ءمايىت
بۇل وقيعا بايتاق دالادا ەمەس، كۇنى بۇگىن قىسپاق قالادا بولدى.
الامان بايگە شابارداي عانا جەردە ۇيلىعىپ جاتقان قالالىقتارعا تاڭسىق ەمەس. كوردەگى ارۋاق ءبىر اۋناپ تۇسسە دە، ەتتەرى ءولىپ كەتكەن. سوزگە قۇلاق اسپاس، ويعا ساۋىن سالماس...
ءى
يقاننىڭ دا، يۆاننىڭ دا كاسىبى كىسى قىزىعارلىق ەمەس ەدى. ولار — كادىمگى كور قازۋشىلار: موگيلششيك، ءقابىرشى، اقىمشى، لاقاتشى... ءولى ءمايىتتىڭ ەڭ اقىرعى “ساۋابىن الۋشى”.
ەكەۋى بۇگىن دە قۇلاما قيادا ءقابىر قازدى. اق قار جامىلعان الاتاۋ باۋىرى تاڭ بوزىنان كۇرەك شىڭىلىن شامىرقانباي قارسى العان. قارا ساندى قابار سەرە كۇرتىكتى سىپىرىپ تاستاپ، توڭ جۇرمەگەن قارا شىرىكتى قالىڭ قاباتتى قارۋلى قيمىلمەن ارشىپ ۇلگەرگەن. كۇن توبەگە كوتەرىلە كىسى بويى سارى كەرىشتى كەرتىپ، ءمايىت كەلگەنشە دايىن قىلدى.
جۇرت جينالعان كەزدە وڭاشالاۋ بارىپ، استارىنا سىرت كيىمدەرىن توسەپ وتىرىستى. شىلىمدارىن شىعارىپ، قۇشىرلانا سورعان.
— بايلار ەكەن، — دەدى يقان.
— ءيا، كورىنىپ تۇر، — دەدى يۆان. — ودان ءبىراق بىزگە كەلىپ-كەتەرى جوق...
— ءوز ىسىڭە جاۋاپ بەرسەڭ — بولدى، — دەپ يقان يۆاننىڭ قىشىعان جەرىن قاسىپ قويدى.
— بىلەم، بىلەم، — دەپ يۆان دا كۇمىلجىدى. — ايەل ادام سەكىلدى.
— بىلمەيمىن، — دەدى يقان، — ولگەن سوڭ ءبارىبىر ەمەس پە؟! قارا جەرگە ەركەگىڭ نە، ايەلىڭ نە — جۇتا بەرەدى...
— سولاي، — دەدى يۆان دا تەرەڭ دەمالىپ، — قۇداي توپىراقتان جاراتادى، توپىراققا تاراتادى. امالىڭ جوق.
وسى كەزدە توپىراق سالۋشىلاردان جىرىلىپ، الدەبىرەۋ بۇلارعا كەلدى. ول دا شىلىم الىپ شەكتى.
— مۇرنىڭدى قۇرت جەپ بارا ما؟! — دەپ سىعىرايا قارادى يۆان.
اناۋ وقشىرايا قاراپ: “شىداتپاي بارادى... وسى زيرات باسىندا ميتينگ وتكىزىپ، ۇزاق دۇعا وقۋدى دوعارۋ كەرەك” دەپ كەرەناۋلىق تانىتتى.
— جايىڭا وتىرساڭشى! — دەپ قالدى يقان.
— نە دەپ قويدىم سونشا، — دەپ يۆان اقتالدى.
— جاقىنىڭىز با ەدى؟ — دەپ، يقان ەندى ءسوز سىرالعىسىن ءوزى جاسادى.
— دوسىمنىڭ اناسى... ماعان دا شەشە بولىپ كەتكەن جان بولاتىن، — دەپ، قىرىقتىڭ و جاق، بۇ جاعىنا كەپ قالعان جىگىت بۇرىلا بەردى.
ول قارالى توپقا بارىپ قوسىلعاندا، يۆان مەيىرلى شۋاققا كوزىن سىعىرايتا قاراپ:
— قاڭتاردىڭ كۇنى ەمەس، ءساۋىردىڭ كۇنى سياقتى. جەر دۇنيە ءجىپسىپ جاتىر. جۇرت وسى قانداي كۇندە ءولۋدى دە بىلەدى، — دەدى.
— قۇدايدىڭ بۇيىرتقانى بايلارعا عانا... بىزدەي سورلىعا قارلى-جاڭبىر مەن جەلدى-بوران جازعان، — دەپ يقان قيتىعا قالدى. — بوراندا بۋلىعىپ تۋامىز، ايازدا قاتىپ ولەمىز.
— ول دا قۇدايدىڭ بۇيرىعى، — دەدى يۆان. — بۇيرىقسىز ىس-ارەكەت جوق...
— ءجا، ءدىلمارسىما! — دەپ يقان شامداندى. — سەنىڭ وسى اقىل ايتقىشتىعىڭ قالمايدى. بىلگىشسىنە بەرەسىڭ.
— قويدىم، قويدىم! — دەپ يۆان وپ-وتىرىك جۋاسي قالدى. — ءقازىر زامان وزگەردى... سەن بولماساڭ، مەن بىلە بەرمەيمىن عوي. سەن جاسسىڭ... زامانىڭ دا، ەلىڭ دە جاس.
— كەكەتپە، “يۆانۋشكا-دۋراچوك”! — دەپ يقان كەسىپ تاستادى.
... يۆان ءۇنسىز قالدى، سالدەن سوڭ: — الاقانىڭدى جاي، — دەدى.
جەرلەۋشىلەر جاپا-تارماعاي وتىرا قالىپ، الاقاندا-رىن جايىپ، باستارىن تومەن سالىپ، قولدارىنا ءموليىپتى. يۆان دا الدە نە دەپ كۇبىرلەپ، قارا جەرگە قادالا قاراپ، وڭ قولىمەن شوقىنۋعا كوشتى. يقان دا ەرىكسىز الاقانىن كۇنگە توستى. كۇن ساۋلەسى ءتىلىم-تىلىم، ءمۇيىز-مۇيىز تەرىسىن جىلىتتى.
ءقابىر بەتى جابىلىپ، دۇعا وقىلىسىمەن جۇرت تا جىلىستاپ، زيرات باسىنان تاراي باستادى. ۇيىلگەن تومپەشىك باسىندا سۇيەكتىڭ ەت جاقىندارى مەن مولدا جىگىت قانا قالدى. ولارعا كەلىپ يۆان مەن يقان قوسىلدى.
قابىرشىلەر توپىراقتىڭ ەتەگىن قىمتاپ، توبەسىن جالداپ جاتقاندا مولدا قىسقا قايىرىپ باتا قىلدى. ولار دا ەل سوڭىنان بارىپ كولىكتەرگە وتىرىپ، تومەندە قارا-كوك ىس باسىپ جاتقان قالاعا اتتانعاندا، قۇلازىعان قالىڭ مولانىڭ اراسىندا يقان مەن يۆان عانا قالىپ ەدى.
* * *
ءتۇس اۋعان كۇن توستىك ەرىتەردەي شۋاعىن توكتى. مولا-مولانى كومىپ قالعان قالىڭ قاردىڭ كۇنگەي بەتى قابىرشىقتانا ەرىپ، قارا جەرگە بەتتەسكەن تابانى جىلىمشىلاپ، كۇزدەن قالعان قاۋدىڭ بوي-بويىمەن توپىراققا ءسىڭىپ جاتىر.
ءقابىرشى ەكەۋ سۇيمەن-كۇرەكتەرىن سۇيرەتىپ، الدەبىر ءزاۋلىم ساراي تەكتەس زيراتتىڭ كۇنگەيىنە كەلىپ جايعاستى. ۇيدەن الا كەلگەن استارىن شىعارىپ، جايما شۋاققا جاۋىرىندارىن بەرىپ اۋقاتتانۋعا كىرىستى. الدەقايدان قاڭعىباس ءۇش-تورت يت پايدا بولدى.
يۆان:
— ءاي، سورلىلار-اي! كا-كا! — دەپ شاقىردى.
— ولاردى قايتەسىڭ؟! شاقىرما! — دەپ يقان قارسى شىقتى. — وتكەندەگى ولىكتى قازىپ جەگەن وسىلار ەمەس پە... قارىندارى توق ولاردىڭ.
— قياعا قويىلعان ءمايىت قوي، جەر جىلجىعاندا اشىلىپ قالعان. يتتەردىڭ كىناسى جوق... ادامداردىڭ ءوزى كىنالى، — دەپ يۆان اقتاي بەردى. — كا! كا!..
قاڭعىباس بۇرالقىلار جالماڭداي جەتتى. ولار قورقاقتاي كەلىپ، لاقتىرىلعان تاۋىقتىڭ سۇيەك-ساياعىن قاقشىپ الىستى.
— جوعال ارى! — دەپ يقان زەكي ءتۇسىپ، قاسىندا جاتقان كەسەك تاستى اتىپ جىبەردى.
— قاتىگەز!.. قاتىگەزسىڭ سەن، — دەپ يۆان توسىلىپ قالدى.
— سەنەن قاتىگەز ەمەسپىن، — دەپ يقان دا قاسارا قالدى. — ازىرگە ولىكتىڭ التىن ءتىسىن قاققان ەمەسپىن...
بۇرالقى يتتەر بولسا ءشاۋ-شات ەتىسىپ، ءوز جونىمەن كەتىستى.
— التىن كورمەي ءجۇرسىڭ عوي، كورسەڭ — كوردەن كور قويماي قازاردىڭ ءوزىسىڭ... پەرىشتە كىم بار مىنا دۇنيەدە: پاتشا دا، اكىم دە، باي دا، كەدەي دە كۇناھار... سەن ەكەۋىمىز دە پەندەمىز، — دەپ يۆان ءپالساپاسىن سوقتى.
... ەندى يقان دا اڭتارىلىپ قالدى.
كۇن عانا الاتاۋ بوكتەرىن ءيىتىپ تۇر.
— قانداي ادام بولسا دا، قۇداي وعان ءبىر نارسەنى جەتكىزبەي بەرەدى، — دەي بەرگەندە:
— ەي، قويشى، شال! — دەدى يقان. — ءقازىر نەگە بايلار ءمايىتتى التىن ءتىس، سىرعا-ساقيناسىمەن قويمايدى، ءا؟!
— نەگە قويادى؟ ولار — ساراڭنىڭ ساراڭى... ولىككە دە قيمايدى.
— بۇرىن نەگە تيىسپەي، ءتىسىن قاقپاي، قۇلاعىن جىرتپاي قويعان؟
— قۇدايىم-اۋ، ول كەزدە وندايدى سۇمدىق كورەتىن! ءقازىر عوي “سۇيەكپەن بىرگە بار بايلىعىم اۋىپ كەتەدى” دەيتىن... سۇيەككە بىتپەگەن، ۇرلاپ-جىرلاعان بايلىق بولعان سوڭ، جاندارىنان شوشيدى. سوندىقتان عوي زيراتتى ساراي قىپ سالىپ، ارۋاقتىڭ الدىندا اقتالىپ، “بايلىعىمىزدى قارا جەرگە وزىڭمەن بىرگە الا كەتپە” دەپ جالىنىپ-جالپاياتىندارى. جاراتقان يەسى بەرەتىنىن ۇقپايدى بۇلار، قۇداي اتقاندار! قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىرايدى، ءالى...
— شال، قۇدايدى قويا تۇرشى! — دەپ يقان قايىرىپ تاستادى. — ماعان ءبىر وي كەلىپ وتىر. سەندەر كەزىندە ءتىس قاعىپ، ءناپاقا تاپتىڭدار... ءقازىر ءمايىتتىڭ ءوزىن بيزنەس قىلۋعا بولماي ما؟
— قالاي؟
— سولاي! — دەپ يقان وز-وزىنە ريزا كوڭىلمەن ماردىمسي ءتۇستى. — ءقازىر ناعىز پراگماتيزم زامانى...
— ءاي، باۋىرىم! — دەپ يۆان تاڭدانىسىن جاسىرا المادى. — ماعان تۇسىنىكتى تىلدە سويلەشى.
— شال، قاراڭعىسىڭ... وتكەن حح عاسىردا ءجۇرسىڭ، — دەپ يقان “شالىن” تۇقىرتىپ الدى (اقيقاتىندا، يۆان ون-اق جاس ۇلكەن ەدى). — سەن ماعان كەرەمەت وي سالدىڭ — “ويشىلىم”.
— سونشا نە دەپ قويدىم؟! ءتىسىن قاعىپ تاستاپ، تابىتقا نەمەسە اقىمعا سالماي-اق بەتىن جابا سالاتىنبىز دەگەننەن باسقا نە ايتتىم؟
— شال-اۋ، سەن ناعىز “التىن ءسوز” ايتتىڭ. ول ۋاقتا التىن ءتىس، گاۋھار سىرعا ۇرلاسا، ءقازىر سۇيەكتىڭ ءوزىن ۇرلاۋ كەرەك.
— ونى قايتپەكسىڭ؟!
— ساتامىز.
— ءقايتىپ؟
— يتتەن وڭاي.
— ونى كىم الادى؟
— ءاي، شال-شال! — دەپ يقان يۆاندى قاعىتتى. — يەسىنە... تو ەست، تۋىستارىنا... سۇيەكتى قازىپ الامىز دا، ۋاقىتشا باسقا جەردە بەتىن جاسىرا تۇرامىز. سوسىن “ۆىكۋپ” سۇرايمىز. ارينە اقشالىلاردان. ارۋاق ءۇشىن ولار ەشتەڭەسىن ايامايدى.
— ۇستالىپ قالمايمىز با؟ — دەپ يۆاننىڭ دا ءجىبى بوساپ قويا بەردى.
— نەگە ۇستالامىز؟ جىن قاعىپ پا؟! — دەپ يقان ەجىرەيە قالدى. — شال، جيىرما بەس مىڭ تەڭگە ءۇشىن جالدانىپ ءجۇرمىز عوي، ءبىر تۇندە جيىرما مىڭ دوللار تابۋعا دا بولادى. ءقاۋىپ بار، ءبىراق تاۋەكەلسىز بولا ما؟! تاۋەكەل ەتۋ كەرەك. سوسىن ءۇش-تورت اي تىم-تىرىس كورىمىزدى قازا بەرەمىز. “سيادەم نا دنو!” تۇسىنىكتى ەمەس پە؟! شىدام عانا كەرەك.
— سول، شىداي الماي قۇريمىز عوي...
— باستى قاتىرما! — دەپ يقان ءبىر-اق كەتتى. — جالعىز ءوزىم دە جەتەم... بالسىنبەشى! تەلەفون-تەرروريست قۇرلى جوقپىز با؟ بوقمۇرىن مەكتەپ وقۋشىلارى عوي... ال ءبىز – سوماداي ەركەكتەرمىز.
— جو-و-و... مە-ە-ە-ەن... — دەپ يۆان مىڭگىرلەپ، ءسوز اياعىن جۇتتى.
ءىى
ءىڭىر تۇسكەنشە بۇلار ەرتەڭ قويىلاتىن سۇيەككە ارنالعان ەكىنشى ءقابىردى دە بەلۋاردان قازىپ تاستادى. كەشكى سالقىنمەن بۋسانعان تەرلەرىن باسىپ وتىردى.
اي تۋعانشا كۇتتى. اقشام تۋىسىمەن جارتى اي دا الاتاۋ جەلكەسىنەن قىديدى. سوندا عانا ەكەۋى كۇندىز قويىلعان ءمايىتتىڭ ءقابىرىن قازۋعا شۇعىل كىرىستى. ءۇن-تۇنسىز قيمىلعا كوشتى.
كۇندىزگى جىلىمىقتان كەيىن قىزىل ىڭىرمەن تومەندەگى ساي تابانىنان كوكمۇنار كوتەرىلدى. كوكمۇنار كىرەۋكەلەگەن قالا وتتارى كومەسكىلەنە كورىندى.
بيىك بەل باسىنداعى قابىرشىلەر بولسا ارىندارىن باسار ەمەس. قاباعات قايراتپەن قيمىلدايدى. ماڭدايلارىنان بۇرشاقتاپ، جوندارىن شىلقىتقان تەر تىنىستارىن اشا ءتۇسىپتى. القىنىسسىز كۇرەك باتىرىپ، توبارسىپ ۇلگەرمەگەن جۇمساق توپىراقتى تولتىرا لاقتىرادى. بىر-بىرىمەن جارىسا قيمىلداپ جاتقانداي.
اي جارىعىمەن الاتاۋ عانا سۇستانا ۇڭىرەيەدى. ونى ءبىراق كور قازۋشىلار ەلەڭ قۇرلى كورمەيدى. ءتىلسىز تاۋدان سەسكەنەر دە، تاۋ سۇسىن سەزىنەر دە تۇرلەرى جوق. اراندارى اقىم اشىلعانشا باسىلار ەمەس.
تۇنگى قابىرشىلەر كىسى بويى قازىپ، قۇبىلا بەتتەگى لاقاتقا جەتىپ، قالانعان اق كىرپىشتەردى اشقاندا، جۇزدەرىن الدەقانداي جىلى لەپ شالىپ ءوتتى. سوندا عانا يقان تىكسىنىپ قالدى.
— قورىقپا! — دەدى يۆان. — ءبارىمىزدىڭ دە بارار جەرىمىز وسىنداي سۋىق... العاشقىدا بويىڭ ۇيرەنە قويمايدى. باستى تىكتىڭ بە، بەتىڭدى تەرىس بۇرما!
— ءبىر جىلى لەپ شالدى، — دەدى يقان ءالى دە قورقىنىشى باسىلماي.
— ادام ولسە دە، جانى بىردەن ۇشىپ كەتپەيدى، — دەدى يۆان بىلق ەتپەستەن. — كوردەگى ءتانىن قيماي، ءبىراز ۋاقىت اينالسوقتاپ جۇرەدى. ءقابىر ازابى سول بولسا كەرەك. پەرىشتەلەر كەلىپ سۇراق الماسىنا كىم كەپىل؟!
— بولدى، شال! مىلجىڭداما! — دەدى يقان ۇرەيلەنە. — تەزىرەك كوتەرەيىك.
ءمايىت مۇزداي ەكەن. اپپاق اقزۋمەن ورالسا دا، ىزعارى جالاڭاش الاقاندارىن قارىدى. يقاننىڭ بويى تىتىرەپ كەتتى. كوڭىلىن وكىنىش ارالاس ۇرەي سەزىمى يەلەدى.
ەكەۋلەپ ءجۇرىپ ءۇش-تورت زيراتتان كەيىنگى الدەبىر تەمىر قورشاۋلى، ەلەۋسىزدەۋ مولانىڭ ىشىنە كىرگىزدى. ءجىتى قيمىلداپ، توپىراعىنىڭ ەتەگىن ويىپ، سۇيەكتى جابا سالدى.
يقاننىڭ ويىنا كۇندىزگى يتتەر ورالا بەردى. سولار كەلىپ سۇيەكتى جۇلمالاپ، جەپ كەتپەي مە دەگەن جالقى وي مازالادى. يۆانعا ايتۋعا قاراداي جاسقاندى. ءبارىن باستاعان ءوزى.
ەرىكسىز يۆاننىڭ سوڭىنان ەردى...
قايىرىلىپ كەلىپ ءقابىردىڭ باسىنداعى كۇرەكتەرىن الىپ، وزدەرى بەسىن اۋا باستاپ قازعان مولانىڭ باسىنا قاراي ءجۇردى. مولاعا بارماس بۇرىن ءمايىت اپارعان زيراتقا دەيىنگى ىزدەرىن جاسىرعان بولدى.
— قۇدايدان ەندى قار جاۋعىزۋىن تىلەيىك! — دەدى يۆان. — بۇگىنگىدەي جىلىمىقتان سوڭ قار جاۋۋعا ءتيىس.
— جاۋادى، — دەدى يقان دا سەنىمدى داۋىسپەن، — قۇداي ءبىز جاقتا... ءبىزدىڭ دە ءبىر ۋاقىت كوز-جاسىمىزدى كورۋى كەرەك قوي.
— قار جاۋار، سەن بۇل ءمايىت بالالارىنىڭ تەلەفونىن قايدان الاسىڭ؟
— وپ-وڭاي. ەرتەڭ ءمايىتحانادان باسىنا ءاتى-جونى جازىلعان اعاشىن قويۋ كەرەك دەيمىز. ويتكەنى كوكتەمگە دەيىن باسى ۇيلەنبەيدى، قاسىنا باسقا قابىرلەر تۇسەدى. بارىنە دە جازىپ قويامىز دەپ، ءاتى-جونىن بىلسەك، ارعى جاعى بەلگىلى... كومپيۋتەر زامانى، ءوزى-اق ايتىپ بەرەدى.
— ءاي، جىلاننىڭ اياعىن كورگەن ادامسىڭ...
ولار ەكەۋارا ءمىنىپ جۇرەتىن كولىككە وتىرىپ، ەتەككە قاراي اعا جونەلگەن. تاۋ تىنىشتىعى مەن مولا مىلقاۋلىعىن ماشينا گۇرىلى بۇزدى.
* * *
ايتقانداي-اق تاڭ قاراڭعىسىندا قۇبىلا بەتتەگى بالقاش بويىنان جەتكەن كوبىك قار توپەپ تۇردى.
* * *
ارادا تاعى ءبىر كۇن ءوتتى...
يقان سول كۇنى كەشكە قالاعا كىرە بەرە كولىكتى توقتاتىپ، كوشەدەگى ايالداما باسىنان تەلەفون شالدى. يۆان بولسا كولىكتى وشىرمەستەن كۇتىپ وتىردى.
— ...ءيا، بۇل سول كىسىنىڭ ءۇيى. ءسىز كۇزەتشىلەرگە ءتۇستىڭىز.
— ول ادام قايتىس بولىپ پا ەدى؟
— ءيا، جاقىندا عانا قويىلعان، — دەدى كۇزەتشى ەش كۇدىكسىز.
— وندا ونىڭ ۇلدارىنا ايتىڭىز! — دەدى يقان ەركىنىرەك ۇنمەن. — انالارىنىڭ ءمايىتى ۇرلاندى...
— نە؟ نە دەپ تۇرسىز؟!
— بىلشىلداماي ءسوز تىڭدا! — دەپ يقان تىكە كەتتى. — سۇيەگى ۇرلاندى. شەشەلەرىنىڭ سۇيەگى كەرەك بولسا، جيىرما بەس مىڭ دوللار دايىنداسىن... ءسوزدى بولمە، ەسۋاس! جيىرما بەس مىڭ... ءيا! پوليسياعا حابارلاسسا، ءمايىتتى يتكە تاستايمىز... ءبىز تاعى حابارلاسامىز!
يقان تەلەفون تۇتقاسىن ىلە سالدى.
ول كولىككە وتىرىسىمەن، يۆان گازدى باستى.
...ال بۇل كەزدە مولا باسىن تىمىسكىلەگەن سۇعاناق يتتەر قاڭعىلەستەپ ءجۇرىپ سۇيەكتىڭ ۇستىنەن شىققان. ولار ءمايىتتى جان-جاعىنان قابا تىستەپ، قورلاۋعا كىرىسكەن ەدى.
قالادان بيىككە ورىن تەپكەن ارۋاقتار قورىمىندا قاراڭعى ءتۇن عانا تورىعادى.
2006 جىل، قاڭتار.
You Might Also Like
-
اقتاۋ قالاسىندا «قازازوت» اق كەلىسىمشارتتىق اۋماقتارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەكولوگيالىق كودەكسىنىڭ كەيبىر تالاپتارىنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا «دوڭگەلەك ءۇ...
-
اركىم ءوزىنىڭ، قالاي ۇيلەنگەنىن ايتىپ جاتتى. كەزەك بۋرىل باس جۋرناليست بەكادىلگە كەلدى.
