ونىڭ ار جاعى ءتىپتى قىزىقتى - اۋ! تەرەڭ دۇنيە، تۇبىڭە سەنىڭ كىم جەتەر! — دەگەن ويلارمەن كۋپەگە ەنگەندە، كوز قارا ورمانعا ءتۇستى. قالىڭ، قاراڭعى ورمان. جاپ-جاڭا ءوزىم باتىپ شىققان تۇڭعيىق ويلار سياقتى بۇل دا وزىنە تارتا جونەلدى. اراسىنان ارەدىك - ارەدىك شامدار جىلتىلدايدى، قايسى ءبىر جەرىن قيراتىپ ءۇي سالا، جىرتىپ، بولماشى ەگىن سالا باستاعان. ەكەۋى دە جاقسى باستاما. ءبىراق اياقتالۋى ونشا ەمەس. ويتكەنى، مادەنيەت، تىنىس ورنى بولاتىن قىمبات ورماندى قيراتىپ، تۇرعىن ءۇي سالۋ اقىلدىنىڭ ءىسى ەمەس. الاتاۋدىڭ القابى كوپ ەتاجدى نيۋ-يوركتى ءبىر ەتاج ەتىپ جايساق تا جەتەدى. قىزىقتى ورمانعا كارتوپ ەككەنشە، گۇل ەكسە، جاي ۇيلەر سالعانشا، كوپشىلىككە ءتان مادەنيەت، دەمالىس ورىندارىن سالسا، زاينەتتەسە ناعىز ۇجماققا اينالار ەدى-اۋ! قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى ەسىل ورمان ونداعان جىلدار يەسىز، تونالىپ، مىنەلىپ كوركى كەمىپ بارادى.
ءبىزدىڭ قالا باسشىلارى جۇمىستى بيلەمەي، جۇمىس كەيدە ولاردى بيلەيتىن ءتارىزدى. راس. جۇمىس كوپ. سول كوپتىڭ ىشىنەن ەڭ كەرەكتىلەرىن ىرىكتەي بىلۋدە، ۇقساتا ىستەي بىلۋدە ولاقتىق، سالاقتىق تا از ەمەس. الاتاۋدىڭ ءار سايى زىمىراي اققان كوك ءمولدىر وزەن. ءبىر وزەن سۋىن ءبىر كۇن بوگەسە، ءبىر شالقار كول. سول كولگە شومىلۋعا جۇرت شەتىنەن ىنتىزار. ءبىراق ءالى ءجوندى ءبىر كول جوق. قالا كۇن سايىن كەڭەيىپ، جاڭا كوشەلەر كوبەيىپ بارادى. ءالى كۇنگە اسەم ءبىر بۋلۆار جوق. ءۇي تاپشىلىعى ءۇي سالۋعا قۇنىقتىردى. كەيىنگى ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە عانا سالىنعاندى بۇرىن ءجۇز جىل بويىندا سالا الماعان بولار. بۇل ماقتانىشپەن بىرگە ءقاۋىپ تە تۋعىزادى. سان كوبەيتۋگە سالىنىپ، ساپانى تومەندەتىپ الماس پا ەكەن؟ وسىناۋ وڭ جاقتا قالىپ بارا جاتقان وپ-وڭدى جاڭا جيلكومبيناتتىڭ ەتاجدارى الاسا. ءۇي جاقسى بولسىن دەيمىز. بولا قالسا، وعان قوياتىن تالاپ، تالعام وسە تۇسەدى. ءبىر كەزدە تەك باسپانا ءۇشىن قالقايتا سالعان بالشىق ۇيدەن، مىناۋ جيلكومبيناتقا كىرگەن ادام، ءسوز جوق، راحاتتاندى. ەندى ونىسىن ۇمىتىپ، قۇرىلىسشىلارعا قىنجىلا باستايدى. وسكەلەڭ سەميا، وسكەلەڭ تىلەكتى تار، الاسا ۇيگە قالاي قاماپ قوياسىڭ. قىنجىلماق تۇگىل، ۇرىسسا دا، ولاردىكى ءجون. سوندىقتان، قۇرىلىسشىلارعا ويلاناتىن ۋاقىت جەتتى. بۇعان دەيىن جيلكومبيناتتاردىڭ كوبى بۇگىنگى قاجەتكە باعىتتالسا، بۇدان ءارى وسكەلەڭ تىلەكتەرگە باعىتتالۋى كەرەك. ەگەر تەك بۇگىنگىگە باعىتتاپ، ەرتەڭ ولاردى بالشىق باسپانالاردى قيراتقانداي قيراتىپ جاتساق، بۇدان سوراقى ەسەپسىزدىك بولا ما؟ ءبىز كوممۋنيزمگە بارا جاتىرمىز. كوممۋنيزم قولايسىزدىڭ بىردە-بىرىن قابىلدامايدى.
ويدى اياقتاتپاي، پوەزد ءبىرىنشى الماتىعا جەتتى. قاسىمداعى تايلار — ءىزتاي مەن امانتاي — اتا جونەلدى. ولار شىعىسىمەن ەسىكتى دەرەۋ كىلتتەپ الدىم. ەلەڭدەي بەرەمىن. ەكى جىل وتسە دە وسى ستانسياداعى ءبىر وقيعا ەستە... كەسپەلتەك قازاق جىگىتى كوريدوردى باسىنا كوتەرىپ ءجۇردى. ماس، ەستەن مۇلدە ايىرىلعان. سوندا دا ءۇش-تورت كىسى جابىلعاندا، ىرىق بەرمەيدى. دەنە، بەت ءبىتىمى، اشۋ، الۋەتى اينىماعان بۋلدوگ. ۇستاعانىنان ايرىلماي، قاتىپ قالادى. كورىنگەنگە تاپ بەرەدى. ءبىر مەزگىلدە ماعان ۇمتىلدى.
— مىلتىعىڭ بار عوي، مىلتىعىڭ؟ — دەيدى ءوزى، ءبىراق قورقار ەمەس. ابىروي بولعاندا، اراشاشىلار كوبەيىپ، الىپ كەتتى-اۋ، ايتەۋىر.
ەسىكتى جاپقاندا تاعى سونداي بىرەۋلەر كەزدەسە مە دەگەنىم عوي. كەزدەسپەدى. Mac تۇگىل، جاي ابىرجىعان، پوەزعا مىنۋگە اسىققان كوپشىلىك تە بايقالمايدى. ادام از، ورىن كوپ، ىرعالا باسىپ مىنەدى جۇرت. جۇرۋشىلەر سامولەتكە اۋعان: ەكى جىل ىشىندە سەمەيگە قاراي جۇرەتىن پوەزد ەكى ەسە كوبەيگەن، ءارى شاپشاڭداعان. بارىنەن دە ماستاردىڭ ازايۋى قۋانىش. ماستىق، ءبىر قىلمىسقا سوقپاي قويمايدى. ماستىق ادامدى ازدىرماي تىنبايدى... دەگەن ويلارمەن جانتايدىم. باستا وي، قۇلاقتا پوەزد ءدۇرسىلى، كوز جۇمۋلى، شۇبارتاۋعا بەتتەپ بارامىز.
* * *
ەكىنشى كۇنى ساسكە تۇستە تاڭسىققا جەتتىك. تاڭسىق — ستانسيا، بىر-ەكى ءۇي. تاڭسىق — سوۆحوز، بىرنەشە مىڭ ادام. ەكەۋىنىڭ اراسى بەس-التى كيلومەتر. ءشيلى، كودەلى، جۋساندى، سورتاڭى ارالاس كەڭ جازىق. جازىقتى جارا باتىسقا قاراپ اياكوز وزەنى اعادى. ەرتە زاماندا بۇل ولكەنى قاراباي جايلاپتى دەسەدى. «التىن قازىق»، «كۇمىس قازىق» الاتىن ەكى شوقىنىڭ اراسى قوزى كوش جەر. قاراباي جەلىسى سول ەكى شوقىنىڭ اراسىنا جەتىپتى-مىس. ءبىزدىڭ سوۆحوز دا مالدى مىڭ-مىڭداپ ايدايدى. اتتەڭ، تىم قۇرىعاندا، قۇلاشتاي جەلى كورە المادىق. بيە بايلاۋسىز. باسقا بىلاي تۇرسىن، ىسەكەڭ ءوزى ۋىز قىمىزدان قاعىلىپ، اق كوجە ءىشىپ وتىر. راس، بۇلار جاڭا قونىس. قۇرىلعالى ءۇش-اق جىل ءوتتى. قوي، سيىر وسىرەدى. بەرەتىنى ءسۇت ەمەس، ەت. كوڭىلدى ەتكە اۋدارىپ، جوسپاردى جاقسى ورىندايدى. ءبىراق گاپ ءقازىر قارىن ازىعىندا عانا ما؟ باي سوۆحوزدىڭ كەدەي كلۋبىندا جۇمىسشىلارمەن كەشكە باس قوسىپ ەدىك، رۋحاني سۋساۋشىلار داۋىس كوتەردى...
— جولداس دەپۋتات، گازەت وقي الماي وتىرمىز، — دەيدى جۇمىسشى سولوۆيەۆ. ەندى بىرەۋدىڭ:
— راديو نەگە جوق؟! — دەگەن ءۇنى ىزبارلى ەستىلەدى. سۇراقتار ماعان بەرىلسە دە، قاسىمداعى باسشىلار توبەسىن قاسىپ، تومەن قاراپ كەتتى. زاڭدى، تابيعي تىلەك تويتارعانعا كونە مە! مويىنداعاندارى ءجون، ال سىلتاۋ ىزدەۋ — قۇر اۋرە. جۇزدەگەن ءۇيى، مىڭداعان ادامى بار سوۆحوزدىڭ راديوسىز ساڭىراۋ وتىرعانىن كورگەندە، تاڭ قالدىق. راديو جابدىقتارى دايىن، كوپتەن بەرى سكلادتا جاتىر. ۇيدى-ۇيگە جەتكىزۋ ءۇشىن ءجۇز ەلۋدەي باعانا كەرەك. سونى وبلىس ورتالىعىنان، ءتىپتى، الماتىدان دا سۇراپ الا الماپتى. الا الماعان سوۆحوز، كىنالى مە، بەرە الماعان وبلىس، نەمەسە الماتى كىنالى مە؟ ول اراسىن كولدەنەڭ كوز ءوزى ايىرار. ايتەۋىر، پەيىل تابىلسا، باعانا تابىلاتىندىعى، جۇمىسشىلاردىڭ راديوسىز وتىرعانى انىق. سونداي-اق وقۋشى جەتسە، ءقازىر گازەتتەر جەتكىلىكتى ەكەنى دە انىق. جەتپەي جاتقان ىسكەرلىك پە دەيمىن. ايتپەسە وزىنەن كىم ايانادى. ءبىزدىڭ ەلدە ءبارى ءوزى ءۇشىن ىستەلەتىنى ايقىن.
جينالىستان كەيىن قوناقتا بولىپ كەش جاتساق تا، ەرتە تۇرىپپىز. كوز جەتپەس ميداي جازىقتىڭ تارباعاتاي جاق شەتىنەن كۇن شاشىراپ جاڭا كوتەرىلىپ كەلەدى. جۇپار ءيىسى اڭقىعان كەڭ دالاداعى ءبىر شوق سوۆحوز تاڭ راۋانىنان ويانىپتى. جاپپاي قيمىل. مال ساۋعان، جەر قازعان، كىرپىش قۇيىپ، ءۇي سالعان، وت جارقىلداتىپ، تەمىر پىسىرگەن — ەڭبەكتىڭ ۇلىلى-كىشىلى الۋان تۇرلەرىمەن قوسا، الۋان ىلكەمدەر دە كوزگە تۇسەدى. سول جان-جاقتى ارەكەتتىڭ ءبارى جاقسى تۇرمىس جاساۋعا جۇمسالعان. ماڭىراعان ەشكى - لاق، قوي-قوزى، موڭىرەسكەن سيىر - بۇزاۋ، الدە قايدا بوزداسقان ىنگەن - بوتا، سامبىرلاعان ادام ۇندەرى، تراكتور گۇرىلى... تاڭەرتەڭگى تۇنىق اۋەدە ءتىپتى الىسقا كەتىپ جاتىر. ءبىر شەتتە جايراعان كوپ ماشينا. ەسىل قىمباتتى مۇلىكتەردى كۇننەن، سۋدان قورعار پانا جوق. پانا سالۋعا قىرۋار كۇش كەرەك. الدىمەن ادام كۇشى جەتپەگەن بولار. جىلدان-جىلعا وسە تۇسكەن ەگىن، پىشەن، مال جۇمىستارى قۇرىلىسقا قول بوساتا بەرمەيدى عوي. دەگەنمەن، ورتالىقتا قيقى-جيقى الاسا ۇيلەردىڭ اراسىنان ەڭسەسى بيىك اق ۇيلەر كوتەرىلە ءتۇزۋ كوشەلەر تارتىلا باستاعان. مەكتەپ قاسىنان ەكى ءجۇز بالالىق ينتەرنات اشىپ ۇلگىرىپتى. ورنى ءپىشۋلى، جابدىقتارى تاسۋلى، بولاشاق ءايبات ۇيلەر دە، ادەمى نيەتتەر دە «ماعان قارالاپ» تۇر. سوۆحوزدىڭ باتىس جاعىندا قيمىل تىم قىزۋ. جاپا تارماعاي ءۇي سالىپ ءجۇر. توبەسى چەرەپيسا، ىرگەسى تاس، تۇياناداي - تۇياناداي تەكشە كىرپىش ۇيلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوتەرىلە قاتار تۇزەپ بارادى. كىرپىشتەرى شيكى ەكەن. ۇرا باسىنداعى قارتاڭ جۇمىسشىعا كەزدەسىپ، سۇراق بەردىك:
— كىمگە سالىپ جاتىرسىز؟
— وزىمە.
— بالشىق ءۇيدىڭ سوندا ءومىرى قانشا؟
— توپىراعى كەلىسىپ، ءيى قانسا، ىرگەسىن، توبەسىن مىقتاسا، ءجۇز جاسايدى. ايتپەسە ءبىر جاۋىندا - اق قۇلاي سالادى.
— كۇش - قاراجاتىڭىز جەتكىلىكتى مە؟
— وزىمدىكى دەگەندە — وگىز قارا كۇشىم بار. قازىنا ون مىڭ سوم جاردەم بەردى.
ءۇيشى جوعارى قارامادى. قولى جۇمىستا، اۋزى سوزدە. قۇنىققان جۇمىسىن قۇرعاق اڭگىمەمەن بوگەمەي، جىلىستاپ كەتتىك. ءوز كۇشىمەن سالۋشىلاردى قوسپاعاندا، وسىنداي مەملەكەت كومەگىمەن سالۋشىلاردىڭ سانى ەلۋگە جەتىپتى. ەگەر كووپەراسيا قۇرىلىس جابدىقتارىمەن كەزىندە قامتاماسىز ەتسە، جۇمىسشىلار تەزىنەن - اق ۇيگە جارىعالى وتىر. ءبىراق كووپەراتيۆشىلەردىڭ كوبى قىڭىر مىنەزدەن ءالى ارىلماعان. جول بويى تالاي دۇكەنگە كىردىك. حالىقتىڭ قازىرگى كەرەگى ءالى تاپشى، بۇرىنعى كەرەگى مول. ساتۋشىلار شامپانسكيي سۇراعانعا اق اراق، جاقسى جىبەك جۇننەن توقىعان ماتا سۇراۋشىلارعا ماقتا ماتالارىن ۇسىنادى. كىتاپ سۇراۋشىعا ءجوندى جاۋاپ تا قايىرمايدى. ويتكەنى كىتاپ جوق، بار بولسا، سكلادتا نە ءبىر تاسادا بىلىعىپ جاتىر. ونىمەن اۋرەلەنگەنشە، ۇزىن مويىنداردى ۇستاتا سالۋ وڭاي عوي. وڭاي، قاشان دا ارزان. ارزاننىڭ جىلىگى تاتىمايدى دەيدى قازاق. جۇرتتىڭ تالاپ، تالعامى وزگەرگەن، العا كەتكەن شاقتا تالاي كووپەراتيۆشىلەر ارتتا ءجۇر-اۋ، قاشان قۋىپ جەتەر ەكەن؟ — دەيمىز...
قاسىمىزداعى قۇدىقتان ەكى ايەل بالا شەلەكتەپ سۋ تارتىپ تۇر. اكەسى بالشىق سالىپ بەرىپ، شەشەسى سۇيرەتپە قالىپپەن كىرپىش قۇيىپ ءجۇر. ءداۋ بورەنەنى ەڭكەيتىپ، شەلەكتى سۋعا باتىراردا بالالار مىقشىڭ - مىقشىڭ ەتەدى. مىقتىمسىپ كەلىپ ۇستاي الىپ ەدىم، مەنى دە مىقشيتتى. كىشكەنتاي عانا ءبىر ناسوس بىرنەشە ادامنىڭ وسى قىزمەتىن اتقارا الادى. ناسوس قيىن دا، قىمبات تا دۇنيە ەمەس. سوۆحوز باسشىلارى «ادام جەتپەيتىنىن» كوپ ايتقانشا، بار ادامنىڭ ەڭبەگىن ءونىمدى ەتۋدى كوبىرەك ويلاسا دەگەن پىكىرمەن ىسەكەڭە قايتا ورالدىق.
ىسەكەڭ دەگەنىم — سوۆحوز ديرەكتورى ىسماعۇل مىرزابەكوۆ. اۋىل شارۋاشىلىعىندا كوپتەن ىستەيدى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى. كەيىنگى كەزدە كارىلىك اياقتان الىپتى. وعان مويىندامايدى. «كارىلىك ەمەس، اياعىمدىكى اۋرۋ عوي دەيدى. قىستاي الماتى دارىگەرلەرىنە ەمدەتسە دە، ساۋىعا الماعان. اۋرۋ بولسا دا، تىزگىن قولىندا. سوۆحوز تۋرالى نە مالىمەت سۇراساڭ جاتقا ايتادى. ءتىرى تاريح. ءبىز كەلگەندە پاتەرىنىڭ الدىندا، اياعىن مامىرلاي باسىپ، جان-جاققا كوز تاستاپ ءجۇر ەكەن. تۇتقيىلدان ءبىر سۇراق قويدىق:
— «قازاق ادەبيەتىن»، «جۇلدىزدى» وقيسىزدار ما؟
— وقيتىن شىعارمىز.
— ءوزىڭىز شە؟
ىسەكەڭ ءمۇدىرىپ قالدى. وقىماعانى بەپ-بەلگىلى. مادەنيەتشىل، ۇگىتشىل باستىقتاردىڭ كوركەم ادەبيەتتەن بۇل قاسيەتتى تابا الماۋىنا تالاي تاڭدانعانبىز. ءبىز تومسارا قالىپ ەدىك، اقىرىن ءوزى تۇزەدى...
— باسقا گازەت، جۋرنالدار جەتكىلىكتى. شىنىندا «قازاق ادەبيەتى» مەن «جۇلدىزدى» ەسكەرمەپپىز. ەسكەرتۋشى دە بولمادى. ەندى سونىڭ ءارقايسىسىن ءۇش-تورت ءجۇز دانادان الدىرساق قاناعات پا؟
— قاناعات! — دەپ جانىمداعى ەكى تاي بىردەن كۇلىمدەدى. سوۆحوز بۇرىن سەگىز دانا الدىرسا، سەگىزدەن ءتورت جۇزگە ءبىر-اق ىرشىدى. ىرشۋ-اق! «تەك ءارقاشان، ءار ىستە وسىنىسىنان تانباسا» دەگەن تىلەكپەن سوۆحوزدان اتتاندىق.
* * *
تارباعاتاي تاۋلارىنان باستالىپ بالقاش كولىنە قۇياتىن اياكوزدىڭ، ءون بويى ەل، وتار-وتار مال. سونشاما وزەننىڭ سۋىن سۋسىننان وزگەگە پايدالانباپپىز. كوپىر دە سالا الماپپىز. بۇرىنعى قازاقتار سۋ كەشىپ وتە بەرگەن. ءبىزدىڭ ماشينالار قالشىلداپ تۇرىپ قالدى. اقىرى تراكتور سۇيرەدى. تراكتور كوپىردىڭ اتقاراتىنىن اتقارىپ ءجۇر. ال تراكتوردىكىن نە اتقارادى؟ كوپىرسىزدىكتىڭ شىعىنى مەن ازابىن ەسەپتەسەم دە، ۇشىعىنا جەتە المادىم. ارعى قاباققا شىققاندا كوڭىل قوزى كورپەش — بايان زيراتىنا اۋدى. ىڭعاي جالپاق، قىزعىلت تاستان قالانعان، كيگىز ءۇي مۇسىندەس بيىك كۇمبەز ەكەن. ەسىگى وڭتۇستىككە قاراۋلى. سىرتىنان ءجوندى بايقالمايدى، ىشىنەن ءتورت بۇرىشتى. ءار بۇرىشتىڭ الدىندا ساتى. كەلۋشىلەر قابىرعالارعا قيلى-قيلى سوزدەر جازىپ كەتىپتى. اتاقتى بايان سۇلۋ انىق وسىندا جاتىر ما؟ ەسكى مولا كوپ، الدە ءبىر جۋاننىڭ قۋراعان سۇيەگىنە باس ءيىپ تۇرمىز با؟ ەل اڭىزىن دالەلدەيتىن مولادان وزگە تاعى نە بار دەپ ىزدەسەڭىز، باسقا ەشتەڭە تاپپايسىڭ. كىنالاۋعا بولمايدى. ءار حالىق ءار كەزدە شاماسىنشا ىستەگەن. ءبىز كەيدە شاما كەلگەندى ۇقساتا الماي، ولاقتىعىمىز ايعايلاپ تۇرادى. سەمەي مادەنيەت باسشىلارىنىڭ بۇل تاريحي مۇراعا كوڭىل بولگەنى دۇرىس - اق. بۇلىنگەن جەرلەرىن جاماعان. جاماۋدىڭ دا جاماۋى بار. شوقپىتتاپ جاماعان. جۇرتقا تانىس كۇرەڭ كۇمبەز ءار جەرىنە سەمەنت جاققان سوڭ تورى الا تۇرگە ەنىپتى. مۇنىسىن سەمەيلىكتەر وزدەرى دە كوركەم دەي الماس، كوزدەگەندەرى بەرىكتىك شىعار. وندا سەمەنتتى تەك دانەكەر ەسەبىندە پايدالانىپ، سىرتىن قوجالاقتاماۋ كەرەك ەدى. ولاق ىستەن شولاق وي دا كورىنەدى. مولا كىمدىكى، قاشان جاسالدى، كىم تۇزەتتى؟ جاۋاپ جوق. ادەيى ەڭبەك ەتكەن سوڭ ءبىر اۋىز تۇسىنىك جازا سالۋ مۇراشىلاردىڭ باسىنا كەلمەگەن. بۇل كورگەنىمىز ءبىزدىڭ باستان «كالينين» قويشىلارىنا جەتكەنشە شىقپادى.
...كوپ بۇيراتتىڭ اراسىندا، وزەندى، بۇلاقتى كوك سالالاردى ساعالاي قونىسىپ، قويشى اۋىلدارى وتىر. ءار اۋىل — بىرەر ءۇي، باققانى بەس-التى ءجۇز قوي. قويلار قوتاندا، تال شارباق ىشىندە. قورقاق، ۇركەك جانۋار ۇيرەنىپتى — قاسىنداعى موتور گۇرىلىنە مىڭق ەتپەيدى. شەتىنەن سۇيرەپ اپارىپ قىرقىپ جاتىر. بۇرىن تەك قىرىقتىقشىلار قىرىقسا، ەندى مەكتەپ بالالارىنا، قىزدارعا دەيىن قىرقادى. قىرىقتىق — ماشينا. ماشينا، ءالسىزدىڭ ەڭبەگىن الدىمەن تەڭەگەن. ماشينا جاپانداعى جالعىز ۇيلەرگە دەيىن ەنگەن. اتتەڭ، تەحنيكانى جەتە پايدالانساق، وسىناۋ ارمان بولعان قۇرىم ۇيلەردىڭ اكەسىندەي كوشپەلى ۇيلەر جاسار ەدىك - اۋ! وسىناۋ جىل سايىن توقىلاتىن تال شارباقتاردى جۇلىپ تاستاپ، مىقتى سىم شارباقتار ورناتار ەدىك - اۋ!.. دەگەن پىكىردىڭ شىرماۋىندا تۇرعاندا، اعا قويشى قالياسقار:
— كىرىڭىزدەر! — دەپ ەسىك اشتى. كىردىك. سىرتى كونە ءۇيدىڭ ءىشى جاپ-جاڭا. مادەنيەتى، سالتاناتى باياعى قازاقى بايلاردىكىنەن كوپ ىلگەرى، تاقاۋدا جاساۋلى كەلىن تۇسىرگەندەي جايناتىپ قويىپتى. «تاڭسىقتا» جوق راديو مۇندا بار. كەشە تۇركيادا بولعان ۇكىمەت وزگەرىسىن، بۇگىن توكيودا ءجۇرىپ جاتقان ۇكىمەتكە، ەيزەنحاۋەرگە قارسى ەرەۋىلدەردى قويشىلار اۋلى ءبىلىپ وتىر. قويشى ەرتەدە قويدان باسقانى بىلمەگەن، ادامنىڭ ەڭ سورلىسى ەدى. ءقازىر ءبىلىمدى، اۋىلدىڭ ەڭ بەتكە ۇستارى. قوناق تاڭداپ تۇسەدى. ءبىز دە تاڭداپ تۇسكەنبىز. بۇل وڭىرگە ءمالىم قالياسقار كوزگە قوراش، كوڭىلگە تولىمدى كىسى كورىنەدى. دەرەۋ مال سويۋعا، سويعىزباعان سوڭ ءولى ەت اسۋعا ۇمتىلدى. ەت تە استىرماعان سوڭ، ەرىكسىز شايعا قاراتتى. ادەتتە «قويشىنىڭ سويلەۋى قويدىڭ قوزداۋىنان قيىن» دەسەتىن ەدى. قالياسقار ءبىراق قينالار ەمەس: باياۋ سويلەپ، دامىتىپ بارادى...
— قويدى كوكشە قويان دا ولتىرەدى، — دەيدى مال كۇتىمىن اڭگىمەلەي كەلىپ... — نەدەن شوشىدى دەسەم، كوكشە قويان قاشىپتى. قاشقان قوياننان بۇلار قاشىپتى. ءبىر قوي بۇتاعا شابىنان ءىلىنىپ ءولىپ جاتىر...
اعا قويشى ءتىپتى بايىپتى، ءتىلى جاتىق. ارا-تۇرا كىتاپ سوزدەرىن دە قولدانىپ قويادى. «وقىعانسىز - اۋ؟» دەگەنىمدە «وقىتقانمىن دا» دەپ كۇلىمسىرەيدى. سويتسەم، ون جەتى جىل ءمۇعالىم بولعان. وتان سوعىسىن باسىنان وتكىزگەن، ءبىر اياعى كەم پەنسيونەر. قوي باقپاي-اق كۇنەلتەتىن ءتۇرى بار. سوندا دا ەڭبەكسىز وتىرا الماعان.
— قالاي وتىرارسىڭ! — دەيدى — سوۆحوزدا جۇمىسشى، الدىمەن مالشى جەتپەيدى. جەتكەن كۇنى جاتارمىن. وعان دەيىن كومەك ەتەم، ءارى ەرمەك ەتەم. جاسىم الپىسقا جۋىقتاعانىمەن، جانىم ەرمەك تىلەيدى. ەرمەكسىزدىڭ كۇنى كۇن بە؟
اۋدان باسشىلارى بۇل ءقادىرلى قويشىمەن كەڭەسىپ، كەيبىر قاجەتتەرىن ارناپ جىبەرەتىن كورىنەدى. ءبىر جىبەرگەن شي بارقىتتارىن سوۆحوزداعى ءبىر سۇم قاعىپ اكەتىپتى. ەلسىزدە، ىستىق، سۋىقتا جان اياماي حالىق بايلىعىن جاساۋشى وسىنداي ەرلەردىڭ سىباعاسىن جەگەن سول سۇمدى قالاي جازالاسا دا، وبال جوق! — دەگەن ىزامەن شىقتىق بۇل ۇيدەن.
* * *
مىنە — شۇبارتاۋ. اۋدان ورتالىعى تاۋلاردىڭ ءدال تاۋسىلعان جەرىندە، باقاناس وزەنىنىڭ بويىنداعى ءبىر قۋىسقا تىعىلا ورناپتى. شىعىسى: سيىر بۇيرەك قالىڭ بۇيرات — بىرتە-بىرتە ىرىلەي تاۋعا اينالادى دا بەلگىلى شىڭعىسپەن تۇتاسادى. بۇل جاعى سالقىن، ساي-سالاسى تولى كوك شالعىن، كىشىگىرىم وزەن، قاسقا بۇلاق، ەرتەدەن ەلدىڭ ەن جايلاۋى. ال باتىسى — بالقاشپەن جالعاسقان بايتاق دالا. مىڭداعان مالعا، مىڭداعان كيىككە مويىماس جايىلىم. اتتەڭ، سۋ جەتپەيدى. بۇرىنعى قازاقتار سوندا دا امالداعان. بۇگىنگى قازاقتار نەگە امالدامايدى؟ اۋداننىڭ جەر كولەمى ەكى جارىم ميلليون گەكتار. پايدالاناتىنى توعىز ءجۇز مىڭ عانا. مال باسىنا بولسەك — ونداعان گەكتار، ادام باسىنا بولسەك — بەس ءجۇز گەكتاردان جەرگە يە، قۇدىرەتتى تەحنيكاسى بار ەلدە يت باسىنا ىركىت توگىلىپ جاتپاس پا؟ شۇبارتاۋدا ءازىر توگىلگەن ىركىت جوق. كەدەي دە ەمەس. جىلدان جىلعا بايىپ، سەمەيدىڭ وزىق اۋداندارىمەن ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلەدى. وزىقتار بۇلاردىڭ ورتالىعى «بارشاتاستى» -«بارشاگراد» دەسە، كارىمىن «پروسەنتشىل سەكرەتار» دەپ ازىلدەيتىن كورىنەدى. ازىلدە دە شىندىق بار. ونىسى: قالاڭ جوق، پروسەنتىن كوپ بولعانىمەن، مەملەكەتكە بەرەرىڭ بىزدەن از دەگەنى عوي. ارينە، كوپ بەرگەنى جاقسى. ءبىراق ەشكىم مۇمكىندىگىنەن ارتىق بەرمەيدى. سايىپ كەلگەندە، سوسياليستىك جارىستاردىڭ كوزدەگەنى — مۇمكىندىكتەردى تولىق پايدالانۋ ەمەس پە؟ بۇل جونىندە كارىمنىڭ پروسەنتى ارتا بەرسە، تۇبىندە سول وزادى.
ءبىز وسى اۋداننىڭ التى كولحوزىنىڭ التاۋىندا دا بولدىق. ءبارىن قوسساڭ، ۇلكەن ءبىر كولحوزداي-اق. شاعىن قالپىندا شاشىراپ جاتىر. شاشىراندىلىعىنا، تەمىر جولدان الىستىعىنا قاراماستان، قۇرىلىسقا كىرىسپەگەن ءبىرى جوق. الدىمەن مەكتەپ، كونتور سالادى. ءقايسىبىرى وپ-وڭدى كلۋب، تۇرعىن ۇيلەر سالىپ ۇلگىرگەن. الىستاعى اۋىلعا مادەنيەت كوكتەمى دە كەلگەن ەكەن دەسەمىز. بولماشىعا ات سابىلتىپ، ۋاقىت ءولتىرۋ قالعان. تەلەفونمەن كۇنبە-كۇن، اۋىزبا-اۋىز سويلەسەدى. بۇرىنعى جۇزدەگەن كولىكتەن قازىرگى ونداعان ماشينالار الدە قايدا ءونىمدى ىستەيدى. كولىك كۇشى تەك قوي باعۋعا بولماسا، ماردىمدى ەشتەڭە بىتىرمەي ءجۇر. قاي اۋىلعا كەلسەك، الۋان-الۋان تراكتور، كومباين، جەر كاسىبىنە كەرەكتى تەحنيكانىڭ نەشە ءتۇرىن كورەسىڭ. بارىنەن دە كادر ءوسۋى تاماشا. سول قيلى -قيلى تەحنيكانى قازاقتىڭ قارا دومالاق بالالارى مىنە سالا، ىزعىتىپ بارادى. قويشىلار مەن مۇعالىمدەردى بىلاي قويعاندا، مال، ادام دارىگەرلەرى، اگرونوم، تراكتوريست، كومباينەر، شوفەر...— شەتىنەن قازاق. ەگەر شۇبارتاۋدىڭ ءبىر ماقتانارلىعى بولسا، — ءدال وسى بولۋ كەرەك.
بيىلعى قىستىڭ قىسپاعىنان تىڭ شىققان، ماشينالى، مالدى، كوڭىلدى ەلدى ارالاپ جۇرگەندە كوڭىلسىز نارسەلەر دە كوزگە شالىندى. لەنين اتىنداعى كولحوز جاڭا قونىس دەپ ەسكى قونىسقا قونىپتى. اۋىلدىڭ ورتاسىندا، ءقايسىبىر ۇيلەردىڭ ءدال ەسىگىنىڭ الدىندا ادام مولالارى تۇر. ولاردى حالىق بۇزدىرمايدى. بۇزباسقا تاعى بولمايدى. ەن دالادان مەكەن تاپپادى ما ەكەن، جوق جەردە شاتاسۋىن قاراشى! كولحوز پرەدسەداتەلى شاكەننىڭ ۋايىمى بۇدان ۇلكەن:
— قىرۋار ماشينا بار. سولاردىڭ ءبىر ءۆينتى تۇسە قالسا، قىرىق-ەلۋ شاقىرىمداعى رتس-كە شابامىز. جۇمىس توقتايدى. جەڭىل-جەلپى بۇلىنگەندى تۇزەي سالاتىن وزىمىزدە تۇك قۇرال جوق! — دەيدى.
«رتس-كە، بولماسا اۋدان باسشىلارىنا ايتىڭىز»، — دەسەك:
— وبلىس باستىعى حاسەنوۆ جولداسقا دەيىن باردىم. ەشتەڭە شىقپادى، — دەپ قىنجىلادى شاكەن.
ءبىر ۆينت ءبىر ماشينانى توقتاتسا، ءبىر ماشينا تالاي جۇمىستى توقتاتادى. سونى كورە تۇرا اۋدان، وبلىس باسشىلارى قالاي شىداپ كەلەدى؟ ارينە، ءار كولحوزدىڭ قاسىنان رتس اشۋعا بولماس. ال ماشينالى جەردە ءبىرلى-جارىم ستانوكسىز، كورىكسىز كۇنەلتۋگە بولا ما؟ ۇلكەن زياندى كوبىنەسە وسىنداي ۇساق بوگەتتەر جاسايتىن كورىنەدى. ۇساقتى ەلەمەسەڭ، ءبىر كەزدە مىقتاپ ەلەتەدى.
بۇل جاقتا: سۋ! اتتەڭ سۋ جەتسە!... دەگەندى كوپ ايتادى. ءبىز كەمىندە ۇلكەندى-كىشىلى ون شاقتى وزەننەن وتتىك. بايلاسا، سونىڭ ءارقايسىسىنان ءبىر تەڭىز جاساۋعا بولار ەدى. سانسىز ساي-سالادان وتتىك. بايلاسا، تەك قار سۋىنىڭ وزىنەن سانسىز كول جاساۋعا بولار ەدى. بايلاۋعا ءازىر قول بوساماي جاتقانى راس. ءبىراق بولدى بولدىرا الماعاننىڭ ءبارىن «قول بوسامادى»، «كۇش جەتپەدىگە» جابا بەرەتىندەر دە بار. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى ءجۇنىسوۆ جولداستىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءشولسىنىپ، مال جايمايتىن جەرلەردە قىرىق سانتيمەتردەن باستاپ، ەكى جارىم مەتر تەرەڭدىكتە سۋ جاتىر. سونى الا الماعان. قۇدىقشى ماشينالار وڭايلىقپەن كەلمەيدى، كەلسە، تىم قىمباتقا تۇسەدى دەسەدى... قولدان قازۋعا مويىن جار بەرمەيدى.
— جەر قازعىشىمىز بولسا، قۇدىققا قارىق قىلار ەدى-اۋ! سەمەي مەن الماتىدان سۇراپ الا المادىق — دەپ كۇرسىنەدى سەكرەتار. ءبىز تۇسىنە المادىق. كولحوزعا ءبارى بەرىلگەندە، جەر قازاتىن ماشينا نەگە بەرىلمەيدى؟ ال بەرىلمەگەن ەكەن، قولمەن نەگە قازبايدى؟ كولحوز باسى ەكى ادامنان عانا شىعارسا، ءبىر جىلدا ءوز مالىڭدىق قۇدىقتار قازىپ الا الادى. «سەن سالار دا مەن سالارمەن» ۇشان-تەڭىز جايىلىم دالاسىنىڭ جىلدار بويى مۇرتى سىنباستان جاتىر. مىڭداعان مالدىڭ ءورىسى تارىلىپ، بەلگىلى سۋاتتار ماڭىن شارلاپ ءجۇر. زاڭى، شۇبارتاۋ جايىن ويلاسۋ كەرەك. ەڭ جاقىن قالاسى، تەمىر جولى — اياكوز ەكى ءجۇز كيلومەتر. جولى — جول ەمەس. ونىڭ ءوزى جازدا بار، قىستا جوق. قىستاي ادام تەك كىشكەنە سامولەتتەرمەن قاتىناسادى. جۇكتەر جازدى كۇتىپ جاتا بەرەدى.
بۇل جەرى مول، جەرىنەن پەيىلى مول مەيماندوس ەلدى ءبىز ءبىرسىپىرا ارالاعان سوڭ، الماتىعا بەت بۇردىق. كەڭ دالاداعى تار جولمەن كەلەمىز. تۇنىق دۇنيەنى شاڭداتا، جەلدەتە كەلەمىز. و جاق، بۇ جاعىمىزدا قۇرتشا قىبىرلاعان قويلار قالىپ بارادى. الدىمىزدى ەرەگىسە كەسىپ، كيىكتەر ورعىپ بارادى. كوپ جاۋىنداردان كەيىن اشىلعان كۇن نۇرىن اياماستان قۇيىپ تۇر. نۇرعا، سۋعا تويعان جەر گۇل جايناي كۇلىمدەپ تۇر. زىمىراعان ماشينادان جان-جاققا قىزىعا-قىزىعا قارايمىز. كورگەنىمىزدى وزىمىزشە ويعا سالىپ ەكشەيمىز... وسىناۋ ۇساق كولحوزداردى ءىرى سوۆحوزعا اينالدىرسا، ءبىر «العاباستىڭ» جەرىنە ەكى ۇلكەن سوۆحوز ەركىن سيار ەدى. ەگىن جايى، شابىنى، سۋى قانداي تاماشا! قاراعاندىعا باراتىن «درۋجبا» تەمىر جولى شۇبارتاۋعا سوعا جۇرسە، مىناۋ باي ولكەنى باۋراۋ وڭايلانار ەدى... اقشاتاۋ كەنىن دە وركەندەتەر ەدى دەگەن ويلارعا مالتي بەردىك...
1960 جىل.
You Might Also Like
-
ءوزى بولعان جىگىتكە قايدا بارسا ورىن بار. بولا الماعان جىگىتكە ەن دالادا ورىن تار. بولعانعا دا، بولا الماعانعا دا كىندىك كەسىپ تۋعان جەر، قازداي قالقىپ وسكەن ەل سەنەن ىستىق بار ما ەكەن!
