مەكتەپتەگى گەندەرلىك، ۇلتتىق تاربيە بەرۋ جۇيەسى
بايانداما
تاقىرىبى: مەكتەپتەگى گەندەرلىك، ۇلتتىق تاربيە بەرۋ جۇيەسى
ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ تاربيە تۇجىرىمداماسىندا باسشىلىققا الاتىن تاربيەدەگى باستى قۇندىلىقتار دەپ: ادام، وتباسى، وتان، تۋعان ولكە، دەنساۋلىق، سالاۋاتتى ءومىر سالتى، ەڭبەك، ءبىلىم جانە مادەني مۇرا كورسەتىلگەن.
وتباسى – ادام تۇرمىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ قاينار كوزى، نەكەگە نەمەسە قانداس تۋىسقاندىققا نەگىزدەلگەن قوعامدىق شاعىن توپ. قوعاممەن، بۇكىل قوعامدىق قاتىناستاردىڭ جۇيەسىمەن تىعىز بايلانىستا بولعانىمەن، وتباسى – قوعامدىق ءومىر مەن سالىستىرا قاراعاندا ادامداردىڭ بتولوگيالىق جاعىنان ەڭ جاقىن، ءوز الدىنا دەربەس تە سىرلاس توبى. وتباسى ءومىرى ماتەريالدىق جانە رۋحاني ۇردىستەر مەن سيپاتتالادى.
وتباسى – ومىرگە ادام الىپ كەلۋ، ونىڭ قاجەتتىلىگىن وتەۋ، ومىرگە جان جاقتى دايارلاۋ، ياعني الەۋمەتتەندىرۋ، سول سياقتى تاربيەنىڭ بارلىق تۇرىنە باعىت بەرۋمەن اينالىساتىن الەۋمەتتىك ينستيتۋت.
وتباسى ادام بالاسىنىڭ ءتۇپ قازىعى التىن ۇياسى. سەبەبى: ادام بالاسى شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن باستاپ، سول ورتانىڭ ىستىق سۋىعىنا بەيىمدەلىپ، ىقپالىنا كونىپ، وسىندا ەر جەتەدى. كامەلەتتىك جاسقا تولعاننان كەيىن دە ءوزى وتباسىن قۇرىپ بولەك شىقپايىنشا، تۋعان اتا اناسىنىڭ قول استىندا، قامقورلىعىندا بولماق. دەمەك، وتباسى نەگىزگى قامقورلىق مەكتەبى.
وتباسىن «دەربەس مەكتەپ، الەۋمەتتىك ينستيتۋت» دەپ قاراستىراتىن بولساق، اكە شەش سول وردانىڭ ۇستازدارى ال، اتا اجە پروفەسسورلار ىسپەتتەس. بەلگىلى وقۋ ورنىندا وقىپ ديپلوم العان پەداگوگ مامانداردىڭ دا ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە بولاتىندىعى، ادىستەمەلىك كومەك كۇتەتىندىگى قاجەتتىلىك بولسا، اتا انانىڭ دا بالاسىنىڭ الدىندا مىندەتتەرىن ءتۇسىنۋى، ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءوز ءبىلىمىن كوتەرۋى، ارنايى مامانداردىڭ كەڭەستەرىنە قۇلاق ءتۇرۋى دە قاجەتتىلىكىز، ءھام ۋاقىت تالابى دەپ تۇسىنەمىز.
ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان بەرگى ۋاقىت ىشىندە قوعامدا قانشاما وزگەرىس بولدى دەسەڭشى؟ سول وزگەرىستەر تۋعىزعان سونى جاڭالىقتار بالا ومىرىنە تىكەلەي اسەرىن تيگىزىپ جاتقانى بەلگىلى. بالا تاربيەسىنىڭ وزەكتى پروبلەمالارىن شەشۋگە تاربيەنىڭ ۋاقىتى وتكەن ادىستەرىن اۋىستىراتىن تاربيەنىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن قولدانۋدىڭ قاجەتتىلىگى، ەل ەرتەڭىن، ۇلت بولاشاعى ءۇشىن ەتنوپەداگوگيكا عىلىمىنىڭ جەتىستىگىن ءار وتباسىنىڭ تاربيە قۇرالىنا اينالدىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ سۇرانىسى. الايدا، سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى نارىقتىق ەكونوميكانىڭ قارقىنىنا ىلەسۋ قيىنشىلىعىنان، كوپتەگەن وتباسىلاردا بالا تاربيەسى السىرەپ، ءتىپتى ەرىسىز قولدان شىعىپ، ورنى ولماس ولقىلىقتار پايدا بولدى. اتا - انا ءوز مىندەتىن ورىنداۋ بارىسىندا جىبەرىلگەن كەمشىلىگىن قوعامعا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە ارتا باستادى. وعان قوسا، شارتتى تۇردە دامىعان ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن ب ا ق دامۋى، «مادەني ورىن» دەگەن اتاۋدىڭ استارىنا تىعىلعان كەرەكتى، كەرەكسىز ساۋىق ۇيلەرىنىڭ اشىلۋى وتباسىنىڭ تاربيە بەرۋ جانە الەۋمەتتەندىرۋ قىزمەتىن اسەر ەتكەنىن جاسىرا المايمىز. قوعامداعى كەلەڭسىز كورىنىستەر مەكتەپ وقۋشىلارىن دا اينالىپ كەتىپ جاتقان جوق. ونىڭ ىشىندە قازاق وتباسىلارىنا ءتان ماسەلەلەر دە ءجيى كەزدەسىپ جاتادى. وسى تۇرعىدا پەداگوگيكا عىلىمىنا ەنگەن جاڭاشا باعىت گەندەرلىك ءبىلىم مەن گەندەرلىك تاربيەنى قازاقتىڭ دىنىنە، تاريحىنا، ۇلتتىق مۇراتتارى مەن قۇندىلىقتارىنا سالىستىرمالى تۇردە قابىلداۋ قاجەت.
«گەندەر»- دەگەن جاڭا تەرمين ەنگەلى كوپ ۋاقىت بولا قويعان جوق. سوندىقتان بولار، جۇرت اراسىندا «گەندەر» سوزىنە ۇركە قارايتىنداي پىكىرلەر دە تەرەپ ءجۇر. ادەتتە، «گەندەر» ۇعىمىن «فەمينيزم» ۇعىمى مەن شاتاستىرىپ جۇرگەندەر بار. ارينە جاڭالىقتى جاتىرقاماي قابىلداي بەرىپ، تالعاماي ومىرلىك مۇرات ەتۋ دە دۇرىس ەمەس. سول ءۇشىن، ءار نارسەنىڭ بايىبىنا بويلاپ، شاماعا قاراي تون پىشكەن ءجون.
سونىمەن، «گەندەر» اعىلشىننىڭ «جىنىس» دەگەن ءسوزى. ونىڭ تەرمين رەتىندە ۇعىمى قانداي بولماق جانە گەندەرلىك وزگەشىلىك دەگەن نە؟
گەندەر - بۇل ەرلەر مەن ايەلدەر اراسىنداعى وزگەشەلىكتى نەگىزدەيتىن الەۋمەتتىك جىنىس ماعىناسىن بەرەدى. ەرلەر مەن ايەلدەر اراسىنداعى مىنەز قۇلىق، العا قويعان ماقسات، قورشاعان الەمدى قابىلداۋ تاعى سول سياقتى ماسەلەلەردەگى ەرەكشەلىكتەر گەندەرلىك ءرول دەپ اتالادى. گەندەرلىك وزگەشەلىك ءار جىنىستىڭ وزىنە ءتان قاسيەتتەرى مەن ەرەكشەلىكتەرى، ومىرلىك قىزمەتى سياقتى ماسەلەلەر.
گەندەرلىك الەۋمەتتەندىرۋ قوعامداعى بالالاردى ءوز جىنىسىنا ساي ەرەكشەلىكتەردى ءبىلۋ، وسىعان ساي ارەكەت ەتۋ جانە باسقا جىنىستاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بىلە وتىرىپ، قۇرمەتتەۋ، ءقادىر تۇتۋ سونىسىمەن قاتار قارىم قاتىستارىنىڭ دۇرىس رەتتەلۋىنە باعىت باعدار بەرۋ بولىپ تابىلادى.
شىندىعىندا، قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامداعى مەكتەپتىڭ تاربيە جۇيەسى فەمينيزاسيالانعان، ياعني ايەلدەردىڭ قولىنا وتكەن دەپ ايتامىز. سەبەبى: پەداگوگ قاۋىمىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ايەل جىنىستىلار. مەكتەپتەر «اپايلاردىڭ» ورداسىنا اينالدى. پسيحولوگتاردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل ۇلتىمىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ءقاۋىپتى. ەر بالالاردىڭ جاراتىسى وزگەرەدى: «قىز مىنەزدىلەر» كوبەيەدى. ۇلدارىمىز ۇساقتالىپ كەتەدى. بوسالاڭ، بوسبەلبەۋ، سانى ارتادى. مەكتەپتە قىلمىستىڭ بەلەڭ الۋىنىڭ دا ءبىر سەبەبى وسى ەر مۇعالىمدەردىڭ ازدىعىنان ەكەن. قىسقاسى ەر مۇعالىمدەردىڭ تاپشىلىعىنىڭ سالدارىنان ۇرپاق تاربيەلەۋدە ۇتىلارىمىز كوپ. مەكتەپتەردە ەر ءمۇعالىمنىڭ ازدىعى ۇرپاق تاربيەسىنە كەرى اسەر ەتەدى. ەر مۇعالىمدەردىڭ تاربيەسى ۇلدار ءۇشىن عانا ەمەس، قىزدار ءۇشىن دە كەرەك. سەبەبى، قىز بالالار مەكتەپتەگى ەر ازاماتتاردى ۇلگى تۇتادى. دوس، بولاشاق جار تاڭداعاندا دا قاتەلەسپەۋى ءۇشىن مەكتەپتەگى ەر مۇعالىمگە ۇقسايتىن ازاماتتى ىزدەيدى. ەر مۇعالىمدەردىڭ كوبىرەك بولۋىنىڭ تاعى ءبىر پايداسى، قىزدارىمىز يبالى، قىلىقتى بولىپ وسەدى. ۇياتتى، ار نامىستى جوعارى قوياتىن قىزدار كوبەيەدى. ال ەر بالالار ەر ازاماتتارعا قاراپ بوي تۇزەيدى. سولارداي بولۋعا تالپىنادى. كيىم كيۋدى، ءوزىن ۇستاۋدى، سويلەۋ مادەنيەتىن ۇيرەنەدى. ەر مىنەزدى، ءور مىنەزدى، نامىسشىل بولىپ تاربيەلەندى. اسىرەسە جوعارى سىنىپتا وقيتىن بالالارعا ەر مۇعالىمدەر كوبىرەك ساباق بەرۋ كەرەك. وكىنىشكە وراي سوڭعى كەزدە قىزدارىمىزدىڭ ءبىرازى ادەپسىز بولىپ بارا جاتىر. اسىرەسە، ەر بالالار ءبىر بىرىمەن ءجيى كيكىلجىڭدەسەتىن بولدى. ۇساق-تۇيەككە بولا ءبىر ءبىرىنىڭ جاعاسىنا جارماسىپ، ءسال نارسەگە قىزىلكەڭىردەك بولىپ قالادى.
ەرىنشەك، جالقاۋ، بولبىر بالالار كوبەيىپ بارادى. ال قىزداردىڭ جەكە ءومىرى ءساتسىز بولىپ جاتادى. قىزدار ەر بالالار مەن دوس بولادى. ءبىراق دوستىق ۇزاققا سوزىلمايدى. كەلىسە المايدى. ءبىرىن ءبىرى تۇسىنبەيدى. سەزىمنىڭ جەتەگىنە ەرىپ، الدانىپ، وپىق جەيتىندەر دە بار. مىنە مەكتەپتە ەر ازاماتسىز ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ سالدارى وسى. مەن بۇل ارقىلى مەكتەپتەگى ايەل مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەگىن، تاربيەسىن جوققا شىعارىپ وتىرعان جوقپىن. ايتايىن دەگەنىم، ايەل قانشا مىقتى بولعانىمەن ەر ادامنىڭ ورنىن باسا المايدى. دۋاليزم زاڭى دەگەن بار. اق پەن قارا، كۇن مەن ءتۇن، ىستىق پەن سۋىق، ەر مەن ايەل. بۇل ەكى جاراتىلىس ءبىرىن ءبىرى الماستىرا المايدى، ولار تەك ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرادى. جاعىز باستى انالار بالالارىنا بار جاعدايدى جاساعانى مەن ءبارىبىر اكەنىڭ اڭگىمەسىن ايتا المايدى، اكەنىڭ تاربيەسىن بەرە المايدى. ەر ادام از سوزبەن اق قاس قاباقپەن اق كوپ نارسەنى ۇعىندىرا الادى. بۇل، ارينە، مەكتەپتەگى ۇرپاق تاربيەسىنە دە قاتىستى. پسيحولوگيالىق تۇرعىدان الاتىن بولساق ەر بالالار مەن قىز بالالاردىڭ فيزيولوگيالىق تا پسيحولوگيالىق تا دامۋىن دا ايىرماشىلىق بار. ءبىز ءبىر سىنىپتاعى بالالارعا بىردەي تالاپ قويعانىمىزبەن تابيعي دامۋعا قارسى تۇرا المايمىز. مىسالى، 6 - 7 سىنىپتا قىز بالالار ءوز سىنىپتاس ۇلدارعا قاراعاندا فيزيولوگيالىق جاعىنان دامىپ جەتىلىپ بولادى. وسىعان ساي پسيحولوگياسى دا وزگەرەدى. ال بىزدەگى ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەدەگى قويىلار تالاپ بىردەي. ايەل مۇعالىمدەردىڭ ءسوزى مەن تالابىن تەز تۇسىنگەندىكتەن، ولار تەزىرەك بەيىمدەلە باستايدى، سوندىقتان مەكتەپتە ەر بالالارعا قاراعاندا قىزدار بەلسەندىرەك. ءتىل تابىسۋعا وڭاي بولعاندىقتان مۇعالىمدەر دە قىز بالالاردى قوعامدىق جۇمىستارعا كوبىرەك جۇمسايدى. قىز بالالاردىڭ قاتىگەزدىگى سونداي ۇلداردىڭ قاتەلىگىن كورىپ مۇعالىمدەرگە جەتكىزۋگە اسىعادى. قاتەلىگىن كورىپ، ەسكەرتۋدى كوپ الۋ، بالانىڭ قۇلشىنىسى مەن ىقىلاسىن جويادى. سوندىقتان ا بولار، بىزدە جوعارى سىنىپتاردا ەر بالالاردىڭ ساباققا دەگەن ىقىلاسى تومەن. قوعامدىق جۇمىستارعا دا قىز بالالار سياقتى قۇلشىنىس تانىتپايدى.
بۇل ءبىر قاراعاندا قاراپايىم ماسەلە دەپ سانالعانىمەن، قوعامداعى ەر ادامدار ارقالار اۋىرتپالىقتىڭ ايەلدەر موينىنا ءتۇسىپ، ەرلەر كوتەرەر جۇكتى ايەلدەردىڭ اتقارۋىمەن كورىنىس بەرىپ جاتقاندىعىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. قوعامدا دا، وتباسىندا دا ەر ادام مەن ايەل ءوز جىنىسىنا ساي ءوز رولدەرىن اتقارۋى ءتيىس. بۇل ءبىر جاعىنان گەندەرلىك ستەرەوتيپ (تاپتاۋرىن) سانالعانىمەن. قازاقتىڭ ەتنومادەنيەتى ءۇشىن ءداستۇرلى سانالادى.
ءار اتا - انا ءوز بالاسىنىڭ قوعامدا ءوز جىنىسىنا ساي قىزمەت اتقارىپ، باقىت تاپقانىن قالايدى. قاي - قايسىمىز دا وسى ويدى قۇپتايمىز. ولاي بولسا، گەندەرلىك الەۋمەتتەندىرۋ – زامان تالابى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: ءبىز بالالارعا ءوز جىنىسىنا ساي تاربيە بەرىپ، قوعامدا ءوز ورنىن تاپقانىن، اتا - انانىڭ ورنىن باسىپ، اتا - بابالارىمىزدان قالعان ءداستۇرلى تاربيەنى جالعاستىرۋ. بۇل – ءوسۋ، ءبىلىم الۋ، تاربيە اتانۋ، ماماندىق يەسى اتانۋ، ادامدارمەن دۇرىس قارىم - قاتىناس جاساۋ، ءوزىنىڭ ومىرلىك جۇبىن دۇرىس تاڭداۋ، وتباسىن قۇرىپ، بالا ءوسىرۋ، ت. ب.
مەكتەپتىڭ تاربيە جۇيەسىندەگى تاربيەنىڭ باعىتتارىن جوققا شىعارمايمىز. ءبىراق، باسىم باعىت: جاستاردى وتباسىلىق ومىرگە دايارلاۋ ماسەلەسى بولۋى شارت. بۇل باستى ماسەلە. ۇرپاعىمىز ءبىلىمدى، مادەنيەتتى بولسىن، جاقسى ماماندىقتى مەڭگەرسىن، قوعامدا جاقسى قىزمەتتەر اتقارسىن، ال وتباسىلىق ومىردەگى ءرولىن لايىقتى اتقارا الماسا، ول ادامدى تولىققاندى باقىتتى دەي المايمىز. وسى ماسەلە ءقازىر وتە وزەكتى بولىپ تۇر. جاستار ءبىلىم الۋ، مامان اتانىپ، مانساپ قۋۋعا، ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە قول جەتكىزۋگە اسا باسىمدىلىق بەرگەندىكتەن، وتباسىن قۇرۋ، جۇبايلىق ومىرگە دايارلانۋ ماسەلەسى باستى ماقسات بولماي بارادى.
قازاق قوعامىنداعى ءار جىنىس يەسى ومىرگە كەلگەننەن باستاپ، قارتايعانعا دەيىن 20 - 25 الەۋمەتتىك جانە ەتنوالەۋمەتتىك رولدەردى اتقارادى ەكەن. بۇل ءار ادامنىڭ تولىققاندى ءوزىن - ءوزى جۇزەگە اسىرۋى بولسا، ەكىنشى جاعىنان قازاقتىڭ ەتنومادەني تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋى.
قىز بالا تاربيەسى
ۇلت تاربيەسىنىڭ نەگىزگى نىسانى ۇلگىلى قازاق قىزىنىڭ بۇرىنعىسى مەن بۇگىنى، بولاشاعى تۋرالى قىز بالالارمەن ارالاسا وتىرىپ، ۇلتتىق تاعىلىمنان ءبىلىم بەرۋ، «ارۋ»، «پاكتىك»، «تەكتىلىك»، «قىلىقتىلىق» ۇعىمىنداعى ۇلتتىق قۇندىلىق ساپالارعا تاربيەلەۋ – ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى، ءومىر شىنايىلىعىنىڭ كەپىلى.
ەر بالا تاربيەسى
ەر بالا ەرەكشەلىگىنە پەداگوگيكالىق پايىم جاساۋ، ومىرگە دايارلىق ماسەلەسىنىڭ جاڭاشا ءتاسىلى مەن ءادىسىن قاراستىرۋ، قوعامدا ەتەك العان ۇلداردىڭ بويكۇيەزدىگى پەن جىگەرسىزدىگىنەن، ەنجارلىعىنان ارىلۋىنا كومەكتەسەدى. ەر بالالاردى وتباسىلىق مىندەتتەرگە جاۋاپتى ەتۋدە قىز بالالاردان بولەك دايىنداۋدىڭ ءوزى ولاردىڭ بەلسەندىلىگىن وياتۋعا ىقپال ەتەدى. قازاق حالقى ءۇشىن ەرلەردەن كۇتىلەتىن «تەكتى» بولۋ – قۇندى ساپاسى جانە ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دۇرىس ۇعىندىرىلعاندا عانا ەر بالالارعا قابىلدانادى. ۇلتتىق قۇندىلىق ساپالاردى مەڭگەرتۋ – بولاشاق وتباسى باسشىسىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ.
ولاي، بولسا گەندەرلىك ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ ماسەلەسىنە شوشىنا قاراۋدىڭ رەتى جوق. بۇل قوعامداعى ەر مەن ايەلدىڭ، قارىم - قاتىناسىنىڭ دۇرىس جولعا قويىلۋى. بۇعان ءوز مادەنيەتىمىز تۇرعىسىنان قاراپ، جۇزەگە اسۋىنا ۇلەس قوسۋىمىز قاجەت.
كەز كەلگەن ۇلتتىڭ تولىققاندى ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ دامۋى ءۇشىن ونىڭ ۇلتتىق ساناسى، ۇلتتىق قۇندىلىعى جانە ۇلتتىق مۇددەسى بولۋى كەرەك. ولاي بولسا، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق قۇندىلىق، ۇلتتىق مۇددە دەگەن ۇعىمدارعا تالداۋ جاسايىق. بىرىنشىدەن، ۇلتتىق سانا دەگەندە ءبىز ۇلتتىق يدەولوگيا، پسيحولوگيا، مەنتاليتەت، پاتريوتيزم، تاربيە ماسەلەلەرىنە توقتالۋىمىز قاجەت.
ۇلتتىق تاربيەنى ۇرپاق بويىنا دارىتۋدا ەلباسى ن. ءابىش ۇلىنىڭ مىنا ءبىر ۇلاعاتتى ءسوزى باعدارشام بولماق: «ەلىڭنىڭ ۇلى بولساڭ، ەلىڭە جانىڭ اشىسا، ازاماتتىق نامىسىڭ بولسا، قازاقتىڭ ۇلتتىق جالعىز مەملەكەتىنىڭ نىعايىپ، كوركەيۋى جولىندا جان تەرىڭدى سىعىپ ءجۇرىپ ەڭبەك ەت. جەردىڭ دە، ەلدىڭ دە يەسى ءوزىڭ ەكەنىڭدى ۇمىتپا!».
پەداگوگ - پسيحولوگ ۋسەنوۆا گ. ت.
مەكتەپتەگى گەندەرلىك، ۇلتتىق تاربيە بەرۋ جۇيەسى جۇكتەۋ
تاقىرىبى: مەكتەپتەگى گەندەرلىك، ۇلتتىق تاربيە بەرۋ جۇيەسى
ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ تاربيە تۇجىرىمداماسىندا باسشىلىققا الاتىن تاربيەدەگى باستى قۇندىلىقتار دەپ: ادام، وتباسى، وتان، تۋعان ولكە، دەنساۋلىق، سالاۋاتتى ءومىر سالتى، ەڭبەك، ءبىلىم جانە مادەني مۇرا كورسەتىلگەن.
وتباسى – ادام تۇرمىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ قاينار كوزى، نەكەگە نەمەسە قانداس تۋىسقاندىققا نەگىزدەلگەن قوعامدىق شاعىن توپ. قوعاممەن، بۇكىل قوعامدىق قاتىناستاردىڭ جۇيەسىمەن تىعىز بايلانىستا بولعانىمەن، وتباسى – قوعامدىق ءومىر مەن سالىستىرا قاراعاندا ادامداردىڭ بتولوگيالىق جاعىنان ەڭ جاقىن، ءوز الدىنا دەربەس تە سىرلاس توبى. وتباسى ءومىرى ماتەريالدىق جانە رۋحاني ۇردىستەر مەن سيپاتتالادى.
وتباسى – ومىرگە ادام الىپ كەلۋ، ونىڭ قاجەتتىلىگىن وتەۋ، ومىرگە جان جاقتى دايارلاۋ، ياعني الەۋمەتتەندىرۋ، سول سياقتى تاربيەنىڭ بارلىق تۇرىنە باعىت بەرۋمەن اينالىساتىن الەۋمەتتىك ينستيتۋت.
وتباسى ادام بالاسىنىڭ ءتۇپ قازىعى التىن ۇياسى. سەبەبى: ادام بالاسى شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن باستاپ، سول ورتانىڭ ىستىق سۋىعىنا بەيىمدەلىپ، ىقپالىنا كونىپ، وسىندا ەر جەتەدى. كامەلەتتىك جاسقا تولعاننان كەيىن دە ءوزى وتباسىن قۇرىپ بولەك شىقپايىنشا، تۋعان اتا اناسىنىڭ قول استىندا، قامقورلىعىندا بولماق. دەمەك، وتباسى نەگىزگى قامقورلىق مەكتەبى.
وتباسىن «دەربەس مەكتەپ، الەۋمەتتىك ينستيتۋت» دەپ قاراستىراتىن بولساق، اكە شەش سول وردانىڭ ۇستازدارى ال، اتا اجە پروفەسسورلار ىسپەتتەس. بەلگىلى وقۋ ورنىندا وقىپ ديپلوم العان پەداگوگ مامانداردىڭ دا ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە بولاتىندىعى، ادىستەمەلىك كومەك كۇتەتىندىگى قاجەتتىلىك بولسا، اتا انانىڭ دا بالاسىنىڭ الدىندا مىندەتتەرىن ءتۇسىنۋى، ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءوز ءبىلىمىن كوتەرۋى، ارنايى مامانداردىڭ كەڭەستەرىنە قۇلاق ءتۇرۋى دە قاجەتتىلىكىز، ءھام ۋاقىت تالابى دەپ تۇسىنەمىز.
ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان بەرگى ۋاقىت ىشىندە قوعامدا قانشاما وزگەرىس بولدى دەسەڭشى؟ سول وزگەرىستەر تۋعىزعان سونى جاڭالىقتار بالا ومىرىنە تىكەلەي اسەرىن تيگىزىپ جاتقانى بەلگىلى. بالا تاربيەسىنىڭ وزەكتى پروبلەمالارىن شەشۋگە تاربيەنىڭ ۋاقىتى وتكەن ادىستەرىن اۋىستىراتىن تاربيەنىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن قولدانۋدىڭ قاجەتتىلىگى، ەل ەرتەڭىن، ۇلت بولاشاعى ءۇشىن ەتنوپەداگوگيكا عىلىمىنىڭ جەتىستىگىن ءار وتباسىنىڭ تاربيە قۇرالىنا اينالدىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ سۇرانىسى. الايدا، سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى نارىقتىق ەكونوميكانىڭ قارقىنىنا ىلەسۋ قيىنشىلىعىنان، كوپتەگەن وتباسىلاردا بالا تاربيەسى السىرەپ، ءتىپتى ەرىسىز قولدان شىعىپ، ورنى ولماس ولقىلىقتار پايدا بولدى. اتا - انا ءوز مىندەتىن ورىنداۋ بارىسىندا جىبەرىلگەن كەمشىلىگىن قوعامعا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە ارتا باستادى. وعان قوسا، شارتتى تۇردە دامىعان ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن ب ا ق دامۋى، «مادەني ورىن» دەگەن اتاۋدىڭ استارىنا تىعىلعان كەرەكتى، كەرەكسىز ساۋىق ۇيلەرىنىڭ اشىلۋى وتباسىنىڭ تاربيە بەرۋ جانە الەۋمەتتەندىرۋ قىزمەتىن اسەر ەتكەنىن جاسىرا المايمىز. قوعامداعى كەلەڭسىز كورىنىستەر مەكتەپ وقۋشىلارىن دا اينالىپ كەتىپ جاتقان جوق. ونىڭ ىشىندە قازاق وتباسىلارىنا ءتان ماسەلەلەر دە ءجيى كەزدەسىپ جاتادى. وسى تۇرعىدا پەداگوگيكا عىلىمىنا ەنگەن جاڭاشا باعىت گەندەرلىك ءبىلىم مەن گەندەرلىك تاربيەنى قازاقتىڭ دىنىنە، تاريحىنا، ۇلتتىق مۇراتتارى مەن قۇندىلىقتارىنا سالىستىرمالى تۇردە قابىلداۋ قاجەت.
«گەندەر»- دەگەن جاڭا تەرمين ەنگەلى كوپ ۋاقىت بولا قويعان جوق. سوندىقتان بولار، جۇرت اراسىندا «گەندەر» سوزىنە ۇركە قارايتىنداي پىكىرلەر دە تەرەپ ءجۇر. ادەتتە، «گەندەر» ۇعىمىن «فەمينيزم» ۇعىمى مەن شاتاستىرىپ جۇرگەندەر بار. ارينە جاڭالىقتى جاتىرقاماي قابىلداي بەرىپ، تالعاماي ومىرلىك مۇرات ەتۋ دە دۇرىس ەمەس. سول ءۇشىن، ءار نارسەنىڭ بايىبىنا بويلاپ، شاماعا قاراي تون پىشكەن ءجون.
سونىمەن، «گەندەر» اعىلشىننىڭ «جىنىس» دەگەن ءسوزى. ونىڭ تەرمين رەتىندە ۇعىمى قانداي بولماق جانە گەندەرلىك وزگەشىلىك دەگەن نە؟
گەندەر - بۇل ەرلەر مەن ايەلدەر اراسىنداعى وزگەشەلىكتى نەگىزدەيتىن الەۋمەتتىك جىنىس ماعىناسىن بەرەدى. ەرلەر مەن ايەلدەر اراسىنداعى مىنەز قۇلىق، العا قويعان ماقسات، قورشاعان الەمدى قابىلداۋ تاعى سول سياقتى ماسەلەلەردەگى ەرەكشەلىكتەر گەندەرلىك ءرول دەپ اتالادى. گەندەرلىك وزگەشەلىك ءار جىنىستىڭ وزىنە ءتان قاسيەتتەرى مەن ەرەكشەلىكتەرى، ومىرلىك قىزمەتى سياقتى ماسەلەلەر.
گەندەرلىك الەۋمەتتەندىرۋ قوعامداعى بالالاردى ءوز جىنىسىنا ساي ەرەكشەلىكتەردى ءبىلۋ، وسىعان ساي ارەكەت ەتۋ جانە باسقا جىنىستاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بىلە وتىرىپ، قۇرمەتتەۋ، ءقادىر تۇتۋ سونىسىمەن قاتار قارىم قاتىستارىنىڭ دۇرىس رەتتەلۋىنە باعىت باعدار بەرۋ بولىپ تابىلادى.
شىندىعىندا، قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامداعى مەكتەپتىڭ تاربيە جۇيەسى فەمينيزاسيالانعان، ياعني ايەلدەردىڭ قولىنا وتكەن دەپ ايتامىز. سەبەبى: پەداگوگ قاۋىمىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ايەل جىنىستىلار. مەكتەپتەر «اپايلاردىڭ» ورداسىنا اينالدى. پسيحولوگتاردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل ۇلتىمىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ءقاۋىپتى. ەر بالالاردىڭ جاراتىسى وزگەرەدى: «قىز مىنەزدىلەر» كوبەيەدى. ۇلدارىمىز ۇساقتالىپ كەتەدى. بوسالاڭ، بوسبەلبەۋ، سانى ارتادى. مەكتەپتە قىلمىستىڭ بەلەڭ الۋىنىڭ دا ءبىر سەبەبى وسى ەر مۇعالىمدەردىڭ ازدىعىنان ەكەن. قىسقاسى ەر مۇعالىمدەردىڭ تاپشىلىعىنىڭ سالدارىنان ۇرپاق تاربيەلەۋدە ۇتىلارىمىز كوپ. مەكتەپتەردە ەر ءمۇعالىمنىڭ ازدىعى ۇرپاق تاربيەسىنە كەرى اسەر ەتەدى. ەر مۇعالىمدەردىڭ تاربيەسى ۇلدار ءۇشىن عانا ەمەس، قىزدار ءۇشىن دە كەرەك. سەبەبى، قىز بالالار مەكتەپتەگى ەر ازاماتتاردى ۇلگى تۇتادى. دوس، بولاشاق جار تاڭداعاندا دا قاتەلەسپەۋى ءۇشىن مەكتەپتەگى ەر مۇعالىمگە ۇقسايتىن ازاماتتى ىزدەيدى. ەر مۇعالىمدەردىڭ كوبىرەك بولۋىنىڭ تاعى ءبىر پايداسى، قىزدارىمىز يبالى، قىلىقتى بولىپ وسەدى. ۇياتتى، ار نامىستى جوعارى قوياتىن قىزدار كوبەيەدى. ال ەر بالالار ەر ازاماتتارعا قاراپ بوي تۇزەيدى. سولارداي بولۋعا تالپىنادى. كيىم كيۋدى، ءوزىن ۇستاۋدى، سويلەۋ مادەنيەتىن ۇيرەنەدى. ەر مىنەزدى، ءور مىنەزدى، نامىسشىل بولىپ تاربيەلەندى. اسىرەسە جوعارى سىنىپتا وقيتىن بالالارعا ەر مۇعالىمدەر كوبىرەك ساباق بەرۋ كەرەك. وكىنىشكە وراي سوڭعى كەزدە قىزدارىمىزدىڭ ءبىرازى ادەپسىز بولىپ بارا جاتىر. اسىرەسە، ەر بالالار ءبىر بىرىمەن ءجيى كيكىلجىڭدەسەتىن بولدى. ۇساق-تۇيەككە بولا ءبىر ءبىرىنىڭ جاعاسىنا جارماسىپ، ءسال نارسەگە قىزىلكەڭىردەك بولىپ قالادى.
ەرىنشەك، جالقاۋ، بولبىر بالالار كوبەيىپ بارادى. ال قىزداردىڭ جەكە ءومىرى ءساتسىز بولىپ جاتادى. قىزدار ەر بالالار مەن دوس بولادى. ءبىراق دوستىق ۇزاققا سوزىلمايدى. كەلىسە المايدى. ءبىرىن ءبىرى تۇسىنبەيدى. سەزىمنىڭ جەتەگىنە ەرىپ، الدانىپ، وپىق جەيتىندەر دە بار. مىنە مەكتەپتە ەر ازاماتسىز ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ سالدارى وسى. مەن بۇل ارقىلى مەكتەپتەگى ايەل مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەگىن، تاربيەسىن جوققا شىعارىپ وتىرعان جوقپىن. ايتايىن دەگەنىم، ايەل قانشا مىقتى بولعانىمەن ەر ادامنىڭ ورنىن باسا المايدى. دۋاليزم زاڭى دەگەن بار. اق پەن قارا، كۇن مەن ءتۇن، ىستىق پەن سۋىق، ەر مەن ايەل. بۇل ەكى جاراتىلىس ءبىرىن ءبىرى الماستىرا المايدى، ولار تەك ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرادى. جاعىز باستى انالار بالالارىنا بار جاعدايدى جاساعانى مەن ءبارىبىر اكەنىڭ اڭگىمەسىن ايتا المايدى، اكەنىڭ تاربيەسىن بەرە المايدى. ەر ادام از سوزبەن اق قاس قاباقپەن اق كوپ نارسەنى ۇعىندىرا الادى. بۇل، ارينە، مەكتەپتەگى ۇرپاق تاربيەسىنە دە قاتىستى. پسيحولوگيالىق تۇرعىدان الاتىن بولساق ەر بالالار مەن قىز بالالاردىڭ فيزيولوگيالىق تا پسيحولوگيالىق تا دامۋىن دا ايىرماشىلىق بار. ءبىز ءبىر سىنىپتاعى بالالارعا بىردەي تالاپ قويعانىمىزبەن تابيعي دامۋعا قارسى تۇرا المايمىز. مىسالى، 6 - 7 سىنىپتا قىز بالالار ءوز سىنىپتاس ۇلدارعا قاراعاندا فيزيولوگيالىق جاعىنان دامىپ جەتىلىپ بولادى. وسىعان ساي پسيحولوگياسى دا وزگەرەدى. ال بىزدەگى ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەدەگى قويىلار تالاپ بىردەي. ايەل مۇعالىمدەردىڭ ءسوزى مەن تالابىن تەز تۇسىنگەندىكتەن، ولار تەزىرەك بەيىمدەلە باستايدى، سوندىقتان مەكتەپتە ەر بالالارعا قاراعاندا قىزدار بەلسەندىرەك. ءتىل تابىسۋعا وڭاي بولعاندىقتان مۇعالىمدەر دە قىز بالالاردى قوعامدىق جۇمىستارعا كوبىرەك جۇمسايدى. قىز بالالاردىڭ قاتىگەزدىگى سونداي ۇلداردىڭ قاتەلىگىن كورىپ مۇعالىمدەرگە جەتكىزۋگە اسىعادى. قاتەلىگىن كورىپ، ەسكەرتۋدى كوپ الۋ، بالانىڭ قۇلشىنىسى مەن ىقىلاسىن جويادى. سوندىقتان ا بولار، بىزدە جوعارى سىنىپتاردا ەر بالالاردىڭ ساباققا دەگەن ىقىلاسى تومەن. قوعامدىق جۇمىستارعا دا قىز بالالار سياقتى قۇلشىنىس تانىتپايدى.
بۇل ءبىر قاراعاندا قاراپايىم ماسەلە دەپ سانالعانىمەن، قوعامداعى ەر ادامدار ارقالار اۋىرتپالىقتىڭ ايەلدەر موينىنا ءتۇسىپ، ەرلەر كوتەرەر جۇكتى ايەلدەردىڭ اتقارۋىمەن كورىنىس بەرىپ جاتقاندىعىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. قوعامدا دا، وتباسىندا دا ەر ادام مەن ايەل ءوز جىنىسىنا ساي ءوز رولدەرىن اتقارۋى ءتيىس. بۇل ءبىر جاعىنان گەندەرلىك ستەرەوتيپ (تاپتاۋرىن) سانالعانىمەن. قازاقتىڭ ەتنومادەنيەتى ءۇشىن ءداستۇرلى سانالادى.
ءار اتا - انا ءوز بالاسىنىڭ قوعامدا ءوز جىنىسىنا ساي قىزمەت اتقارىپ، باقىت تاپقانىن قالايدى. قاي - قايسىمىز دا وسى ويدى قۇپتايمىز. ولاي بولسا، گەندەرلىك الەۋمەتتەندىرۋ – زامان تالابى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: ءبىز بالالارعا ءوز جىنىسىنا ساي تاربيە بەرىپ، قوعامدا ءوز ورنىن تاپقانىن، اتا - انانىڭ ورنىن باسىپ، اتا - بابالارىمىزدان قالعان ءداستۇرلى تاربيەنى جالعاستىرۋ. بۇل – ءوسۋ، ءبىلىم الۋ، تاربيە اتانۋ، ماماندىق يەسى اتانۋ، ادامدارمەن دۇرىس قارىم - قاتىناس جاساۋ، ءوزىنىڭ ومىرلىك جۇبىن دۇرىس تاڭداۋ، وتباسىن قۇرىپ، بالا ءوسىرۋ، ت. ب.
مەكتەپتىڭ تاربيە جۇيەسىندەگى تاربيەنىڭ باعىتتارىن جوققا شىعارمايمىز. ءبىراق، باسىم باعىت: جاستاردى وتباسىلىق ومىرگە دايارلاۋ ماسەلەسى بولۋى شارت. بۇل باستى ماسەلە. ۇرپاعىمىز ءبىلىمدى، مادەنيەتتى بولسىن، جاقسى ماماندىقتى مەڭگەرسىن، قوعامدا جاقسى قىزمەتتەر اتقارسىن، ال وتباسىلىق ومىردەگى ءرولىن لايىقتى اتقارا الماسا، ول ادامدى تولىققاندى باقىتتى دەي المايمىز. وسى ماسەلە ءقازىر وتە وزەكتى بولىپ تۇر. جاستار ءبىلىم الۋ، مامان اتانىپ، مانساپ قۋۋعا، ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە قول جەتكىزۋگە اسا باسىمدىلىق بەرگەندىكتەن، وتباسىن قۇرۋ، جۇبايلىق ومىرگە دايارلانۋ ماسەلەسى باستى ماقسات بولماي بارادى.
قازاق قوعامىنداعى ءار جىنىس يەسى ومىرگە كەلگەننەن باستاپ، قارتايعانعا دەيىن 20 - 25 الەۋمەتتىك جانە ەتنوالەۋمەتتىك رولدەردى اتقارادى ەكەن. بۇل ءار ادامنىڭ تولىققاندى ءوزىن - ءوزى جۇزەگە اسىرۋى بولسا، ەكىنشى جاعىنان قازاقتىڭ ەتنومادەني تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋى.
قىز بالا تاربيەسى
ۇلت تاربيەسىنىڭ نەگىزگى نىسانى ۇلگىلى قازاق قىزىنىڭ بۇرىنعىسى مەن بۇگىنى، بولاشاعى تۋرالى قىز بالالارمەن ارالاسا وتىرىپ، ۇلتتىق تاعىلىمنان ءبىلىم بەرۋ، «ارۋ»، «پاكتىك»، «تەكتىلىك»، «قىلىقتىلىق» ۇعىمىنداعى ۇلتتىق قۇندىلىق ساپالارعا تاربيەلەۋ – ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى، ءومىر شىنايىلىعىنىڭ كەپىلى.
ەر بالا تاربيەسى
ەر بالا ەرەكشەلىگىنە پەداگوگيكالىق پايىم جاساۋ، ومىرگە دايارلىق ماسەلەسىنىڭ جاڭاشا ءتاسىلى مەن ءادىسىن قاراستىرۋ، قوعامدا ەتەك العان ۇلداردىڭ بويكۇيەزدىگى پەن جىگەرسىزدىگىنەن، ەنجارلىعىنان ارىلۋىنا كومەكتەسەدى. ەر بالالاردى وتباسىلىق مىندەتتەرگە جاۋاپتى ەتۋدە قىز بالالاردان بولەك دايىنداۋدىڭ ءوزى ولاردىڭ بەلسەندىلىگىن وياتۋعا ىقپال ەتەدى. قازاق حالقى ءۇشىن ەرلەردەن كۇتىلەتىن «تەكتى» بولۋ – قۇندى ساپاسى جانە ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دۇرىس ۇعىندىرىلعاندا عانا ەر بالالارعا قابىلدانادى. ۇلتتىق قۇندىلىق ساپالاردى مەڭگەرتۋ – بولاشاق وتباسى باسشىسىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ.
ولاي، بولسا گەندەرلىك ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ ماسەلەسىنە شوشىنا قاراۋدىڭ رەتى جوق. بۇل قوعامداعى ەر مەن ايەلدىڭ، قارىم - قاتىناسىنىڭ دۇرىس جولعا قويىلۋى. بۇعان ءوز مادەنيەتىمىز تۇرعىسىنان قاراپ، جۇزەگە اسۋىنا ۇلەس قوسۋىمىز قاجەت.
كەز كەلگەن ۇلتتىڭ تولىققاندى ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ دامۋى ءۇشىن ونىڭ ۇلتتىق ساناسى، ۇلتتىق قۇندىلىعى جانە ۇلتتىق مۇددەسى بولۋى كەرەك. ولاي بولسا، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق قۇندىلىق، ۇلتتىق مۇددە دەگەن ۇعىمدارعا تالداۋ جاسايىق. بىرىنشىدەن، ۇلتتىق سانا دەگەندە ءبىز ۇلتتىق يدەولوگيا، پسيحولوگيا، مەنتاليتەت، پاتريوتيزم، تاربيە ماسەلەلەرىنە توقتالۋىمىز قاجەت.
ۇلتتىق تاربيەنى ۇرپاق بويىنا دارىتۋدا ەلباسى ن. ءابىش ۇلىنىڭ مىنا ءبىر ۇلاعاتتى ءسوزى باعدارشام بولماق: «ەلىڭنىڭ ۇلى بولساڭ، ەلىڭە جانىڭ اشىسا، ازاماتتىق نامىسىڭ بولسا، قازاقتىڭ ۇلتتىق جالعىز مەملەكەتىنىڭ نىعايىپ، كوركەيۋى جولىندا جان تەرىڭدى سىعىپ ءجۇرىپ ەڭبەك ەت. جەردىڭ دە، ەلدىڭ دە يەسى ءوزىڭ ەكەنىڭدى ۇمىتپا!».
پەداگوگ - پسيحولوگ ۋسەنوۆا گ. ت.
مەكتەپتەگى گەندەرلىك، ۇلتتىق تاربيە بەرۋ جۇيەسى جۇكتەۋ
You Might Also Like
