ەجەلگى قازاقستان تاريحى
اقتوبە قالاسى.
ءۇش تىلدە وقىتاتىن №21 ورتا مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى سارسەنبايەۆا ساۋلەت جامالادين قىزى
«ساقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى» تاقىرىبى بويىنشا جاسالعان «توميريس پاتشايىم» اتتى ساحنالىق كورىنىس.
(6-كلاسس وقۋشىلارىنا ىقشامدالىپ جاسالعان)
1-كورىنىس: ساق ورداسى. توردە توميريس، زارلىق قاريا
توميريس: ساقتاردىڭ ءبىر ەل بولىپ بىرىككەنىن اڭسايمىن. ءبىراق باقتالاستار كەدەرگى بولىپ مۇمكىندىك بەرەتىن ەمەس. ءار تايپانىڭ كوسەمى ءوز الدىنا بي بولىپ، باعىنعىسى كەلمەيدى. قالاي ەل بولامىز، قالاي بىرىگەمىز، زارلىق قاريا؟
زارلىق قاريا: ەلىڭ ءۇشىن وتقا ءتۇسىپ كۇيىپ ءجۇرسىڭ پاتشايىم! بىلەمىن، بارلىق ويىڭ - ساقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ەل ەتۋ. ساقتاردى بولشەكتەپ باسىن بىرىكتىرمەي جۇرگەن تايپا كوسەمدەرى عوي. شىدايىق، پاتشايىم. شارشامايىق، ەل بولۋ ماقساتىمىزدان تانبايىق.
ساقشى كىرەدى: پاتشايىم، رۇستەم باتىر كەلدى، كىرۋگە رۇقسات سۇرايدى.
توميريس: رۇستەمدى وسىدان بەس جىل بۇرىن الىس ەلدەرگە بارلاۋشى ەتىپ جىبەرگەم، كەلگەن ەكەن، نە ايتادى ەكەن، تىڭدايىق. كىرسىن!
رۇستەم كىرەدى: ارمىسىڭ، پاديشام!
توميريس: تورلەت، رۇستەم باتىر. امان –ەسەن ورالدىڭ با ەلىڭە، قاي جەرلەرگە باردىڭ، نە كوردىڭ ايتا وتىر، باتىرىم؟
رۇستەم: مەن كوپ ەلدى ارالادىم، كوپ جەردى كوردىم. ويىما كوپ نارسەنى ءتۇيدىم. گرەك قالالارىن، ەگيپەت سارايلارىن دا كوردىم. ءبىراق، پاتشايىم، وسى ەلدەردىڭ ءبارى ءبىر پاتشانى جەڭۋگە جارامادى.
توميريس: نە بولدى، تۇسىنبەدىم. كەڭىرەك ايتشى، رۇستەم؟
رۇستەم: پارسى ەلىندە كير دەگەن پاتشا بار. اسكەرى وتە كوپ، جەر قايىسادى جانە جاقسى قارۋلانعان. وسى كير پاتشا ماڭايىنداعى كوپ ەلدەردى باعىندىردى. ەندى بىزدەرگە سوعىس اشپاقشى. سوعىسقا دايىندالۋدا.
توميريس: ساق ەلى ەشقاشان جاۋدان قورقىپ كورمەگەن. كەلسىن كير! قانشا اسكەرى بولسا دا، كورەيىك! ەرتەڭگە بارلىق تايپا كوسەمدەرىن جينايىق. سوعىس جايىن تالدايمىز.
زارلىق قاريا: جاۋعا قارسى بار تايپا بىرىكپەسە بولمايدى. جاۋشى اتتاندىرىڭدار. ەلىمىزگە ءقاۋىپ ءتوندى.
توميريس: ساقشى!
ساقشى كىرەدى، توميريس: ەرتەڭگە بارلىق تايپا كوسەمدەرى جينالسىن.
ساقشى: قۇپ، ءامىرشىم!
2-كورىنىس: پارسى ورداسى. توردە پارسى پاتشاسى كير، قاسىندا ەلشىسى ماردان.
كير: سەنىڭ قاسىمدا اقىلشى، ەلشى بولىپ جۇرگەنىڭە كوپ بولدى. مەن ساقتاردىڭ ەلىنە جورىق جاساماقپىن. جورىققا شىعار الدىندا ساعان ءبىر جۇمىس تاپسىرماقپىن. سەن ساقتاردىڭ ەلىنە ەلشى بولىپ باراسىڭ.
ماردان: كوپ ەلگە ەلشى ەتىپ بۇرىننان دا جىبەرىپ ءجۇرسىز، پاديشام. بۇل جولى دا بارامىن. توميريس حانىمنىڭ ەلىنە بارايىن. اسكەرىن بايقايىن. ءسىزدىڭ سالەمىڭىزدى جەتكىزەيىن. قانشا كۇشى بار ەكەن، بىلە قايتايىن.
كير: قۇر سالەمدى جەتكىزبەي، دۇشپانىمىزدىڭ كۇشىن ساناپ كەل جانە بىزگە جاقتاساتىن ادام بولسا، تاۋىپ سويلەسىپ كەل. التىن –كۇمىستى مول ەتىپ ال. ال، بارا بەر.
ماردان: امىرىڭىزگە قۇلدىق!
3-كورىنىس: ساق ورداسى. توميريس، زارلىق قاريا، سىپاتاي، ساپار، ماردان.
توميريس: ال، سويلەي بەر، ەلشى.
ماردان: مەن پارسى ەلىنىڭ پاتشاسى كير جىبەرگەن ەلشىمىن. مەنىڭ سىزگە ايتارىم، كير پاتشام سىزگە باعىنسىن دەپ بۇيىرادى. ءبىزدىڭ اسكەرىمىز كوپ جانە وتە جاقسى قارۋلانعان. وسى سوزگە كەلىسسەڭىز، ءسىزدى لايىقتى سىيلىقتار كۇتىپ وتىر.
سىپاتاي: مىنا ەلشى نە دەيدى؟
توميريس: وتىر، سىپاتاي، ەلشىگە تيىسۋگە بولمايدى. ماردان، پاتشاڭا ايتا بار، ءبىز سوعىسۋعا دايىنبىز. سوعىساتىن جەرىن ايتسىن!
ماردان: كونبەسەڭ، توميريس، ءبىز سوعىستى باستايمىز. سوعىساتىن جەرىمىز –ياكسارت –سىردىڭ جاعاسى. كير ساقتاردىڭ تۇبىنە جەتەدى!
توميريس: ەندى كيرمەن سوعىستى تالدايىق. ءۇش كۇننەن سوڭ مايدانعا شىعامىز. سىپاتاي بارلاۋ اسكەرىن باسقاراسىڭ.
4-كورىنىسى. ساپار مەن ماردان وڭاشا سويلەسىپ وتىرادى.
ساپار: يا، ەلشى، مەنىمەن نەگە سويلەسپەك بولدىڭ؟
ماردان: سەن سياقتى باتىردىڭ ەرلىكتەرىن كوپ ەستىدىم، قايران قالىپ ءسۇيسىندىم. ەرلىكتەرىڭ تاماشا ەكەن. ءبىراق، مەنىڭ تاڭ قالعانىم، ەر باسىڭمەن ايەل پاتشا – توميريسكە قالاي باعىنىپ ءجۇرسىڭ. ءوزىڭ نەگە پاتشا بولمايسىڭ؟
ساپار: ءيا، پاتشا تاعىنا وتىرۋ ارمانىم. كەدەرگى بولىپ جۇرگەن توميريس.
ماردان: اقشا جاعىنان قينالما، بىزگە كومەكتەسسەڭ، ءبىز ساعان جاردەم بەرەمىز. ءتوميريستى جەڭسەك، ساقتارعا سەن پاتشا بولاسىڭ!
ساپار: ولاي بولسا، مەن دە ساعان ءبىر سىردى اشايىن. ءتوميريستىڭ جالعىز ۇلى – سىپاتاي سوڭدارىڭنان ەرىپ بارلاۋ اسكەرىن باستاماقشى.
ماردان: مىنا قۇپياڭا كوپ راحمەت. كەلىستىك.
5 –كورىنىس. كير ورداسى، ماردان، ساپار، كير.
ماردان: ءامىرشىم، الدىڭىزعا ساق حانزاداسى – سىپاتايدى اكەلىپ تۇرمىن. تۇتقىنعا الدىق. ساپار كومەكتەستى.
كير: اكەلىڭدەر، ساق حانزاداسىن كورەيىك.
سىپاتايدى اياق-قولىن بايلاپ الىپ كىرەدى.
كير: ساقتىڭ باتىر حانزاداسى، ەرجۇرەك باتىر بولساڭ، اسكەرباسى ەتىپ تاعايىندايمىن. ماعان قولباسشى بول.
سىپاتاي: مەن ەلىمدى ەشقاشان ساتپايمىن. ساعان قىزمەت ەتپەيمىن.
كير: ولاي بولسا، ءولتىرىپ، شەشەسىنە جىبەرىڭدەر.
6 –كورىنىس: ساق ورداسى، توميريس، رۇستەم، زارلىق قاريا
توميريس: كير پاتشا مەنىڭ جالعىز ۇلىمدى ءولتىرىپ، مەنى سىندىرماق بولعان ەكەن. ۇلىمنىڭ قازا تاپقانى جانىما باتادى. ءبىراق ەلىمنىڭ تاۋەلسىزدىگى بارىنەن دە جوعارى. اتقا قونىڭدار، ساقتار ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكە دايىندالىڭدار!
شايقاستان ءۇزىندى كورسەتىلەدى.
اۆتور سويلەپ تۇرادى: جالعىز ۇلىنان ايىرىلعان توميريس مۇنداي قازاعا كوز جاسىمەن ەمەس، كەك قايتارۋ ارقىلى جاۋاپ بەرۋگە بەل بايلادى. توميريس قۋلىققا كوشەدى. قورقىپ جاۋدان قاشقانداي ارەكەت جاسايدى. كيردى اسكەرى جاسىرىنعان تاۋ شاتقالىنا الىپ كەلەدى، سول جەردە قاتتى شايقاس بولىپ، 200 مىڭ پارسى اسكەرىن كير پاتشامەن بىرگە جويىپ جىبەرەدى. ءتىپتى پارسىلاردىڭ جەڭىلگەنىن حابارلايتىن جاۋشى دا قالدىرماي جويىپ جىبەرەدى. توميريس پاتشا ساقتاردى پارسى جاۋلاپ الۋىنان ساقتادى. وسىلايشا ساقتار تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالدى.
7 –كورىنىس. ساق ورداسى، توميريس، زارلىق قاريا
توميريس: ءقاۋىپتى جاۋدىڭ بەتىن قايتاردىق. ەلىمىزدىڭ ازاتتىعىن ساقتاپ قالدىق، سولاي ەمەس پە، زارلىق قاريا؟
زارلىق قاريا: ءيا، پاتشايىم، حالقىڭىزدى دەر كەزىندە باسىن بىرىكتىرىپ، ساقتاپ قالدىڭىز. قايعىعا بەرىلمەي كۇش – جىگەرىڭىزدى جيناي ءبىلدىڭىز.
ەل بىرلىگى مىقتى بولسا،
ەشقانداي جاۋ الا الماس.
تاپتايمىن دەپ كەلگەن جاۋ،
تابانىنا سالا الماس.
ءبارى ورنىنان تۇرادى، جايلاپ شىعىپ كەتەدى.
ءۇش تىلدە وقىتاتىن №21 ورتا مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى سارسەنبايەۆا ساۋلەت جامالادين قىزى
«ساقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى» تاقىرىبى بويىنشا جاسالعان «توميريس پاتشايىم» اتتى ساحنالىق كورىنىس.
(6-كلاسس وقۋشىلارىنا ىقشامدالىپ جاسالعان)
1-كورىنىس: ساق ورداسى. توردە توميريس، زارلىق قاريا
توميريس: ساقتاردىڭ ءبىر ەل بولىپ بىرىككەنىن اڭسايمىن. ءبىراق باقتالاستار كەدەرگى بولىپ مۇمكىندىك بەرەتىن ەمەس. ءار تايپانىڭ كوسەمى ءوز الدىنا بي بولىپ، باعىنعىسى كەلمەيدى. قالاي ەل بولامىز، قالاي بىرىگەمىز، زارلىق قاريا؟
زارلىق قاريا: ەلىڭ ءۇشىن وتقا ءتۇسىپ كۇيىپ ءجۇرسىڭ پاتشايىم! بىلەمىن، بارلىق ويىڭ - ساقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ەل ەتۋ. ساقتاردى بولشەكتەپ باسىن بىرىكتىرمەي جۇرگەن تايپا كوسەمدەرى عوي. شىدايىق، پاتشايىم. شارشامايىق، ەل بولۋ ماقساتىمىزدان تانبايىق.
ساقشى كىرەدى: پاتشايىم، رۇستەم باتىر كەلدى، كىرۋگە رۇقسات سۇرايدى.
توميريس: رۇستەمدى وسىدان بەس جىل بۇرىن الىس ەلدەرگە بارلاۋشى ەتىپ جىبەرگەم، كەلگەن ەكەن، نە ايتادى ەكەن، تىڭدايىق. كىرسىن!
رۇستەم كىرەدى: ارمىسىڭ، پاديشام!
توميريس: تورلەت، رۇستەم باتىر. امان –ەسەن ورالدىڭ با ەلىڭە، قاي جەرلەرگە باردىڭ، نە كوردىڭ ايتا وتىر، باتىرىم؟
رۇستەم: مەن كوپ ەلدى ارالادىم، كوپ جەردى كوردىم. ويىما كوپ نارسەنى ءتۇيدىم. گرەك قالالارىن، ەگيپەت سارايلارىن دا كوردىم. ءبىراق، پاتشايىم، وسى ەلدەردىڭ ءبارى ءبىر پاتشانى جەڭۋگە جارامادى.
توميريس: نە بولدى، تۇسىنبەدىم. كەڭىرەك ايتشى، رۇستەم؟
رۇستەم: پارسى ەلىندە كير دەگەن پاتشا بار. اسكەرى وتە كوپ، جەر قايىسادى جانە جاقسى قارۋلانعان. وسى كير پاتشا ماڭايىنداعى كوپ ەلدەردى باعىندىردى. ەندى بىزدەرگە سوعىس اشپاقشى. سوعىسقا دايىندالۋدا.
توميريس: ساق ەلى ەشقاشان جاۋدان قورقىپ كورمەگەن. كەلسىن كير! قانشا اسكەرى بولسا دا، كورەيىك! ەرتەڭگە بارلىق تايپا كوسەمدەرىن جينايىق. سوعىس جايىن تالدايمىز.
زارلىق قاريا: جاۋعا قارسى بار تايپا بىرىكپەسە بولمايدى. جاۋشى اتتاندىرىڭدار. ەلىمىزگە ءقاۋىپ ءتوندى.
توميريس: ساقشى!
ساقشى كىرەدى، توميريس: ەرتەڭگە بارلىق تايپا كوسەمدەرى جينالسىن.
ساقشى: قۇپ، ءامىرشىم!
2-كورىنىس: پارسى ورداسى. توردە پارسى پاتشاسى كير، قاسىندا ەلشىسى ماردان.
كير: سەنىڭ قاسىمدا اقىلشى، ەلشى بولىپ جۇرگەنىڭە كوپ بولدى. مەن ساقتاردىڭ ەلىنە جورىق جاساماقپىن. جورىققا شىعار الدىندا ساعان ءبىر جۇمىس تاپسىرماقپىن. سەن ساقتاردىڭ ەلىنە ەلشى بولىپ باراسىڭ.
ماردان: كوپ ەلگە ەلشى ەتىپ بۇرىننان دا جىبەرىپ ءجۇرسىز، پاديشام. بۇل جولى دا بارامىن. توميريس حانىمنىڭ ەلىنە بارايىن. اسكەرىن بايقايىن. ءسىزدىڭ سالەمىڭىزدى جەتكىزەيىن. قانشا كۇشى بار ەكەن، بىلە قايتايىن.
كير: قۇر سالەمدى جەتكىزبەي، دۇشپانىمىزدىڭ كۇشىن ساناپ كەل جانە بىزگە جاقتاساتىن ادام بولسا، تاۋىپ سويلەسىپ كەل. التىن –كۇمىستى مول ەتىپ ال. ال، بارا بەر.
ماردان: امىرىڭىزگە قۇلدىق!
3-كورىنىس: ساق ورداسى. توميريس، زارلىق قاريا، سىپاتاي، ساپار، ماردان.
توميريس: ال، سويلەي بەر، ەلشى.
ماردان: مەن پارسى ەلىنىڭ پاتشاسى كير جىبەرگەن ەلشىمىن. مەنىڭ سىزگە ايتارىم، كير پاتشام سىزگە باعىنسىن دەپ بۇيىرادى. ءبىزدىڭ اسكەرىمىز كوپ جانە وتە جاقسى قارۋلانعان. وسى سوزگە كەلىسسەڭىز، ءسىزدى لايىقتى سىيلىقتار كۇتىپ وتىر.
سىپاتاي: مىنا ەلشى نە دەيدى؟
توميريس: وتىر، سىپاتاي، ەلشىگە تيىسۋگە بولمايدى. ماردان، پاتشاڭا ايتا بار، ءبىز سوعىسۋعا دايىنبىز. سوعىساتىن جەرىن ايتسىن!
ماردان: كونبەسەڭ، توميريس، ءبىز سوعىستى باستايمىز. سوعىساتىن جەرىمىز –ياكسارت –سىردىڭ جاعاسى. كير ساقتاردىڭ تۇبىنە جەتەدى!
توميريس: ەندى كيرمەن سوعىستى تالدايىق. ءۇش كۇننەن سوڭ مايدانعا شىعامىز. سىپاتاي بارلاۋ اسكەرىن باسقاراسىڭ.
4-كورىنىسى. ساپار مەن ماردان وڭاشا سويلەسىپ وتىرادى.
ساپار: يا، ەلشى، مەنىمەن نەگە سويلەسپەك بولدىڭ؟
ماردان: سەن سياقتى باتىردىڭ ەرلىكتەرىن كوپ ەستىدىم، قايران قالىپ ءسۇيسىندىم. ەرلىكتەرىڭ تاماشا ەكەن. ءبىراق، مەنىڭ تاڭ قالعانىم، ەر باسىڭمەن ايەل پاتشا – توميريسكە قالاي باعىنىپ ءجۇرسىڭ. ءوزىڭ نەگە پاتشا بولمايسىڭ؟
ساپار: ءيا، پاتشا تاعىنا وتىرۋ ارمانىم. كەدەرگى بولىپ جۇرگەن توميريس.
ماردان: اقشا جاعىنان قينالما، بىزگە كومەكتەسسەڭ، ءبىز ساعان جاردەم بەرەمىز. ءتوميريستى جەڭسەك، ساقتارعا سەن پاتشا بولاسىڭ!
ساپار: ولاي بولسا، مەن دە ساعان ءبىر سىردى اشايىن. ءتوميريستىڭ جالعىز ۇلى – سىپاتاي سوڭدارىڭنان ەرىپ بارلاۋ اسكەرىن باستاماقشى.
ماردان: مىنا قۇپياڭا كوپ راحمەت. كەلىستىك.
5 –كورىنىس. كير ورداسى، ماردان، ساپار، كير.
ماردان: ءامىرشىم، الدىڭىزعا ساق حانزاداسى – سىپاتايدى اكەلىپ تۇرمىن. تۇتقىنعا الدىق. ساپار كومەكتەستى.
كير: اكەلىڭدەر، ساق حانزاداسىن كورەيىك.
سىپاتايدى اياق-قولىن بايلاپ الىپ كىرەدى.
كير: ساقتىڭ باتىر حانزاداسى، ەرجۇرەك باتىر بولساڭ، اسكەرباسى ەتىپ تاعايىندايمىن. ماعان قولباسشى بول.
سىپاتاي: مەن ەلىمدى ەشقاشان ساتپايمىن. ساعان قىزمەت ەتپەيمىن.
كير: ولاي بولسا، ءولتىرىپ، شەشەسىنە جىبەرىڭدەر.
6 –كورىنىس: ساق ورداسى، توميريس، رۇستەم، زارلىق قاريا
توميريس: كير پاتشا مەنىڭ جالعىز ۇلىمدى ءولتىرىپ، مەنى سىندىرماق بولعان ەكەن. ۇلىمنىڭ قازا تاپقانى جانىما باتادى. ءبىراق ەلىمنىڭ تاۋەلسىزدىگى بارىنەن دە جوعارى. اتقا قونىڭدار، ساقتار ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكە دايىندالىڭدار!
شايقاستان ءۇزىندى كورسەتىلەدى.
اۆتور سويلەپ تۇرادى: جالعىز ۇلىنان ايىرىلعان توميريس مۇنداي قازاعا كوز جاسىمەن ەمەس، كەك قايتارۋ ارقىلى جاۋاپ بەرۋگە بەل بايلادى. توميريس قۋلىققا كوشەدى. قورقىپ جاۋدان قاشقانداي ارەكەت جاسايدى. كيردى اسكەرى جاسىرىنعان تاۋ شاتقالىنا الىپ كەلەدى، سول جەردە قاتتى شايقاس بولىپ، 200 مىڭ پارسى اسكەرىن كير پاتشامەن بىرگە جويىپ جىبەرەدى. ءتىپتى پارسىلاردىڭ جەڭىلگەنىن حابارلايتىن جاۋشى دا قالدىرماي جويىپ جىبەرەدى. توميريس پاتشا ساقتاردى پارسى جاۋلاپ الۋىنان ساقتادى. وسىلايشا ساقتار تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالدى.
7 –كورىنىس. ساق ورداسى، توميريس، زارلىق قاريا
توميريس: ءقاۋىپتى جاۋدىڭ بەتىن قايتاردىق. ەلىمىزدىڭ ازاتتىعىن ساقتاپ قالدىق، سولاي ەمەس پە، زارلىق قاريا؟
زارلىق قاريا: ءيا، پاتشايىم، حالقىڭىزدى دەر كەزىندە باسىن بىرىكتىرىپ، ساقتاپ قالدىڭىز. قايعىعا بەرىلمەي كۇش – جىگەرىڭىزدى جيناي ءبىلدىڭىز.
ەل بىرلىگى مىقتى بولسا،
ەشقانداي جاۋ الا الماس.
تاپتايمىن دەپ كەلگەن جاۋ،
تابانىنا سالا الماس.
ءبارى ورنىنان تۇرادى، جايلاپ شىعىپ كەتەدى.
You Might Also Like
-
قازىرگى تاڭدا قوعامدى دامىتۋ ءۇشىن ورتا مەكتەپتىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى مىندەتتەردىڭ ءبىرى – وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن بارىنشا اشىپ، تولىققاندى قوعام قۇرۋعا ءوزىنىڭ بار مۇمكىندىگىن جۇمسايتىن...
