InfoHub Logo

بۇرىنعى وتكەن زاماندا قاسىم اتتى حان بولىپتى. حاننىڭ ءوزى حاندىعىن ەلدەن اسىرسا دا باسىندا ءبىر قايعى بولىپتى.

         ءبىر بالانىڭ جوقتىعىنان حان التى ايەل السا دا بالا كورمەپتى. ءبىر كۇنى حان حالقىن جيناتىپ، اق باتا الىپ، قاجىعا جۇرەدى. حان بىرنەشە كۇندەي جول ءجۇرىپ، الاتاۋ دەگەن تاۋعا كەلىپ تۇنەيدى. تۇندە كوزى ءىلىنىپ كەتسە، تۇسىندە ءۇش پەرى كەلىپ: «حان، باسىڭدى كوتەر، ەلىڭە قايت، بارعاننان كەيىن ايەلىڭ ەكىقابات بولادى!» – دەيدى دە عايىپ بولادى.

         حان ۇيقىدان باسىن كوتەرىپ السا، ەشكىم جوق. سونىمەن حان ەلىنە قايتادى. ەلىنە كەلىپ، ارادا بىرنەشە اي وتكەننەن كەيىن، كىشى ايەلى جۇكتى بولادى. ءبىر ۇل تابادى، حان ۇلدىڭ اتىن پىراق قويادى.

         پىراق ون جاسقا كەلگەندە، جاقسى-جاماندى اجىراتاتىن بولادى. حان پىراقتى اتقا مىندىرەيىن دەپ، قول استىنداعى حالقىن جيناتىپ، ۇلكەن توي ىستەمەك بولادى. بارلىق تويعا كەرەكتى نارسەلەردى دايارلاپ، حالقىنا حابار بەرەدى. الىس ەلدە ەكى دوسى بار ەكەن، وعان دا حابار بەرەدى. دوسى اتپەن كەلۋگە الىس بولعان سوڭ، ءبىر اعاش ات ىستەتەدى. ول اعاش اتتىڭ وڭ قۇلاعىن بۇراسا، ۇشاتىن، سول قۇلاعىن بۇراسا، قوناتىن بولادى. ءسويتىپ، دوسى تويعا اعاش اتپەن ۇشىپ كەلەدى.

         حان دوسىن الىستان كەلگەن مەيمان دەپ، قارسى الىپ، ۇيگە كىرگىزەدى.

         سول ۋاقىتتا دالادا ويناپ جۇرگەن پىراق: «جانى جوق اعاش اتقا قالاي ءمىنىپ كەلدى؟» – دەپ تاماشا قىلدى. اعاش اتقا ءمىنىپ كورىپ، ءبىر قۇلاعىن بۇراپ قالعاندا، اعاش ات اسپانعا ۇشا جونەلەدى. حالىق دەرەۋ قاسىم حانعا حابار بەرەدى. حان شىققانشا، بالا اسپانداعى بۇلتقا كىرىپ كورىنبەي كەتەدى.

         حان بالادان ايىرىلىپ، جينالعان جۇرتتى تارقاتادى. نە ىستەرىن بىلمەي ساسقان بالا اعاش اتتىڭ ەكى قۇلاعىنان قوس قولداپ ۇستاپ الادى. وڭ قۇلاعىن بۇراسا، اعاش تا جوعارىلاي تۇسەدى، سول قۇلاعىن بۇراسا، اعاش ات ءبىر قالانىڭ شەتىنە كەلىپ تۇسەدى.

         اعاش اتتى سول اراداعى ءبىر ۇلكەن تاستىڭ استىنا تىعىپ، جاياۋ قالاعا كەلەدى. قالاعا كەلىپ، ءبىر ۇلكەن قوراعا كىرسە، قورانىڭ ورتاسىندا شام جانىپ تۇر ەكەن. شامنىڭ جانىنا بارسا، قاسىنا ءبىر كەمپىر كەلىپ: «ءاي، بالام، ءتۇن ىشىندە نە قىلىپ جۇرگەن بالاسىڭ؟» – دەپ، ءاتى-جونىن سۇراپ، ۇيىنە اپارىپ تاماق بەرەدى. تاماق بەرەدى دە: «بالام، سەن بۇل جاققا ءبىر جامانشىلىق بولىپ كەلىپ قالىپسىڭ. ەندى سەن ماعان بالا بولعىن!» – دەيدى.

         پىراق: «ءماقۇل، شەشە، بالا بولسام بولايىن»،– دەيدى. سونىمەن كەمپىر توسەك سالىپ بەرىپ، بالانى جاتقىزادى. تاڭ اتادى، بالا ۇيقىسى قانىپ تۇرادى. كەمپىر بالانىڭ تاماعىن بەرىپ، قولىنا اقشا بەرىپ، بازارعا جۇمسايدى. بالا بازارعا بارىپ قايتىپ كەلە جاتسا، ءبىر سۇلۋ بالا ساماۋىر قايناتىپ، شاي ساتىپ وتىر ەكەن. پىراق بالانىڭ ءاتى-جونىن سۇرايدى. بالا باستان-اياق جايىن ايتادى. «مەن حاننىڭ بالاسى ەدىم، ءبىر حاننىڭ قىزىنا عاشىق بولىپ، سودان وسى جەرگە كەلىپ، شاي ساتىپ وتىرمىن»، – دەيدى بالا. پىراق: «سەن عاشىق بولساڭ، سول قىزدى ىزدەپ بارماي، مۇندا شاي ساتىپ وتىرۋىڭ قالاي؟» – دەيدى. سوندا ساماۋىرشى بالا: «مەنىڭ عاشىق بولعان قىزىم جانىندا قىرىق نوكەرى بار، وسى دۇكەننىڭ باسىندا وتىر»، – دەپ قىزدى سىرتىنان پىراققا كورسەتەدى.

         پىراق قىزدى سىرتىنان كورىپ، تۋعان، تۇرعان جەرىن ءبىلىپ، ۇيىنە قايتىپ كەلەدى. كەشكە پىراق كەمپىردى ۇيىقتاتىپ تاستاپ، باياعى تىعىپ كەتكەن اعاش اتىن الىپ، حان قىزىنىڭ ۇيىنە كەلەدى. اعاش اتىن تىسقا قويا سالىپ، ەپتەپ ەسىكتەن سىعالاسا، قىز قىرىق نوكەرىمەن ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. بالا ۇيگە كىرىپ، ۇيىقتاپ جاتقان حان قىزىنىڭ ەكى قابات ءشايى ورامالىن اشىپ، بەتىنەن سۇيەدى دە ۇيىنە قايتىپ كەتەدى. كۇتۋشىلەر قىزدىڭ سالماعىن كۇنىگە ولشەپ تۇرادى ەكەن. ەرتەڭىنە كۇتۋشىلەر قىزدى كۇندەگىدەي ولشەسە، سالماعى ءبىر مىسقال ارتىپ قالىپتى. ونى حان ەستىپ: «قىزىم جاتاتىن ءۇيدىڭ ەسىگىنە، تابالدىرىعىنا بوياۋ جاعىپ قويىڭدار، كىمدە-كىم كەلسە، ەرتەڭ ىزىنەن ءمالىم بولادى. ءىز تۇسسە، ەرتەڭىنە ەلدى ءتىنتىپ قاراپ، كيىمى بويالعان ادام دارعا اسىلسىن!» – دەپ جارلىق بەرەدى. حاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا ۋازىرلەرى قىزدىڭ ەسىگىنە، تابالدىرىعىنا بوياۋ جاعىپ قويادى. پىراق تۇندە تاعى دا ۇرلانىپ كەلىپ، ۇيىقتاپ جاتقان قىزدىڭ بەتىنەن ورامالىن كوتەرىپ ءبىر سۇيەدى دە ۇيىنە قايتىپ كەلىپ جاتادى. ەرتەڭىنە قاراسا، ءۇستى-باسى بوياۋ بولىپ قالعان ەكەن. ءسويتىپ وتىرعاندا، ۇيىنە ءبىر ديۋانا كەلەدى. پىراق بار كيىمىن سول ديۋاناعا بەرەدى. كۇتۋشىسى كەلىپ، قىزدى ولشەسە، تاعى دا ەكى-ۇش مىسقال اۋىرلاپ قالىپتى جانە تابالدىرىقتا بىرەۋدىڭ ءىزى قالىپتى. حان ەستىپ، قاھارلانىپ، دەرەۋ جان-جاققا جاساۋىل شاپتىرىپ، ەلدى قاراتادى. ءبىر جاساۋىل نامازعا جينالعان ادامدارعا بارسا، باياعى بوياۋ جاعىلعان كيىمدى كيىپ تۇرعان ءبىر ديۋانانى كورەدى. كورە سالىپ:        «سەن ەكەنسىڭ عوي!» – دەپ، ديۋانانى ۇستاي الىپ، ايتقان ءسوزىن تىڭداماي، دارعا استىرادى.

         سول كۇنى كەلىپ جۇرگەن كىم ەكەنىن بىلەيىن دەپ، بارلىق قىرىق قىزدى ۇيىقتاتىپ تاستاپ، حاننىڭ قىزى ۇيىقتاماي وياۋ جاتادى.

         پىراق كۇندەگىسىندەي ۇيگە ۇرلانىپ كىرىپ كەلىپ، بەتىنەن سۇيە بەرگەندە، قىز قولىنان ۇستاي الادى. ءسويتىپ، قىز ءاتى-جونىن سۇرايدى. پىراق باستان-اياق باسىنان وتكەن ىستەردىڭ ءبارىن جاسىرماي ايتىپ بەرەدى، قىز دا بالاعا عاشىق بولادى.

         — سەن ەرتەڭ دە كەل. مەن اكەمنىڭ قازىناسىنان ات باسىنداي التىن، قوي باسىنداي كۇمىس ءدىلدا الايىن، سونان سوڭ ەكەۋىمىز قاشايىق! – دەپ، قىز ءسوز بەرەدى.

         پىراق تۇنىمەن قىزدىڭ قاسىندا بولىپ، تاڭ الدىندا ۇيىنە قايتىپ كەلەدى. كۇندىز ۇيىندە بولىپ، تۇندە ۋادە بويىنشا قىزعا كەلسە، بارلىعى دايار بولعان ەكەن. قىزدى دۇنيەسىمەن اعاش اتقا مىنگىزىپ الىپ، ەكەۋى ۇشىپ كەتەدى. ۇشىپ وتىرىپ ءبىر جەرگە كەلىپ قونسا، ول ءبىر ۇلكەن قالا ەكەن. كۇنىنە ءۇش ءدىلدا بەرىپ، ءبىر ءۇي تاۋىپ الىپ، ەكەۋى تۇرا بەرەدى. ارادا ءتورت كۇن وتەدى. پىراق سول قالانىڭ حانىمەن تانىسۋعا كوڭىلى كەتەدى. ايەلىنە اقىل سالادى. ايەلى پىراقتىڭ كوڭىلىن قيماي: «مەيىلىڭ، شاقىرامىن دەسەڭ، شاقىر!» –دەيدى.

         پىراق شاقىرىپ كەلەدى. ايەلى نەشە ءتۇرلى تاعام ىستەپ، حاندى ابدەن كۇتەدى. پىراق حانمەن دوس بولامىن دەپ، تارتۋعا ءبىر تاباق ءدىلدا اكەپ قويىپ ەدى، قاراڭعى ءۇي جارىق بولىپ كەتتى.

         ۇيىنەن حان ءدىلدا الىپ شىققانىن كورىپ قالىپ، قالانىڭ قاراقشىلارى ەل تەگىس ۇيىقتاعان كەزدە، پىراقتىڭ ۇيىنە كىرىپ، بارلىق ءدىلدا، اقشالارىن ۇرلاپ كەتەدى. بارلىق اقشاسىنان ايىرىلعان پىراق: «قالاي كۇن كورەمىز!» – دەپ قايعىرىپ وتىردى. پىراقتىڭ ايەلى ديۋاناعا بەرەم دەپ، تەرەزە تۇبىنە جەتى تيىن التىن قويعان ەكەن، سول اقشا ەسىنە ءتۇسىپ قاراسا، اقشا ورنىندا تۇر ەكەن. ايەلى اقشانى الىپ، پىراققا: «جانىم، قايعىرما، مىنا جەتى تيىنعا بازارعا بارىپ كەلگەنىنشە جىبەك الىپ كەل!» – دەيدى.

         پىراق بازارعا بارىپ، جىبەك الىپ كەلەدى. حاننىڭ قىزى جىبەكتەن دەرەۋ كىلەم توقىپ، كىلەمنىڭ ورتاسىنا ءوزىنىڭ سۋرەتىن باسىپ: «اپارىپ سايداعى لايعا مالىپ، سىلكىپ-سىلكىپ جىبەرسەڭ، جارقىراپ شىعا كەلەدى. سودان كەيىن بازارعا الىپ بارىپ سات، ءبىراق ون بەس سومنان كەمگە ساتپا. اقشاسىنا تاعى دا جىبەك الىپ كەل!» – دەپ پىراققا بەرەدى. پىراق كىلەمدى اپارىپ، لايعا مالىپ، سىلكىپ-سىلكىپ جىبەرىپ ەدى، كىلەم جارقىراپ شىعا كەلدى. ءبىر قاشقارلىق ون بەس ءدىلداعا الىپ، تاعى ءۇش كىلەمدىك اقشا بەردى. پىراق ون بەس ءدىلداعا جىبەك الىپ، قالعانىن ايەلىنە بەردى. ايەلى جىبەكتەن تاعى كىلەم توقىپ، اقشا العان قاشقارلىققا اپارىپ بەرگىزەدى. الگى قاشقارلىق كىلەمدەگى سۋرەتكە عاشىق بولىپ، پىراققا: «مەن سىزدەن وقىسام بولا ما؟» – دەيدى.  

         پىراق: «بولادى، وقىساڭ، ەرتەڭ مەنىڭ ۇيىمە كەلە عوي!» – دەپ كەتىپ قالادى.

         ەرتەڭىنە قاشقارلىق ۇيىنە بارىپ، پىراقتىڭ ايەلىن كورگەندە، تالىپ قالادى. ونى پىراقتىڭ ايەلى سەزەدى، ءبىراق كۇيەۋىنە سەزدىرمەيدى. پىراق قاشقارلىقتان:

         — نەگە تالىپ قالدىڭىز؟ – دەپ سۇرايدى.

         قاشقارلىق: «قويانشىعىم بار ەدى»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. قاشقارلىق پىراقتان ءبىراز ساباق الىپ، كەتەرىندە پىراققا: «ايەلىڭىزبەن مەنىڭ ۇيىمە مەيماندىققا كەلىڭىز» – دەپ شاقىرادى. ەرتەڭىنە پىراق ايەلىنە: «مەيماندىققا بارايىق»، – دەسە، ايەلى: «بارمايمىز»، – دەيدى. اقىرى ايەلى بارماعان سوڭ، پىراق شاقىرعان جەرگە بارماۋعا بولمايدى دەپ، ءوزى كەتەدى. قاشقارلىق پىراققا ىشكىلىك ىشكىزىپ، ماس قىلىپ، ءبىر تامعا اپارىپ تاستايدى دا قولىنداعى التىن ساقيناسىن الىپ، پىراقتىڭ ايەلىنە ءبىر جىگىتتى جىبەرەدى. «مىنا التىن ساقينانى كورسەتىپ، پىراق شاقىرىپ جاتىر دەسەڭ، ايەلى كەلەدى»، – دەپ، تاپسىرادى جىگىتكە.

         ايەل التىن ساقينانى كورگەننەن-اق ءبىر پالەنىڭ بولعانىن سەزەدى، جىگىتكە بىلدىرمەي ءبىر قانجار الىپ، قاشقارلىقتىڭ ۇيىنە كەلەدى. ۇيگە كىرە بەرگەندە، جىگىتتەر جابىلىپ، ايەلدى پىراق جاتقان تامعا كىرگىزىپ جىبەرەدى. ايەل تامعا كىرىپ بارسا، قاراڭعى تامدا پىراق جاتىر. دەرەۋ قانجارىمەن تامنىڭ ءبىر جەرىن تەسىپ، پىراقتى شىعارىپ، ەندى ءوزى شىعايىن دەپ جاتقاندا، قاراۋىلدار كورىپ قويىپ، ايەلدى ۇستاپ الادى. ايىرىلاردا ايەلى پىراققا: «سەن ءۇستىڭدى وزگەرت تە نان ساتقىن»، – دەپ، اقىل ايتادى. ءسويتىپ، قىز قاماۋدا، جالعىز ءوزى ءبىر تامدا جاتا بەرەدى. تاماق بەرسە، ىشپەيدى.

         ارادا ءۇش كۇن وتكەننەن كەيىن، قىز تامنىڭ تەرەزەسىنەن قاراپ وتىرسا، نان ساتىپ جۇرگەن پىراقتى كورەدى. قىز ءبىر جىگىتتى شاقىرىپ الىپ، قولىنا حات جازىپ بەرىپ: «مىناۋ حاتتى اپارىپ بەرسەڭ، اناۋ ساتۋشى نان بەرەدى»، – دەپ، پىراققا جىبەرەدى. پىراق حاتتى الىپ، ناندى بەرىپ جىبەرىپ، ەندى حاتقا قاراسا: «بۇگىن تۇندە تامىر بولعان حاننىڭ ەكى اتىن، ەكى قىلىشىن سۇراپ الىپ، تەرەزەنىڭ تۇسىنا كەلىپ تۇرعىن!» – دەپتى.

         پىراق حانعا بارىپ ەكى ات، ەكى قىلىش سۇراپ الىپ، تۇندە تامنىڭ تۇبىنە كەلىپ تۇرىپ، ۇيىقتاپ قالادى. پىراق ۇيىقتاپ جاتقان جەرگە ادام جۇتاتىن ءبىر جالماۋىز كەلىپ، ءبىر اتقا ءمىنىپ، ول دا تۇرا بەرەدى.

الدەن ۋاقىتتا قىز تەرەزەدەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، ءبىر اتقا ءمىنىپ، ەكى اتتىلى قاشىپ جونەلەدى. تاڭ اتقان سوڭ، قىز قاسىنداعى اتتىلىعا قاراسا، جۋان كەلگەن قارا جىگىت. قىز جىگىتكە سىر بەرمەي: «قايدا بارامىز؟» – دەيدى.

         جىگىت: «جۇرە بەرگىن»، – دەيدى. ءسويتىپ جىگىت قىزدى ءبىر ۇلكەن قوراعا الىپ بارادى. قىز ءبىر قورادان قاماۋلى مالدى، ەكىنشى قورادان كوگەندەپ تاستاعان كوپ ادامداردى كورەدى. جالماۋىز قىزعا ەكى قورا تولى مالداردى، ادامداردى كورسەتىپ، ماقتانىپ دالاعا شىعادى. دالادان باسىندا ءبىر ىلمەك ءجىپ سالبىراعان دىڭگەك اعاشتى كورىپ، قىز:

         — مىناۋ نە؟ – دەيدى. «ول - ادامداردى دارعا تارتاتىن اعاش»، – دەيدى جالماۋىز. «ادامداردى دارعا قالاي تارتادى؟» – دەيدى قىز. ويلاماعان جەردەن ەكى اتتى، ەكى قىلىشتى، سۇلۋ قىزدى ولجا عىپ ماستانعان جالماۋىز: «مىنا تۇزاقتى ادامنىڭ موينىنا بىلاي ىلەدى، ءسويتىپ ءجىپتىڭ اناۋ ۇشىنان بىرەۋ تارتادى»، – دەپ، موينىنا كيە بەرگەندە، قىز ءجىپتىڭ ۇشىن تارتىپ قالىپ، جالماۋىزدى ءوز دارىنا اسىپ كەتەدى. ودان كەيىن بارلىق كوگەندەۋلى ادامدار مەن مالداردى بوساتىپ جىبەرەدى. ءوزى ەركەك كيىمىن كيىپ، ءبىر كوكەك دەگەن قالاعا كەلىپ تۇرادى. ءبىر جىلى كوكەك ەلىنىڭ حانى ءولىپ، ونىڭ ورنىنا اقىلدى، سۇيكىمدى الگى جىگىتتى حالىق حان قويادى. حان ءوزىنىڭ سۋرەتىن باستىرىپ، وتىرعان تامنىڭ ەسىگىنە جاپسىرىپ قويادى. «كىمدە-كىم وسى سۋرەتتى سۇراسا، ماعان ايداپ كەل؟» – دەپ تاپسىرادى جاساۋىلدارىنا. جاساۋىلدار ءبىر كۇنى قاراپ تۇرسا، ءبىر قارا جىگىت كەلىپ، سۋرەتتى سۇيە بەرەدى. جىگىتتى دەرەۋ حانعا ايداپ كەلەدى. حان ونى دارعا استىرىپ جىبەرەدى، ول باياعى جالماۋىز ەكەن. ارادا نەشە كۇن وتكەننەن كەيىن بىرەۋ كەلىپ، سۋرەتتى قۇشاقتاپ جاتقان جەرىنەن جاساۋىل ايداپ، حانعا الىپ كەلەدى. حان ور قازدىرىپ، ونىڭ ىشىنە جىلان، تاعى باسقا ءتۇرلى باقا-شاياندى تولتىرىپ، جاڭاعى ادامدى ىشىنە تاستايدى. ول باياعى قاشقارلىق ەكەن. ءبىر كۇنى حان جاتايىن دەپ وتىرعاندا، ءبىر جاساۋىل ءبىر جامان كيىمدى ءمۇساپىردى ايداپ اكەلەدى. حان قاراسا، باياعى پىراق. سول ارادا حان پىراقپەن قۇشاقتاسىن كورىسەدى. كيىم كيىندىرىپ، ەرتەڭىنە ەلىن جيناپ، باستارىنان وتكەن ۋاقيعالارىن ايتادى. اعاش اتقا ءمىنىپ، ەلدەرىنە بارىپ، اكە-شەشەلەرىمەن تابىسادى.

         ءسويتىپ مۇراتتارىنا جەتەدى.

---