مەندەلەيەۆ تۋرالى ەستەلىكتەردەن
د. ي. مەندەلەيەۆ تۋرالى ەستەلىكتەردەن
عىلىم بەدەلىنىڭ ءوسۋى عىلىم نەگىزىن قالاعان جانە عىلىم بولاشاعىن كورە بىلگەن عالىمدارعا قوعامنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى.
حIX عاسىردىڭ جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا عىلىمدا د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ اتى اتالماعان بىردە - ءبىر شىعارما بولعان جوق.
دميتريي ءيۆانوۆيچتىڭ ومىردەن وتكەنىنە 108 جىل. جاقسى بىلەتىن قىزمەتتەستەرى، شاكىرتتەرى، تۋىستارىنان ءتىرى قالعان ەشكىم جوق. عىلىم تاريحىندا پەريودتىق زاڭدى اشقان عالىم، «حيميا نەگىزدەرى» كىتابىنىڭ اۆتورى ەكەنىن بىلەمىز. ۇستاز، ادام رەتىندەگى بەينەسى ۇمىتىلىپ بارادى.
د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ اشقان جاڭالىعى، سان قىرلى عىلىمي، پەداگوگتىق، قوعامدىق ىستەردەگى عىلىمي باعىتى، الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق، فيلوسوفيالىق ماڭىزدى ويلارى بار جان - جاقتى عالىم.
د. ي. مەندەلەيەۆكە ورىس حيميگى، پروفەسسور ل. ا. چۋگايەۆ «عۇلاما حيميك، ءبىرىنشى كلاسستى فيزيك، گيدروديناميكا، گەولوگيا، مەتەورولوگيا، حيميالىق تەحنولوگيا ( قوپارىلعىش زاتتار، مۇناي، وتىن، ت. ب. ) سالاسىندا زەرتتەۋشى حيميا ونەركاسىبىنىڭ تەرەڭ بىلگىرى، حالىق شارۋاشىلىعىن وقىتۋ ويشىلى» دەپ باعا بەرگەن.
د. يۆانوۆيچ ەنسيكلوپەديست - عالىم. پەتەربۋرگ عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى. 1962 جىلى عا حيميا جانە حيميا تەحنولوگياسى بويىنشا د. ي. مەندەلەيەۆ اتىنداعى سىيلىق پەن التىن مەدال تاعايىندالدى. 101 - ەلەمەنتكە مەندەلەيەۆ ەسىمى بەرىلدى. قايتالانباس تۇلعا، تالانتتى، عۇلاما پەداگوگ.
سىبىرلىك د. ي. مەندەلەيەۆ 1834 جىلى 27 - قاڭتاردا(8 - اقپان) توبولسك قالاسىندا گيمنازيا ديرەكتورىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. اكەسى يۆان پاۆلوۆيچ پەن اناسى ماريا دميترييەۆانىڭ وتباسىندا ەڭ كىشكەنەسى 17 - بالا بولدى. ۇلكەن قىزى تۇرمىستا، ال ەكىنشىسى 17 جاستا، ارى قاراي جاسوسپىرىمدەر جانە بالالار بولدى. د. يۆانوۆيچ تۋعاننان سوڭ اكەسىنىڭ ەكى كوزى كاتاراكتا بولىپ، ەكى جىل كورمەي قالدى. اناسى ءبىلىمدى، اقىلدى ەدى. سول كەزدەگى ايەلدەر جۇيەلى ءبىلىم الماسا دا ۇيدە ءوز اعاسىنان ءبىلىم الدى، اعاسى گيمنازيادا بولعاندا ءوزى وقىدى. سوسىن كۇيەۋگە ەرتە شىعىپ، كۇيەۋىنەن ۇيرەندى، تۇراقتى وقۋمەن ءوزىن دامىتتى. باتىس گەنەرال - گۋبەرناتورى، توبولسك تۇرعىندارى اناسىنا بارىپ، اڭگىمەلەسىپ، حات الىسىپ تۇراتىن.
د. ي. مەندەلەيەۆ 1841 جىلى توبولسكىدەگى گيمنازياعا ءتۇسىپ، ونى 1849 جىلى ەرتە 15 جاسىندا بىتىرەدى. 1850 جىلى پەتەربۋرگتەگى باس پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا ءتۇسىپ، 1855 جىلى ماۋسىمدا بىتىرەدى.
بالا كەزىنەن ۇقىپتى، اقشا ءقادىرىن بىلەتىن، اكەسى مەن شەشەسىنىڭ از تابىسقا وتباسىن قاراپ، وسىرگەنىن ءبىلدى. اناسىنىڭ وتباسى ءۇشىن، اقشا تابۋ ءۇشىن قالاي جۇمىس ىستەگەنىن كوردى، ارينە ءبارىن ەڭبەكپەن تاۋىپ وتىردى. د. يۆانوۆيچ وزىنە اناسىنىڭ بەرگەن تاربيەسىن ەرەكشە سەزىممەن ەسكە الادى. د. ي. مەندەلەيەۆ ۇزدىك جۇمىستارىنىڭ ءبىرى «سۋلى ەرىتىندىلەر تۋرالى» ەڭبەگىن اناسىنا ارنادى.
د. ي. مەندەلەيەۆ «ورگانيكالىق حيميا» وقۋلىعىن 1861 جىلى «حيميا نەگىزدەرى» كىتابى مەندەلەيەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، ەكى اي بويى جازۋ ۇستەلىنەن كەتپەستەن جازىلعان.
د. ي. مەندەلەيەۆ كەيدە تۇنىمەن كىتاپ وقىپ، جازۋ جازىپ وتىراتىن. وقىتۋدىڭ لەكسيا ءادىسى گيمنازيا مۇعالىمدەرىنەن وزگەشە، ۇقسامايتىن، بىرنەشە تاجىريبە كورسەتەتىن. ستۋدەنتتەر پروفەسسور مەندەلەيەۆكە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن. مەندەلەيەۆ اۋديتورياسى ستۋدەنتتەرگە تولى بولدى، بارلىق فاكۋلتەتتىڭ ستۋدەنتتەرى كەلىپ تىڭدايتىن.
د. يۆانوۆيچ اتوم مەن مولەكۋلاعا ناقتى تۇسىنىك بەرىلگەن كارلسرۋەدەگى كوگرەستى ەسكە الۋدى جاقسى كورەتىن. 1859 - 1860 جىلداردا ءبىرىنشى رەت شەتەلگە شىققانىن، گەيدەلبۋرگتە جۇمىس ىستەگەنىن، پاريجدە، ەۆروپادا ساياحاتتاعانىن ەسكە تۇسىرەتىن.
د. يۆانوۆيچ قىزمەتتەستەرى ونى وتە قاتتى جاقسى كورەتىن، قۇرمەتتەيتىن. ول ولارعا تالاپ قوياتىن، ال وزىنە ودان دا تالاپشىل بولدى.
د. يۆانوۆيچ ءوز قىزمەتتەرىنە، ءۇي قىزمەتشىلەرىنە دە ۇيرەنىپ قالعان، ولاردى اۋىستىرۋدى جاقسى كورمەدى. ونىڭ كيىم تىگۋشىلەرى، ەتىكشىلەرى، تۇپتەۋشى، تيپوگرافياسى، ت. ب. تۇراقتى بولدى.
ول پروفەسسور، اسسيستەنت، قىزمەتشى جولداستارىندا بىركەلكى قارادى.
بالالىق شاعى زاۆودتا، اۋىل جاعدايىندا وتكەندىكتەن د. يۆانوۆيچ ەڭبەكتى باعالاپ ۇيرەندى، جۇمىسشى ادامدارعا، شارۋالارعا قۇرمەتپەن قارادى. ءار ۇلت ادامدارىنا دا بىركەلكى قارايتىن. بالالاردى جاقسى كورەتىن.
د. ي. مەندەلەيەۆ عۇلاما ادام، ەڭبەكقور، ءوزىن اياماي ەڭبەك ەتەتىن د. يۆانوۆيچ ەڭبەگى ونى بارىنەن جوعارى قويدى. ونى دانىشپان، عۇلاما دەپ ايتقاندى جاقسى كورمەيتىن.
د. ي. مەندەلەيەۆ پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى بولعاندا ستۋدەنتتەر 2 - 3 ساعات بۇرىن پارتاعا وتىرۋ ءۇشىن ەرتە كەلەتىن، تەرەزەدە وتىراتىن، كوريدوردا تۇرەگەپ تۇرىپ لەكسياسىن تىڭدايتىن بولعان.
عىلىم بەدەلىنىڭ ءوسۋى عىلىم نەگىزىن قالاعان جانە عىلىم بولاشاعىن كورە بىلگەن عالىمدارعا قوعامنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى.
حIX عاسىردىڭ جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا عىلىمدا د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ اتى اتالماعان بىردە - ءبىر شىعارما بولعان جوق.
دميتريي ءيۆانوۆيچتىڭ ومىردەن وتكەنىنە 108 جىل. جاقسى بىلەتىن قىزمەتتەستەرى، شاكىرتتەرى، تۋىستارىنان ءتىرى قالعان ەشكىم جوق. عىلىم تاريحىندا پەريودتىق زاڭدى اشقان عالىم، «حيميا نەگىزدەرى» كىتابىنىڭ اۆتورى ەكەنىن بىلەمىز. ۇستاز، ادام رەتىندەگى بەينەسى ۇمىتىلىپ بارادى.
د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ اشقان جاڭالىعى، سان قىرلى عىلىمي، پەداگوگتىق، قوعامدىق ىستەردەگى عىلىمي باعىتى، الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق، فيلوسوفيالىق ماڭىزدى ويلارى بار جان - جاقتى عالىم.
د. ي. مەندەلەيەۆكە ورىس حيميگى، پروفەسسور ل. ا. چۋگايەۆ «عۇلاما حيميك، ءبىرىنشى كلاسستى فيزيك، گيدروديناميكا، گەولوگيا، مەتەورولوگيا، حيميالىق تەحنولوگيا ( قوپارىلعىش زاتتار، مۇناي، وتىن، ت. ب. ) سالاسىندا زەرتتەۋشى حيميا ونەركاسىبىنىڭ تەرەڭ بىلگىرى، حالىق شارۋاشىلىعىن وقىتۋ ويشىلى» دەپ باعا بەرگەن.
د. يۆانوۆيچ ەنسيكلوپەديست - عالىم. پەتەربۋرگ عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى. 1962 جىلى عا حيميا جانە حيميا تەحنولوگياسى بويىنشا د. ي. مەندەلەيەۆ اتىنداعى سىيلىق پەن التىن مەدال تاعايىندالدى. 101 - ەلەمەنتكە مەندەلەيەۆ ەسىمى بەرىلدى. قايتالانباس تۇلعا، تالانتتى، عۇلاما پەداگوگ.
سىبىرلىك د. ي. مەندەلەيەۆ 1834 جىلى 27 - قاڭتاردا(8 - اقپان) توبولسك قالاسىندا گيمنازيا ديرەكتورىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. اكەسى يۆان پاۆلوۆيچ پەن اناسى ماريا دميترييەۆانىڭ وتباسىندا ەڭ كىشكەنەسى 17 - بالا بولدى. ۇلكەن قىزى تۇرمىستا، ال ەكىنشىسى 17 جاستا، ارى قاراي جاسوسپىرىمدەر جانە بالالار بولدى. د. يۆانوۆيچ تۋعاننان سوڭ اكەسىنىڭ ەكى كوزى كاتاراكتا بولىپ، ەكى جىل كورمەي قالدى. اناسى ءبىلىمدى، اقىلدى ەدى. سول كەزدەگى ايەلدەر جۇيەلى ءبىلىم الماسا دا ۇيدە ءوز اعاسىنان ءبىلىم الدى، اعاسى گيمنازيادا بولعاندا ءوزى وقىدى. سوسىن كۇيەۋگە ەرتە شىعىپ، كۇيەۋىنەن ۇيرەندى، تۇراقتى وقۋمەن ءوزىن دامىتتى. باتىس گەنەرال - گۋبەرناتورى، توبولسك تۇرعىندارى اناسىنا بارىپ، اڭگىمەلەسىپ، حات الىسىپ تۇراتىن.
د. ي. مەندەلەيەۆ 1841 جىلى توبولسكىدەگى گيمنازياعا ءتۇسىپ، ونى 1849 جىلى ەرتە 15 جاسىندا بىتىرەدى. 1850 جىلى پەتەربۋرگتەگى باس پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا ءتۇسىپ، 1855 جىلى ماۋسىمدا بىتىرەدى.
بالا كەزىنەن ۇقىپتى، اقشا ءقادىرىن بىلەتىن، اكەسى مەن شەشەسىنىڭ از تابىسقا وتباسىن قاراپ، وسىرگەنىن ءبىلدى. اناسىنىڭ وتباسى ءۇشىن، اقشا تابۋ ءۇشىن قالاي جۇمىس ىستەگەنىن كوردى، ارينە ءبارىن ەڭبەكپەن تاۋىپ وتىردى. د. يۆانوۆيچ وزىنە اناسىنىڭ بەرگەن تاربيەسىن ەرەكشە سەزىممەن ەسكە الادى. د. ي. مەندەلەيەۆ ۇزدىك جۇمىستارىنىڭ ءبىرى «سۋلى ەرىتىندىلەر تۋرالى» ەڭبەگىن اناسىنا ارنادى.
د. ي. مەندەلەيەۆ «ورگانيكالىق حيميا» وقۋلىعىن 1861 جىلى «حيميا نەگىزدەرى» كىتابى مەندەلەيەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، ەكى اي بويى جازۋ ۇستەلىنەن كەتپەستەن جازىلعان.
د. ي. مەندەلەيەۆ كەيدە تۇنىمەن كىتاپ وقىپ، جازۋ جازىپ وتىراتىن. وقىتۋدىڭ لەكسيا ءادىسى گيمنازيا مۇعالىمدەرىنەن وزگەشە، ۇقسامايتىن، بىرنەشە تاجىريبە كورسەتەتىن. ستۋدەنتتەر پروفەسسور مەندەلەيەۆكە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن. مەندەلەيەۆ اۋديتورياسى ستۋدەنتتەرگە تولى بولدى، بارلىق فاكۋلتەتتىڭ ستۋدەنتتەرى كەلىپ تىڭدايتىن.
د. يۆانوۆيچ اتوم مەن مولەكۋلاعا ناقتى تۇسىنىك بەرىلگەن كارلسرۋەدەگى كوگرەستى ەسكە الۋدى جاقسى كورەتىن. 1859 - 1860 جىلداردا ءبىرىنشى رەت شەتەلگە شىققانىن، گەيدەلبۋرگتە جۇمىس ىستەگەنىن، پاريجدە، ەۆروپادا ساياحاتتاعانىن ەسكە تۇسىرەتىن.
د. يۆانوۆيچ قىزمەتتەستەرى ونى وتە قاتتى جاقسى كورەتىن، قۇرمەتتەيتىن. ول ولارعا تالاپ قوياتىن، ال وزىنە ودان دا تالاپشىل بولدى.
د. يۆانوۆيچ ءوز قىزمەتتەرىنە، ءۇي قىزمەتشىلەرىنە دە ۇيرەنىپ قالعان، ولاردى اۋىستىرۋدى جاقسى كورمەدى. ونىڭ كيىم تىگۋشىلەرى، ەتىكشىلەرى، تۇپتەۋشى، تيپوگرافياسى، ت. ب. تۇراقتى بولدى.
ول پروفەسسور، اسسيستەنت، قىزمەتشى جولداستارىندا بىركەلكى قارادى.
بالالىق شاعى زاۆودتا، اۋىل جاعدايىندا وتكەندىكتەن د. يۆانوۆيچ ەڭبەكتى باعالاپ ۇيرەندى، جۇمىسشى ادامدارعا، شارۋالارعا قۇرمەتپەن قارادى. ءار ۇلت ادامدارىنا دا بىركەلكى قارايتىن. بالالاردى جاقسى كورەتىن.
د. ي. مەندەلەيەۆ عۇلاما ادام، ەڭبەكقور، ءوزىن اياماي ەڭبەك ەتەتىن د. يۆانوۆيچ ەڭبەگى ونى بارىنەن جوعارى قويدى. ونى دانىشپان، عۇلاما دەپ ايتقاندى جاقسى كورمەيتىن.
د. ي. مەندەلەيەۆ پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى بولعاندا ستۋدەنتتەر 2 - 3 ساعات بۇرىن پارتاعا وتىرۋ ءۇشىن ەرتە كەلەتىن، تەرەزەدە وتىراتىن، كوريدوردا تۇرەگەپ تۇرىپ لەكسياسىن تىڭدايتىن بولعان.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
