ماحامبەت وتەمىس ۇلى ولەڭدەرى، ءومىربايانى
ماحامبەت وتەمىس ۇلى (1804 ج.، ىشكى بوكەي ورداسى، قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جانىبەك اۋدانىنىڭ نارىن قۇمىنىڭ جانقۇس جەرى. — 1846 ج. قازان 20، قاراوي ءوڭىرى، قازىرگى اتىراۋ وبلىسىنىڭ ماحامبەت اۋدانى) — قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى، كۇيشى كومپوزيتورى، وتارشىلدىققا قارسى يساتاي تايمانوۆ باستاعان كوتەرىلىستى (1836 - 1837) ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، وسى كوتەرىلىستىڭ جالىندى جىرشىسى.
باي ۇلى ىشىندەگى جايىق - بەرىش. ءنادىر دەگەن كىسىدەن ءمالى (كەيبىر دەرەكتە ءقۇلمالى، قۇلمانياز دەپ ايتىلادى) تۋادى. ءمالىنىڭ قازاق ايەلىنەن وتەمىس پەن شىبىنتاي، قالماق ايەلىنەن قوبىلاي تۋعان. وتەمىستەن - ون ۇل، شىبىنتايدان - ءتورت ۇل، قوبىلايدان - ءۇش ۇل تۋىپ، ءمالى ۇلدىڭ وزىنەن ون جەتى نەمەرە سۇيگەن ادام. بۇل اۋلەت تايسويعان قۇمىنداعى ىرگەلى اۋىلداردىڭ ءبىرى. اتاسى ءقۇلمالى، اكەسى وتەمىس تە ءوز زامانىندا ايتۋلى تۇلعالار بولعان، ءقۇلمالىنىڭ تۇقىمىنان بي دە، شەشەن دە شىققان.
ماحامبەت ءوزىنىڭ بارشا بولمىس قاسيەتتەرىمەن كوشپەلىلەر اراسىنداعى كوسەم تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول ءوزى تۋىپ وسكەن ءوڭىردىڭ قامبار باتىر، ەر تارعىن، سىپىرا جىراۋ، اسانقايعى، قازتۋعان، شالكيىز، جيەمبەت، دوسپامبەت سياقتى ءبىرتۋار تۇلعالارىنىڭ ولمەس مۇرالارىن كوكىرەگىنە توقىپ ءوستى. ءوزى ءومىر سۇرگەن زاماننىڭ اعىمىنا جۇيرىك، قىر سىرىن جەتىك مەڭگەرگەن، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ءبىلىمدار ادام بولعان. ورىس، تاتار، اراب تىلدەرىن ءتاۋىر مەڭگەرگەن. مۇنى ول جازعان حاتتاردان ايقىن اڭعارۋعا بولادى
1836 — 38 ج. ي. تايمان ۇلى باستاعان شارۋالار كەتەرىلىسىنىڭ جالىندى جىرشىسى، قوزعالىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى.
ماحامبەت ءوزى جاڭگىر حاننىڭ قۋدالاۋىمەن ەكى جىل تۇرمەدە وتىرىپ، 1831 ج. قاشىپ شىققان. سانالى ءومىرىن پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋشى حان - سۇلتاندارعا قارسى كەكتى جىرلار تولعايدى، حالىقتى كۇرەسكە شاقىرادى.
كوتەرىلىس جەڭىلىسپەن اياقتاپعاننان كەيىن جەم، جايىق، ماڭعىستاۋ، حيۋا ەلدەرىن ساعالايدى، جاساق جيناپ، كوتەرىلىستى جاڭادان ءجانداندىرۋعا كۇش سالادى. بۇل نيەتى ناتيجەسىز بولدى، بوكەي ورداسىندا قولعا ءتۇسىپ، ورىنبور تۇرمەسىنە قامالادى. تۇتقىننان بوساعاننان كەيىنگى ءومىرىن كىشى ءجۇزدىڭ باتىس بولىگىندەگى ەل ىشىندە وتكىزەدى. ءبىراق، جاڭگىر حان ولگەن سوڭ اعا سۇلتان بولعان بايماعامبەت ايشۋاق ۇلىنىڭ جالدامالىلارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى. ماحامبەت — حالىقتى پاتشالىق، حاندىق وكىمەتكە قارسى قارۋلى كەتەرىلىسكە شاقىرعان العاشقى قازاق اقىنى. ونىڭ بەينەلى دە جالىندى نەگىزىنەن شالكيىز، سىپىرا، دوسپامبەت، قازتۋعان سياقتى باتىر جىراۋلاردىڭ ۇلگىسىندە شىعارىلعان كوتەرىلىس تۋرالى تولعاۋلار. «جاڭگىرگە»، «بايماعامبەت سۇلتانعا» دەگەن ولەڭدەرىندە ۇستەم تاپ وكىلدەرىن بەت - پەردەسىن جىرتا شەنەسە، «مۇنار كۇن» ولەڭىندە ەل باسىنداعى اۋىرتپالىقتى كۇيزەلە، اشىنا ايتتى. يساتاي — اقىننىڭ كەپ ولەندەرىنىڭ باستى قاھارمانى. «تايماننىڭ ۇلى يساتاي»، «يساتاي دەگەن اعام بار»، «يساتاي ءسوزى»، «تارلانىم»، ت. ب. ولەڭدەرىندە يساتايدىڭ ادامگەرشىلىگى، ازاماتتىعى، باتىرلىعى، قايسارلىعى سيپاتتالادى.
ولەڭدەرى
ءاراينا
جالعان دۇنيە
جالعىزدىق
ەلمەن قوشتاسۋ
ەڭىرەۋ ۇلى ەمشەك بوز
يساتاي دەگەن اعام بار
سوعىس
شاشىلۋ
شەگىنىس
تارلانىم
باي ۇلى ىشىندەگى جايىق - بەرىش. ءنادىر دەگەن كىسىدەن ءمالى (كەيبىر دەرەكتە ءقۇلمالى، قۇلمانياز دەپ ايتىلادى) تۋادى. ءمالىنىڭ قازاق ايەلىنەن وتەمىس پەن شىبىنتاي، قالماق ايەلىنەن قوبىلاي تۋعان. وتەمىستەن - ون ۇل، شىبىنتايدان - ءتورت ۇل، قوبىلايدان - ءۇش ۇل تۋىپ، ءمالى ۇلدىڭ وزىنەن ون جەتى نەمەرە سۇيگەن ادام. بۇل اۋلەت تايسويعان قۇمىنداعى ىرگەلى اۋىلداردىڭ ءبىرى. اتاسى ءقۇلمالى، اكەسى وتەمىس تە ءوز زامانىندا ايتۋلى تۇلعالار بولعان، ءقۇلمالىنىڭ تۇقىمىنان بي دە، شەشەن دە شىققان.
ماحامبەت ءوزىنىڭ بارشا بولمىس قاسيەتتەرىمەن كوشپەلىلەر اراسىنداعى كوسەم تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول ءوزى تۋىپ وسكەن ءوڭىردىڭ قامبار باتىر، ەر تارعىن، سىپىرا جىراۋ، اسانقايعى، قازتۋعان، شالكيىز، جيەمبەت، دوسپامبەت سياقتى ءبىرتۋار تۇلعالارىنىڭ ولمەس مۇرالارىن كوكىرەگىنە توقىپ ءوستى. ءوزى ءومىر سۇرگەن زاماننىڭ اعىمىنا جۇيرىك، قىر سىرىن جەتىك مەڭگەرگەن، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ءبىلىمدار ادام بولعان. ورىس، تاتار، اراب تىلدەرىن ءتاۋىر مەڭگەرگەن. مۇنى ول جازعان حاتتاردان ايقىن اڭعارۋعا بولادى
1836 — 38 ج. ي. تايمان ۇلى باستاعان شارۋالار كەتەرىلىسىنىڭ جالىندى جىرشىسى، قوزعالىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى.
ماحامبەت ءوزى جاڭگىر حاننىڭ قۋدالاۋىمەن ەكى جىل تۇرمەدە وتىرىپ، 1831 ج. قاشىپ شىققان. سانالى ءومىرىن پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋشى حان - سۇلتاندارعا قارسى كەكتى جىرلار تولعايدى، حالىقتى كۇرەسكە شاقىرادى.
كوتەرىلىس جەڭىلىسپەن اياقتاپعاننان كەيىن جەم، جايىق، ماڭعىستاۋ، حيۋا ەلدەرىن ساعالايدى، جاساق جيناپ، كوتەرىلىستى جاڭادان ءجانداندىرۋعا كۇش سالادى. بۇل نيەتى ناتيجەسىز بولدى، بوكەي ورداسىندا قولعا ءتۇسىپ، ورىنبور تۇرمەسىنە قامالادى. تۇتقىننان بوساعاننان كەيىنگى ءومىرىن كىشى ءجۇزدىڭ باتىس بولىگىندەگى ەل ىشىندە وتكىزەدى. ءبىراق، جاڭگىر حان ولگەن سوڭ اعا سۇلتان بولعان بايماعامبەت ايشۋاق ۇلىنىڭ جالدامالىلارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى. ماحامبەت — حالىقتى پاتشالىق، حاندىق وكىمەتكە قارسى قارۋلى كەتەرىلىسكە شاقىرعان العاشقى قازاق اقىنى. ونىڭ بەينەلى دە جالىندى نەگىزىنەن شالكيىز، سىپىرا، دوسپامبەت، قازتۋعان سياقتى باتىر جىراۋلاردىڭ ۇلگىسىندە شىعارىلعان كوتەرىلىس تۋرالى تولعاۋلار. «جاڭگىرگە»، «بايماعامبەت سۇلتانعا» دەگەن ولەڭدەرىندە ۇستەم تاپ وكىلدەرىن بەت - پەردەسىن جىرتا شەنەسە، «مۇنار كۇن» ولەڭىندە ەل باسىنداعى اۋىرتپالىقتى كۇيزەلە، اشىنا ايتتى. يساتاي — اقىننىڭ كەپ ولەندەرىنىڭ باستى قاھارمانى. «تايماننىڭ ۇلى يساتاي»، «يساتاي دەگەن اعام بار»، «يساتاي ءسوزى»، «تارلانىم»، ت. ب. ولەڭدەرىندە يساتايدىڭ ادامگەرشىلىگى، ازاماتتىعى، باتىرلىعى، قايسارلىعى سيپاتتالادى.
ولەڭدەرى
ءاراينا
جالعان دۇنيە
جالعىزدىق
ەلمەن قوشتاسۋ
ەڭىرەۋ ۇلى ەمشەك بوز
يساتاي دەگەن اعام بار
سوعىس
شاشىلۋ
شەگىنىس
تارلانىم
You Might Also Like
