ماتەماتيكالىق ساۋاتتىلىق ءومىر ءسۇرۋدىڭ قاجەتتى كومپونەنتى
قازىرگى تاڭدا قوعامدى دامىتۋ ءۇشىن ورتا مەكتەپتىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى مىندەتتەردىڭ ءبىرى – وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن بارىنشا اشىپ، تولىققاندى قوعام قۇرۋعا ءوزىنىڭ بار مۇمكىندىگىن جۇمسايتىن شىعارماشىلىق قابىلەتتى جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋ. سوندىقتان، ماتەماتيكانى وقىتۋدا وقۋشىلارعا وقۋ ماتەريالىن ەستە ساقتاۋعا ەمەس، وسى ماتەريالدى شىعارماشىلىقپەن قولدانۋ شەبەرلىگىن قالىپتاستىرۋعا كوپ كوڭىل بولىنەدى.
وقۋشىلارعا ماتەماتيكالىق مادەنيەت، وي-ارەكەتىنىڭ ماتەماتيكالىق ءستيلىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى جولى - ءار ءتۇرلى ماتەماتيكالىق ەسەپتەردى شىعارۋ ۇردىسىندە وقۋشىلاردىڭ وقۋ ارەكەتىن ۇتىمدى، ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋ جانە باسقارۋ.
وسىعان وراي، نارىقتىق ەكونوميكا داۋىرىندە جاس ۇرپاققا ماتەماتيكانىڭ نەگىزىن مەڭگەرتۋ، ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ بىردەن-بىر نەگىزگى ماسەلەسى بولىپ تابىلادى.
ەلىمىزگە اسا قاجەتتى بىلگىر مامانداردىڭ، دارىن يەلەرىنىڭ، وتە تالانتتى تۇلعالاردىڭ ءدارىس الار العاشقى ۇياسى – مەكتەپ. ورەندەر مەكتەپ قابىرعاسىندا وتكەن ون ءبىر جىل ىشىندە ءتيىستى عىلىم نەگىزدەرىنەن تياناقتى بىلىممەن قارۋلانادى.
بولاشاق عالىمدار – بۇگىنگى كۇننىڭ وقۋشىلارى، ەرتەڭگى ورەلى ىزدەنىستەردى بۇگىننەن باستاپ ءبىلۋى كەرەك.
“بالا باقىتى – جاقسى ۇستاز قولىندا” دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ نەگىزى وسىندا جاتقان سياقتى.
جەكە پاندەردەن بەرىلەتىن ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ سول ءپاننىڭ توڭىرەگىندە جۇمىس جۇرگىزۋىمەن عانا ىسكە اسپايدى. بۇلارمەن قوسا ءاربىر جەكە ءپان مۇعالىمدەرىنەن وقۋشىلاردىڭ ءبىر پاننەن العان ءبىلىمىن باسقا ءبىر پاندە پايدالانا الاتىنداي دارەجەدە جۇمىس جۇرگىزۋ تالاپ ەتىلەدى.
وقۋشىلار ءاربىر جەكە ءپاننىڭ وزىندىك “فيلوسوفياسىن” مەڭگەرمەيىنشە ول پاننەن تىڭعىلىقتى تەرەڭ ءبىلىم الا المايدى.
وقۋشى بىلىمىندەگى ءفورماليزمدى بولدىرماۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى – ولارعا ءپان بويىنشا جان-جاقتى ءبىلىم بەرىپ، دۇنيەگە عىلىمي كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ.
ماتەماتيكا ءپانىنىڭ باستى ماقساتى – وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ. لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋدا ەسەپتىڭ اتقاراتىن ءرولى زور. سەبەبى، ەسەپ شىعارۋ – ميدىڭ “گيمناستيكاسى”. لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتى جوعارى وقۋشى قاي ءپاننىڭ ماتەريالىن بولسا دا وڭاي مەڭگەرىپ تەز تۇسىنەدى. سوندىقتان بۇل پاننەن وقۋ ۇلگىرىمى جاقسى وقۋشىنىڭ باسقا پاندەردەن دە ۇلگىرىمى جاقسى بولادى. سەبەبى ءار ءپاننىڭ وقۋ ماتەريالدارى مازمۇندارى جاعىنان ءار ءتۇرلى بولعانىمەن ونى يگەرۋدەگى لوگيكالىق ويلاۋ وپەراسيالارى مەن وي قورىتۋ فورمالارى بىردەي بولىپ كەلەدى.
امەريكالىق پەداگوگ-ماتەماتيك د.پويا بىلاي دەگەن: «ماتەماتيكانى ءبىلۋ دەگەن نە؟ بۇل ەسەپتەردى شىعارا ءبىلۋ، وندا ستاندارتتىق ەسەپتەردى عانا ەمەس، ويلاۋدىڭ ەركىندىگىن، سانانىڭ سالاۋاتتىلىعىن، وزىندىك بولمىستى، تاپقىرلىقتى كەرەك ەتەتىن ەسەپتەردى شىعارۋ». سوندىقتان، ورتا مەكتەپتىڭ ماتەماتيكا كۋرسىنىڭ ءبىرىنشى ءارى ەڭ باستى مىندەتى ەسەپ شىعارۋدىڭ ادىستەمەلىك جاقتارىنا نازار اۋدارۋ.
ماتەماتيكانىڭ تەوريالىق نەگىزىن ەسەپ تۇرىندە مەڭگەرۋ وقۋشىنىڭ ويىن بەلسەندىرەدى، يكەمدىلىك، جىلىلىق، تەرەڭدىك، جيناقىلىق، جۇيەلىك، ت.ب. ءتارىزدى قاجەتتى قاسيەتتەردى قالىپتاستىرادى. سونىمەن قاتار، ەسەپتەر ماتەماتيكالىق ءبىلىم، بىلىك داعدى جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى، ال ەسەپ شىعارۋ - وقۋ جانە كاسىپتىك ارەكەتتىڭ جەتەكشى ءتۇرى. ءاربىر ەسەپتىڭ وزىندىك ادىستەمەلىك ماقساتى دا بار.
سوندىقتان وقۋشى ەسەپتى جىلدام ءارى قاتەسىز شىعارۋعا، جاتتىعا تۇسۋگە ۇمتىلۋدان گورى، ونى شىعارماشىلىقپەن شەشۋگە، شەشىمىنەن ءتيىستى قورىتىندى جاساي بىلۋگە تىرىسۋى قاجەت. ماتەماتيكانى ۇيرەنۋمەن بەلسەندى شۇعىلدانۋ، شىن مانىندە، ەسەپ شىعارۋ.
ماتەماتيكالىق ەسەپتەردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. ەسەپ شىعارۋ كەزىندە توزىمدىلىك پەن تاباندىلىق قالىپتاسادى. ءتيىمدى شەشىمدى ىزدەۋ جازۋدىڭ، سىزۋدىڭ ىقشامدىعى مەن مۇقياتتىعىن كەرەك ەتەدى. ويلاۋدىڭ ەرەكشە ماتەماتيكالىق ستيلىنە تاربيەلەيدى:
• تالقىلاۋدىڭ، فورمالدىك - لوگيكالىق سۇلباسىن ساقتاۋ (تالداۋ، قۇرۋ، دالەلدەۋ، زەرتتەۋ)؛
• ويدىڭ ىقشامدىعى؛
• ويلاۋ بارىسىنىڭ ناقتىلىعى؛
• ماتەماتيكالىق سيمۆوليكانى ءدال قولدانۋ
وقۋشى بىلىمىنە ءمۇعالىم بەرگەن باعا وقۋشىنىڭ ىشتەي ءوزىن-وزى باعالاۋىنا ساي كەلمەسە، ونىڭ بەلسەندىلىگىنە تەرىس ىقپال ەتەدى، ياعني، كوتەرمە باعا وقۋعا دەگەن تۇتىنۋشىلىق قاتىناستى دامىتۋعا، ءمۇعالىم بەدەلىن تۇسىرۋگە سوقتىرادى، ال تومەن باعا قويۋ جاعىمسىز سەزىم، ءوز مۇمكىندىگىنە سەنىمسىزدىك، كەيدە داۋ-داماي تۋدىرادى.
ەسەپ شىعارۋ، تالداۋ ەسەپتەر جۇيەسىن قۇرۋدىڭ مىناداي ادىستەمەلىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋعا جول اشتى:
1) ەسەپ مازمۇنىنداعى مالىمەتتەردىڭ عىلىميلىعى؛
2) ەسەپ شىعارۋدى ۇيرەتۋدىڭ دامىتۋشى سيپاتى؛
3) ەسەپتى كاسىبي تۇردە شىعارا ءبىلۋدى قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋدىڭ جۇيەلىلىگى جانە ساباقتاستىعى؛
4) ەسەپ مازمۇنىندا ماسەلە كوتەرىلۋى؛
5) ەسەپ مازمۇنىنىڭ كاسىبي باعىتتىلىعى؛
6) ەسەپ شىعارۋدى ۇيرەتۋدەگى سانالىلىق پەن ماقساتتىلىق؛
وسىنىڭ بارىندە دە ماتەماتيكالىق ويلاۋدىڭ جەتكىلىكتى تۇردەگى جوعارى دەڭگەيىن قالىپتاستىرۋ قاجەت.
ەسەپ شىعارۋعا ۇيرەتۋدىڭ ادىستەمەلىك اسپەكتىلەرىن قاراستىرا كەلە ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمىنە ادىستەمەلىك نۇسقاۋلار ۇسىنامىز:
• ماتەماتيكاعا قىزىعىڭىز، وقۋشىلارىڭىزدى قىزىقتىرىڭىز؛
• ماتەماتيكالىق ءبىلىمدى مولايتىڭىز، ادىستەمەلىك شەبەرلىگىڭىزدى دامىتىڭىز؛
• «ءمۇعالىم - وقۋشى» تۇلعالىق باعدارلى بايلانىسىن جۇزەگە اسىرىڭىز؛
• وقۋشىلاردىڭ اقىل-وي قابىلەتىنىڭ، شىعارماشىلىق دارىنىنىڭ دامۋىنا ءوز ادىستەمەلىك قابىلەتىڭىزدى ۇشتاستىرىپ، شەبەرلىكتى ءتيىمدى قولدانىڭىز؛
• ەسەپ شىعارۋدىڭ پايدالى جاعىن ءبولىپ قاراستىرىڭىز؛
• اڭعارعىشتىققا جانە دالەلدەۋگە ارنالعان ەسەپتەردى جيىرەك قولدانىڭىز؛
• عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قاتىسىڭىز.
وقۋشىلارعا ماتەماتيكالىق مادەنيەت، وي-ارەكەتىنىڭ ماتەماتيكالىق ءستيلىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى جولى - ءار ءتۇرلى ماتەماتيكالىق ەسەپتەردى شىعارۋ ۇردىسىندە وقۋشىلاردىڭ وقۋ ارەكەتىن ۇتىمدى، ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋ جانە باسقارۋ.
وسىعان وراي، نارىقتىق ەكونوميكا داۋىرىندە جاس ۇرپاققا ماتەماتيكانىڭ نەگىزىن مەڭگەرتۋ، ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ بىردەن-بىر نەگىزگى ماسەلەسى بولىپ تابىلادى.
ەلىمىزگە اسا قاجەتتى بىلگىر مامانداردىڭ، دارىن يەلەرىنىڭ، وتە تالانتتى تۇلعالاردىڭ ءدارىس الار العاشقى ۇياسى – مەكتەپ. ورەندەر مەكتەپ قابىرعاسىندا وتكەن ون ءبىر جىل ىشىندە ءتيىستى عىلىم نەگىزدەرىنەن تياناقتى بىلىممەن قارۋلانادى.
بولاشاق عالىمدار – بۇگىنگى كۇننىڭ وقۋشىلارى، ەرتەڭگى ورەلى ىزدەنىستەردى بۇگىننەن باستاپ ءبىلۋى كەرەك.
“بالا باقىتى – جاقسى ۇستاز قولىندا” دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ نەگىزى وسىندا جاتقان سياقتى.
جەكە پاندەردەن بەرىلەتىن ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ سول ءپاننىڭ توڭىرەگىندە جۇمىس جۇرگىزۋىمەن عانا ىسكە اسپايدى. بۇلارمەن قوسا ءاربىر جەكە ءپان مۇعالىمدەرىنەن وقۋشىلاردىڭ ءبىر پاننەن العان ءبىلىمىن باسقا ءبىر پاندە پايدالانا الاتىنداي دارەجەدە جۇمىس جۇرگىزۋ تالاپ ەتىلەدى.
وقۋشىلار ءاربىر جەكە ءپاننىڭ وزىندىك “فيلوسوفياسىن” مەڭگەرمەيىنشە ول پاننەن تىڭعىلىقتى تەرەڭ ءبىلىم الا المايدى.
وقۋشى بىلىمىندەگى ءفورماليزمدى بولدىرماۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى – ولارعا ءپان بويىنشا جان-جاقتى ءبىلىم بەرىپ، دۇنيەگە عىلىمي كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ.
ماتەماتيكا ءپانىنىڭ باستى ماقساتى – وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ. لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋدا ەسەپتىڭ اتقاراتىن ءرولى زور. سەبەبى، ەسەپ شىعارۋ – ميدىڭ “گيمناستيكاسى”. لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتى جوعارى وقۋشى قاي ءپاننىڭ ماتەريالىن بولسا دا وڭاي مەڭگەرىپ تەز تۇسىنەدى. سوندىقتان بۇل پاننەن وقۋ ۇلگىرىمى جاقسى وقۋشىنىڭ باسقا پاندەردەن دە ۇلگىرىمى جاقسى بولادى. سەبەبى ءار ءپاننىڭ وقۋ ماتەريالدارى مازمۇندارى جاعىنان ءار ءتۇرلى بولعانىمەن ونى يگەرۋدەگى لوگيكالىق ويلاۋ وپەراسيالارى مەن وي قورىتۋ فورمالارى بىردەي بولىپ كەلەدى.
امەريكالىق پەداگوگ-ماتەماتيك د.پويا بىلاي دەگەن: «ماتەماتيكانى ءبىلۋ دەگەن نە؟ بۇل ەسەپتەردى شىعارا ءبىلۋ، وندا ستاندارتتىق ەسەپتەردى عانا ەمەس، ويلاۋدىڭ ەركىندىگىن، سانانىڭ سالاۋاتتىلىعىن، وزىندىك بولمىستى، تاپقىرلىقتى كەرەك ەتەتىن ەسەپتەردى شىعارۋ». سوندىقتان، ورتا مەكتەپتىڭ ماتەماتيكا كۋرسىنىڭ ءبىرىنشى ءارى ەڭ باستى مىندەتى ەسەپ شىعارۋدىڭ ادىستەمەلىك جاقتارىنا نازار اۋدارۋ.
ماتەماتيكانىڭ تەوريالىق نەگىزىن ەسەپ تۇرىندە مەڭگەرۋ وقۋشىنىڭ ويىن بەلسەندىرەدى، يكەمدىلىك، جىلىلىق، تەرەڭدىك، جيناقىلىق، جۇيەلىك، ت.ب. ءتارىزدى قاجەتتى قاسيەتتەردى قالىپتاستىرادى. سونىمەن قاتار، ەسەپتەر ماتەماتيكالىق ءبىلىم، بىلىك داعدى جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى، ال ەسەپ شىعارۋ - وقۋ جانە كاسىپتىك ارەكەتتىڭ جەتەكشى ءتۇرى. ءاربىر ەسەپتىڭ وزىندىك ادىستەمەلىك ماقساتى دا بار.
سوندىقتان وقۋشى ەسەپتى جىلدام ءارى قاتەسىز شىعارۋعا، جاتتىعا تۇسۋگە ۇمتىلۋدان گورى، ونى شىعارماشىلىقپەن شەشۋگە، شەشىمىنەن ءتيىستى قورىتىندى جاساي بىلۋگە تىرىسۋى قاجەت. ماتەماتيكانى ۇيرەنۋمەن بەلسەندى شۇعىلدانۋ، شىن مانىندە، ەسەپ شىعارۋ.
ماتەماتيكالىق ەسەپتەردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. ەسەپ شىعارۋ كەزىندە توزىمدىلىك پەن تاباندىلىق قالىپتاسادى. ءتيىمدى شەشىمدى ىزدەۋ جازۋدىڭ، سىزۋدىڭ ىقشامدىعى مەن مۇقياتتىعىن كەرەك ەتەدى. ويلاۋدىڭ ەرەكشە ماتەماتيكالىق ستيلىنە تاربيەلەيدى:
• تالقىلاۋدىڭ، فورمالدىك - لوگيكالىق سۇلباسىن ساقتاۋ (تالداۋ، قۇرۋ، دالەلدەۋ، زەرتتەۋ)؛
• ويدىڭ ىقشامدىعى؛
• ويلاۋ بارىسىنىڭ ناقتىلىعى؛
• ماتەماتيكالىق سيمۆوليكانى ءدال قولدانۋ
وقۋشى بىلىمىنە ءمۇعالىم بەرگەن باعا وقۋشىنىڭ ىشتەي ءوزىن-وزى باعالاۋىنا ساي كەلمەسە، ونىڭ بەلسەندىلىگىنە تەرىس ىقپال ەتەدى، ياعني، كوتەرمە باعا وقۋعا دەگەن تۇتىنۋشىلىق قاتىناستى دامىتۋعا، ءمۇعالىم بەدەلىن تۇسىرۋگە سوقتىرادى، ال تومەن باعا قويۋ جاعىمسىز سەزىم، ءوز مۇمكىندىگىنە سەنىمسىزدىك، كەيدە داۋ-داماي تۋدىرادى.
ەسەپ شىعارۋ، تالداۋ ەسەپتەر جۇيەسىن قۇرۋدىڭ مىناداي ادىستەمەلىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋعا جول اشتى:
1) ەسەپ مازمۇنىنداعى مالىمەتتەردىڭ عىلىميلىعى؛
2) ەسەپ شىعارۋدى ۇيرەتۋدىڭ دامىتۋشى سيپاتى؛
3) ەسەپتى كاسىبي تۇردە شىعارا ءبىلۋدى قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋدىڭ جۇيەلىلىگى جانە ساباقتاستىعى؛
4) ەسەپ مازمۇنىندا ماسەلە كوتەرىلۋى؛
5) ەسەپ مازمۇنىنىڭ كاسىبي باعىتتىلىعى؛
6) ەسەپ شىعارۋدى ۇيرەتۋدەگى سانالىلىق پەن ماقساتتىلىق؛
وسىنىڭ بارىندە دە ماتەماتيكالىق ويلاۋدىڭ جەتكىلىكتى تۇردەگى جوعارى دەڭگەيىن قالىپتاستىرۋ قاجەت.
ەسەپ شىعارۋعا ۇيرەتۋدىڭ ادىستەمەلىك اسپەكتىلەرىن قاراستىرا كەلە ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمىنە ادىستەمەلىك نۇسقاۋلار ۇسىنامىز:
• ماتەماتيكاعا قىزىعىڭىز، وقۋشىلارىڭىزدى قىزىقتىرىڭىز؛
• ماتەماتيكالىق ءبىلىمدى مولايتىڭىز، ادىستەمەلىك شەبەرلىگىڭىزدى دامىتىڭىز؛
• «ءمۇعالىم - وقۋشى» تۇلعالىق باعدارلى بايلانىسىن جۇزەگە اسىرىڭىز؛
• وقۋشىلاردىڭ اقىل-وي قابىلەتىنىڭ، شىعارماشىلىق دارىنىنىڭ دامۋىنا ءوز ادىستەمەلىك قابىلەتىڭىزدى ۇشتاستىرىپ، شەبەرلىكتى ءتيىمدى قولدانىڭىز؛
• ەسەپ شىعارۋدىڭ پايدالى جاعىن ءبولىپ قاراستىرىڭىز؛
• اڭعارعىشتىققا جانە دالەلدەۋگە ارنالعان ەسەپتەردى جيىرەك قولدانىڭىز؛
• عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قاتىسىڭىز.
You Might Also Like
