InfoHub Logo

ماحمۋد عازناۋي – مۇسىلمان تۇركى تايپالارىنان شىققان ەڭ ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. اسقان باتىر، كەمەڭگەر قولباسشى، پاراساتتى ساياساتكەر جانە دانىشپان ءامىرشى. 971 جىلى تۋىلىپ، 1030 ج قايتىس بولعان. اكەسى عازناۋيلەر مەملەكەتىنىڭ قۇرۋشىلارىنان سەبۋك تەگين، اناسى زابۋليستان ولكەسىنەن دەگدار وتباسىنىڭ قىزى. قازىرگى اۋعانستان، ءۇندىستان، پاكىستان، يران، سولتۇستىك يراك جەرلەرىندە ورىن العان العاشقى تۇركى-يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىرى بولعان عازناۋيلەر مەملەكەتى ماحمۇد ءعازناۋيدىڭ زامانىندا ەداۋىر وركەندەدى. ءومىرىنىڭ 45 جىلى سوعىس مايداندارىندا ءوتتى. ءۇندىستانعا 17 رەت جاساعان جورىعىمەن ءماشھۇر. يسلام ءدىنىن ءۇندى جارتى ارالىنا جانە وڭتۇستىك ازياعا سۇلتان ماحمۇد جايعان. شييلەرگە قارسى تۇرىپ ابباسي حاليفالىعىنا قامقورشى بولدى جانە ءسۇنني مۇسىلمانداردىڭ، ياعني مازھابتاردىڭ قورعاۋشىسى بولدى. يران، يراك جانە حورەزمدى جەرىنە قوسقاننان كەيىن، ءۇندىستانعا جورىقتارىن باستادى. 1000 جىلعى جورىعىندا پەشاۆار قالاسىن الدى. كەلەسى جىلى ءۇندىستاننىڭ ەڭ اۋقاتتى اۋماقتارىنان بولعان پەنجابتى قولعا ءتۇسىرىپ، ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىگىنە يەلىك ەتتى. سەگىزىنشى جورىعىندا 150000 مىڭدىق ءۇندى اسكەرلەرىن جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. 11ء-شى جورىعىندا گۋجاراتتى الدى.

عازنالىق ماحمۇدتىڭ جاساعان جورىقتارى. يراندىق كارتا.

 

ءۇندى الەمىنىڭ سۇلتان ماحمۇد اتاۋىنان ۇرەيى كەتكەندىگى سونشالىق، قانداي دا ءبىر جەرگە جورىققا شىقسا، داڭقى وزىنەن بۇرىن جەتىپ قالالار قورقىنىشتان بەرىلە بەرەتىن حالدە ەدى. ەڭ ءماشھۇر 16-شى جورىعىن سومنات قالاسىنا جاسادى. بۇل سومنات قالاسىنداعى شيۆا پۇتى ءۇندىستانداعى بۇكىل پۇتتاردىڭ باسشىسى سانالاتىن. وسى سەبەپتى پۇتقا، وتقا تابىناتىن ۇندىلەردىڭ كوزىندە بۇل قالا وتە ماڭىزدى ورىندا ەدى. بۇل شيۆا عيباداتحاناسىندا 300 ەركەك ءانشى جانە 500 ءبيشى بولاتىن. مۇندا كەلەتىن مىڭداعان تابىنۋشىلار ەڭ ءساندى، ەڭ قىمبات بۇيىمدارىن، اسىل تاستارىن وسى شيۆا پۇتىنا سىيعا تاستايتىن. سونداي-اق تەك وسى پۇتحانانىڭ قىزمەتىنە ارنالعان ون مىڭنان استام اۋىلدار بولاتىن. ۇندىلەر يسلام ەلدەرىندەگى پۇتتاردىڭ باسىنا كەلگەندەردى (ياعني قيراتىلۋىن) وسى ەڭ ۇستەم شيۆا پۇتىنىڭ ولارعا بەرگەن جازاسى دەپ سەنەتىن، سونداي-اق  ماحمۇد ءعازناۋيدىڭ سول كۇنگە دەيىن بۇل قالانى الا الماۋىن دا سول باسشى پۇتتىڭ قولداۋى دەپ سەنەتىن. وسى سەبەپتى سۇلتان ماحمۇد ۇندىلەردەگى بۇل قاتە سەنىمدى جويۋدى، يسلام ءدىنىن تاراتۋدى قالاپ، ۇندىلەردىڭ وسى پۇتىن قۇلاتۋدى كوزدەيدى. 1025 جىلى مۋلتانعا كەلىپ، كەيىن تار ءشولىن مىڭ ءبىر قيىنشىلىقپەن ءبىر اي دەگەندە ءوتتى. 1026 جىلى قاڭتار ايىندا سومنات قالاسىنا جەتتى. جىلتىر تاس توبەشىك بەتىندە قامالدارى بار ەدى. بۇل قامالدى جانە ءماشھۇر پۇتحانانى ەكىنشى شابۋىلدا قولعا ءتۇسىردى. ۇندىلەردىڭ توقتاۋسىز بۇل پۇتتارىنا جالىنىپ، جالبارىنۋلارى ناتيجەسىز قالدى. شيۆا پۇتىن تورتكە ءبولدىرىپ عازناعا جىبەردى. پۇتتاردى قيراتىپ، ازان وقىتتى. بۇل جەڭىسى يسلام الەمىندەگى سۇلتان ماحمۇد ءعازناۋيدىڭ اتىن اسقاقتاتتى.

 

عازناۋي يمپەرياسى

 

عازنالى ماحمۇدتىڭ سارايىندا تورتجۇدەن استام عۇلاما جانە قولونەرشىلەر بار ەدى. ولارعا قامقور بولىپ، عىلىمنىڭ وركەندەۋىنە كوپ ءمان بەرەتىن. يسلام عالىمدارىن ءجيى-جيى ماجىلىستەرىنە شاقىرىپ سۇراقتار سۇرايتىن. حاديستەردى جاقسى بىلگەن. عالىمدارعا، ءدىن ادامدارىنا، قولونەرشىلەرگە جانە اسكەرلەرگە قاتتى ءمان بەرگەن جانە ولارعا كوپ جاقسىلىق جاساعان.     

يسلام جازۋشىلارى عازنالى ماحمۇد تۋرالى كوپ داستاندار جازعاندىعى سونشالىق بۇلاردىڭ جاڭعىرىقتارى وسى كۇنىمىزگە دەيىن جەتىپ كەلدى. سولاردىڭ قاتارىن ءماۋلانا جالالەددين رۋمي، فارۋرەددين اتتار، ءشايح ساادي شيرازي جانە فيرداۋسي سەكىلدى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن جانە حالىق اۋىز ادەبيەتتەرىنەن دە كورۋگە بولادى.

 

ءبىر شەيح، ماحمۇد عازناۋي، ابباس شاح جانە اياز

 

ماحمۇد عازناۋي جانە اياز

جازدىڭ شىجىعان ىستىق كۇندەرىنىڭ ءبىرى. ەلسىز دالادا ۇزاعىنان سوزىلعان جول بويى، توبەدەن شەلەكتەپ قۇيعان جاڭبىرداي كۇننىڭ اپتاعان قىزۋى توگىلىپ تۇر. ات ۇستىندە ساعاتتاپ جول ءجۇرىپ ابدەن قالجىراعان ماحمۇد عازناۋي نە ءبىر وزەنگە، نە ءبىر سۋ بۇلاعىنا دا كەزىگەر ەمەس ەدى. ءبىر توبەنى اسقاندارىندا الدىلارىنان جىرتىق جاماۋلى بىرنەشە كيىز ءۇي شىعا كەلدى. سۇلتان ماحمۇد اتىمەن ەڭ شەتكى كيىز ۇيگە قاراي بەتتەدى. كيىز ءۇيدىڭ ەكى قاناتى دا اۋا لاماسۋى ءۇشىن ايقارا اشىلعان كۇيدە. ىشتە يلەنگەن تەرى ۇستىندە نۇر ءجۇزدى ادەمىشە جاس جىگىت وتىر ەدى. جاس جىگىت كەلگەن اتتى كىسىلەردى كورىپ دەرەۋ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، سۇلتاننىڭ اتىنىڭ تىزگىنىنەن ۇستاپ، شاڭ مەن تەرگە بورانعان قولباسشىعا: «مىرزام، كۇن استىندا قاتتى شارشاعانعا ۇقسايسىزدار، ۇيگە كىرىپ كولەڭكەلەپ تىنىعىپ الۋىڭىزدى وتىنەمىن» دەيدى. سۇلتان اتىنان ءتۇسىپ، الگى جىگىتكە قاراپ، «بالاقاي سەن الدىمەن ماعان ءبىر كەسە سۋ بەر» دەيدى. جاس جىگىت: «تاقسىر، ۇيدە ءدال ءقازىر سۋ جوق ەدى، ءبىراق اكەم سۋعا كەتكەن، جاقىن ارادا كەلىپ قالادى» دەيدى. ولاي بولسا ءبىز وسىندا كۇتە تۇرايىق، دەپ ۇيگە كىرىپ جايعاسادى. ارادان بەس-ون مينۋت وتكەن سوڭ، الگى جاس جىگىت قالايى ىدىسپەن سالقىن، ءمولدىر سۋ اكەلىپ سۇلتانعا ۇسىنادى. سۇلتان ءبىر جاعىنان تاڭىرقاپ، ءبىر جاعىنان اشۋلى كۇيدە: «سەن باعانا سۋ جوق دەگەن ەدىڭ، ال ەندى بولسا، سۋ اكەلىپ تۇرسىڭ، مۇنىڭ سەبەبى نە؟» دەپ سۇرايدى. جاس بالا: «سۇلتانىم، ءبىراز بۇرىن تەر ىشىندە ەدىڭىز، دەنەڭىز وتتاي قىزىپ تۇرعان ەدى. ەگەر سىزگە سول ساتتە سۋ بەرگەنىمدە سىرقاتتانۋىڭىزعا جول بەرەر ەدىم. ال ءقازىر بولسا، قالاعانىڭىزشا سۋ ىشسەڭىز دە زيانى بولمايدى.» دەيدى. سۇلتان جاس جىگىتكە تاعى ءبىر قاراپ شىعىپ، مىنا بالا ءجۇزىنىڭ نۇرلىلىعىمەن قويماي، وتە اقىلدى ادامعا ۇقسايدى دەپ ويلايدى. ارادان ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ، ابدەن تىنىققانمەن، ورنىنان تۇرعىسى كەلمەيدى. قاسىنداعى بەكتەر مەن قىزمەتكەرلەر سۇلتاننىڭ بۇيرىعىن كۇتىپ وتىرادى. سودان تاعى سالدەن سوڭ، سۋعا كەتكەن اكەسى ەسەگىنىڭ ۇستىنە جەككەن ەكى تورسىق سۋىمەن كەلەدى. كەدەي ۇيشىگىنە سۇلتاننىڭ كەلگەنىن كورگەنىندە قۇرمەتىن ءبىلدىرىپ ءيىلىپ سالەم بەرەدى. شامالى وتىرىپ حال سۇراسقان سوڭ، سۇلتان كەدەي اكەگە قاراپ: «بالاڭ وتە اقىلدى ەكەن، رۇقسات بەرسەڭ ونى قاسىما السام دەپ ەدىم» دەيدى. اكەسى: «بۇل مەن ءۇشىن دە، ءبىزدىڭ اۋلەت ءۇشىن دە ۇلكەن مارتەبە بولار ەدى.» دەيدى. كەي جەرلەردە سۇلتان ماحمۇدتىڭ ءۋازىرى رەتىندە، ال كەي جەرلەردە ەڭ جاقسى كورەتىن ق ۇلى، قىزمەتشىسى جانە جان دوسى رەتىندە كورسەتىلەتىن اياز بەن سۇلتان ماحمۇدتىڭ تانىسۋى وسىلاي جۇزەگە اسقان ەكەن. اياز ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ادال بولعاندىقتان سۇلتاننىڭ جانىنان قالمايتىن بولدى. اقىل-پاراساتىمەن تانىلعانى سونشالىق، ۇنەمى سۇلتان ماحمۇدپەن بىرگە اتى اتالاتىن بولادى. شىنىندا دا سۇلتان ماحمۇدپەن بايلانىستى وقيعالاردىڭ كوبىندە ونىڭ دا اتى وتەدى. يسلام ادەبيەتىندە اياز دەگەن ەسىم، ۇلگى بولارلىق تۇلعا، اقىلدى ادامنىڭ سيمۆولى رەتىندە قالدى. سونداي-اق بۇل تۇركى-يسلام الەمىندەگى لايىقتىلىق، جوعارى قابىلەتتىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتىپ تۇرعانداي. كوشپەندى كەدەي شارۋانىڭ بالاسى بولعانىمەن قابىلەتىنىڭ، ۇستەم ەرەكشەلىگىنىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتەىڭ ەڭ جوعارى ماقامدارىنا دەيىن كوتەرىلە الدى.

ەڭبەكقورلىعى، زەرەكتىگى جانە ادالدىعىنىڭ ارقاسىندا باس ۋازىرلىك دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن ايازدىڭ تەز ارادا وسىنشالىقتى دارەجەگە كوتەرىلگەنىن باسقا ۋازىرلەر كورە الماي، ارتىنان اڭدىپ كەمشىلىكتەرىن ىزدەي باستايدى. ونىڭ كۇندە ءبىر جاسىرىن ءبىر بولمەگە كىرىپ جۇرگەنىن بايقاپ، دەرەۋ سۇلتان ماحمۇدقا كەلىپ: «تاقسىر، ءسىزدىڭ سەنىمدى دەپ بىلەتىن ءۋازىرىڭىز اياز سىزگە قيانات جاساپ ءجۇر. ءار كۇنى تۇندە قازىنادان التىن ۇرلاپ سارايدىڭ باقشاسىنداعى ءبىر بولمەگە كىرىپ، ساقتايتىن كورىنەدى» دەيدى. الايدا سۇلتان ماحمۇدتىڭ ايازعا دەگەن سەنىمى نىق ەدى، ونىڭ مۇندايعا بارمايتىنىن بىلەتىن. ءبىراق كۇندەۋشىلەر سوزدەرىنىڭ مايىن تامىزىپ ايتقاندىعى سونشالىق، سۇلتاننىڭ كوڭىلىنە از دا بولسا كۇمان ۇيالاعان ەدى. سۇلتان شاعىمدانۋشىلارعا سول بولمەنى اشىپ تىنتۋلەرىن جانە ناتيجەنى وزىنە بىلدىرۋلەرىن ايتادى. كورە الماۋشىلىقتىڭ بۋىنا بەرىلگەن ۋازىرلەر الگى بولمەنىڭ ەسىگىندەگى مىقتى قۇلىپتى بۇزىپ ىشىنە كىرەدى، ءبىراق بۇكىل ويلاعان جامان ويلارى بوسقا كەتەدى. ويتكەنى قابىرعادا شارىق (تەرىدەن جاسالعان جەڭىل ءاياققيىم) مەن ءبىر ەسكى شاپان ءىلۋلى تۇرعان ەدى. التىن ىزدەۋ ءۇشىن جەردى دە (ەدەنىن) قازىپ كورەدى، ءبىراق ەشتەڭە تابا المايدى. كەيىن ءوز ىستەرىنە وزدەرى ۇيالىپ، قاتتى وكىنىپ، سۇلتاننىڭ جانىنا بارادى: «ءبىز قاتەلەسىپپىز. كورە الماۋشىلىق ەتكەنىمىزگە جانە جالا جاپقانىمىزعا وكىندىك. بىزگە جازا بەرۋىڭىزگە رازىمىز»،- دەيدى. سۇلتان بولسا نەگىزگى كەشىرىم سۇرالاتىن ادامنىڭ اياز ەكەنىن ايتىپ، جازا بەرىلۋىن دە ايازعا قالدىرادى. اياز بىلاي جاۋاپ بەرەدى: «سۇلتانىم! ءسىزدىڭ الدىڭىزدا جازا بەرۋ ماعان جاراسپايدى. ولاردىڭ ايىبى بار بولسا دا، نەگىزگى ايىپ مەندە. ويتكەنى، ەگەر مەن بولمەنىڭ ەسىگىنە مىقتى قۇلىپ سالماعانىمدا جانە جاسىرىنىپ بۇل جەرگە كىرىپ جۇرمەگەنىمدە، بۇل دوستارىم مەنەن كۇماندانباس ەدى. سۇلتانىم! مەنىڭ نەگىزگى شىققان تەگىم بەلگىلى. ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا تۇسىمدە دە كورە المايتىن نيعمەتتەرگە قاۋىشتىم. وسى نيعمەتتەرگە بەرىلىپ، تاكاپپارلانىپ كەتپەۋ ءۇشىن، نەگىزگى شىققان تەگىمدى ۇمىتىپ قويماۋ ءۇشىن، اۋىلدان كەلگەنىمدە كيىپ كەلگەن قويدىڭ تەرىسىنەن جاسالعان شاپانىممەن اياعىمداعى شارىقتى قابىرعاعا ءىلىپ قويعان ەدىم. ءار كۇنى سولارعا قاراپ وز-وزىمە: “ەي اياز! مىنە سەنىڭ نەگىزگى ءتۇبىڭ وسى. قاۋىشقان نيعمەتتەر، دۇنيەلىكتەر، مانساپتارىڭ نەگىزگى شىققان ءتۇبىڭدى ۇمىتتىرماسىن! بۇل نيعمەتتەردىڭ سەبەبىنەن وتكەن ءومىرىڭدى، اتا-اناڭدى جانە قۇدايعا عيبادات ەتۋدى ۇمىتپا!” دەپ ايتاتىن ەدىم.»

ايازدىڭ داڭقىنىڭ ارتۋى، وعان پاتشا تاراپىنان بەرىلىپ جاتقان سىي-سىياپاتتاردىڭ ارتۋى، ياعني تابىسىنىڭ جوعارى بولۋى ءبىرشاما بەكتەردىڭ دە مازاسىن قاشىرعان بولاتىن. وسىنداي ماندەگى سوزدەر سۇلتاننىڭ قۇلاعىنا دا جەتىپ، كەيدە وزدەرى دە سۇلتانعا مۇنى مەڭزەپ مۇڭ شاعاتىن. پاتشانىڭ مەملەكەت اقشالارىن مۇنداي ءقادىرسىز، اۋىلدىق، كوشپەندى شارۋانىڭ بالاسىنا تولەۋىنىڭ الدىن الماق بولادى. سۇلتان بر كۇنى 30 شاقتى بەكتەرىمەن اڭعا شىعادى. جولدا ۇزاقتا كەتىپ بارا جاتقان كەرۋەن كورىنەدى. بەكتەردىڭ بىرىنە «مىنا كەرۋەنگە بارىپ سۇراشى قايدان كەلە جاتىر ەكەن» دەيدى. بەك دەرەۋ بارىپ، سۇراپ قايتىپ كەلەدى. «رەي قالاسىنان كەلە جاتىر ەكەن پاتشام!» دەيدى. پاتشا «قايدا بارا جاتىر ەكەن؟» دەپ سۇرايدى. بەك مۇنى سۇراماعان ايتقانىندا، پاتشا باسقا ءبىر بەكتى جىبەرەدى. ول دا بارىپ كەلىپ «يەمەنگە بارا جاتىر ەكەن» دەيدى. بۇل جولى پاتشا جۇكتەرى نەدەن تۇراتىنىن، ياعني ول جاققا نە الىپ بارا جاتقاندارىن سۇرايدى. ول دا مۇنى سۇراماعاندىقتان بىلمەيتىندىگىن ايتتى. باسقا ءبىر بەكتى تاعى جىبەرەدى. ول دا قىسقا ۋاقىتتا ات شاپتىرىپ قايتىپ كەلەدى. «ءار ءتۇرلى بۇيىمدار بار. ءبىراق ەڭ كوبى رەي قالاسىندا جاسالعان ىدىس-تاباقتار ەكەن» دەيدى. «رەي قالاسىنان جولعا قاشان شىققان ەكەن؟» دەيدى پاتشا. بۇل ءۇشىنشى بەك تە جاۋاپسىز قالادى. وسىلاي كەزەگىمەن بەكتەردىڭ وتىزى دا بارىپ كەلىپ، ەكىنشى سۇراقتان ءسۇرىنىپ وتىردى. كەيىن سۇلتان بەكتەرىنە قاراپ، «سەندەر مەنىڭ ايازدى نەگە مۇنشالىۇقتى ءقادىر تۇتاتىنىمدى تۇسىنبەۋشى ەدىڭدەر. ءبىر رەتىندە مەن ءدال وسىنداي ءبىر كەرۋەنگە ايازدى جىبەرگەن ەدىم. مەنەن ەشقانداي قوسىمشا ءامىر الماسا دا، كەرۋەننىڭ بۇكىل احۋالىن، قايدان كەلىپ، قايدا بارا جاتقاندىعىن، جۇكتەرى قانشا ەكەنىن، جولدا قانشا جۇرگەنىن، قانشا تۇيەدەن، قانشا ادامنان قۇرالعانىن، بارلىعىن ءبىلىپ، ايتىپ بەردى. سەندەردىڭ وتىز رەت بارىپ بىلگەندەرىڭدى ول ءبىر رەتتە ءبىلىپ كەلدى. مىنە ونىڭ مەنىڭ قۇزىرىمداعى ءقادىرىنىڭ سەبەبى وسى» دەگەن ەكەن.

---