InfoHub Logo

ماحمۇد قاشقاري (ءحى عاسىر) — تۇركى عالىمى، ايگىلى «ديۋاني لۇعات ات تۇرك» («تۇركى سوزدەرىنىڭ جيناعى») اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى. تولىق اتى ءجونى ماحمۇت يبن ءال حۇسەين يبن مۇحاممەد. تۋعان جەرى قازىرگى قىرعىزستان جەرىندەگى ىستىقكول جاعاسىنداعى (كەي دەرەكتە شۋ بويىنداعى) بارسحان قالاسى.

ماحمۇدتىڭ اكەسى بەلگىلى قولباسشى، بارسحاننىڭ ءامىرى بولعان. ول كەيىن قاراحان اۋلەتى بيلەگەن مەملەكەتتىڭ مادەني ساياسي ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى قاشقارعا اۋىسقان. ماحمۇد وسىندا ءدارىس العان، ۇزاق جىلدار تۇرعان. ونىڭ اتى جونىنە قاي جەردەن شىققانىن كورسەتەتىن داستۇرمەن «ءقاشقاريدى» تىركەۋىنىڭ ءمانىسى دە سودان.

عالىمنىڭ تۋعان، ولگەن جىلى بەلگىسىز. ول جونىندە ءوزى دە، باسقا زەرتتەۋلەر مەن سول تۇستاعى جازبالاردا دا ەشتەمە ايتىلمايدى. ول قاشقاردا العان ءبىلىمىن ودان ءارى تولىقتىرۋ ماقساتىمەن بۇقارا، نيشاپۋر، باعداد قالالارىندا بولادى، تۇركى ءتىلىنىڭ سىرتىندا اراب، پارسى، تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرەدى. ءوز زامانىنىڭ اسا ءبىلىمدار فيلولوگى، تاريحشىسى، ەتنوگرافى، گەوگرافى رەتىندە تانىلادى.

^{ديۋاني لۇعات ات تۇركتەگى كارتا ( XI عاسىر )}

ماحمۇد قاشقاري تۇركىنىڭ تۇڭعىش ءتىل مامانى، تۇركى ءتىلىنىڭ وقۋلىعىن جاساعان، گرامماتيكاسىن تۇزەپ، جالپى تۇركى الەمىنىڭ ءتىل ونەرىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، وركەنىن وسىرگەن عۇلاما. تۇركولوگيا تاريحىندا ول تۇڭعىش تاريحي سالىستىرمالى ءادىستى قولدانىپ، تۇركى تىلدەرى تاريحي ديالەكتولوگياسىنىڭ نەگىزىن سالدى. ونىڭ وسى تىلدەردى سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەۋ ءتاسىلى بۇكىل شىعىس تىلشىلەرىنە ورتاق زەرتتەۋ ءتاسىلى رەتىندە وزىنشە ءبىر مەكتەپ بولىپ قالىپتاستى.

تۇركى جۇرتىنىڭ باي تاريحى، گەوگرافيالىق جاعدايى، ادەبيەتى مەن ونەرى، ەتنولوگياىق ەرەكشەلىكتەرى «ديۋاني لۇعات ات تۇركتە» ناقتى تاريحي دەرەكتىلىك سيپاتپەن تانىلعان. ول كوپتەگەن ۇلىستاردىڭ، تايپالاردىڭ ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن سارالاپ، تۇركى ءتىلىنىڭ ءبىتىمىن ەجىكتەي تۇسىندىرەدى، تۇرمىس سالتىن، ادەت عۇرپىن باياندايدى، سول كەزدەگى ءبىر قاتار قالامگەرلەردىڭ، عۇلامالاردىڭ، تاريحي ادامداردىڭ اتتارى مەن ءومىرباياندىق دەرەكتەرىن، تۇركى حالىقتارىنىڭ بايىرعى جىرلارىن، ماقال ماتەلدەرىن بەرەدى. سونىمەن قاتار ول كونە داۋىردەگى تۇركىنىڭ الەمدىك كارتاسىن جاساپ، وندا بارسحان، بالاساعۇن، تاراز، ەكىوگىز، قاشقاردان باستاپ، تۇركى دۇنيەسىنىڭ ەجەلگى شاھارلارىن، ەلدى مەكەندەرىن تۇگەل دەرلىك كورسەتەدى. بۇل رەتتە ونى تۇركى جۇرتىنىڭ تۇڭعىش ەنسيكلوپەديالىق انىقتامالىعى دەسە دە بولادى.

---