InfoHub Logo

مۇسىلماندار جايلى ءبىرجاقتى پىكىرلەر مەن جاقتىرماۋشىلىق قارىم-قاتىناسقا قاراماستان، ولار الەمگە كوپ نارسە بەردى. بۇگىندە كوفە ءىشىپ وتىرعانىمىز جانە مەيرامحانادا ءۇش ءتۇرلى تاعامنان تۇسكى اس ءىشىپ، كەيىن عانا چەك ارقىلى تولەم جاسايتىنىمىز ءدال وسى مۇسىلمانداردىڭ ارقاسى. ونەرتاپقىش يسلام الەمى بىزگە تاعى نە سىيلادى؟

1. كوفە

اڭىزعا سايكەس، اراب حاليد وڭتۇستىك ەفيوپيا ايماعىنداعى قاففادا قويلارىن باعىپ ءجۇرىپ، قويلارىنىڭ ناقتى ءبىر جيدەكتەردى جەگەندە بەلسەندى بولىپ كەتەتىنىن بايقاعان.  سولاردى جيناپ الىپ، حاليد العاشقى كوفەنى قايناتادى.
داندەردى سىرتقا شىعارۋ جايلى اقپاراتتار كوفەنى ەفيوپيادان يەمەنگە ەكسپورتتاۋعا قاتىستى بولدى. 15 عاسىردىڭ وزىندە ونى مەككەگە جانە تۇركياعا اپارعان، سول جاقتان كوفە 1645 جىلى ۆەنەسياعا جەتكەن. انگلياعا داندەردى تۇرىك پاسكۋا روسي (Pasqua Rosee) 1650 جىلى اكەلگەن جانە لوندوندىق لومبارد كوشەسىندە العاشقى كوفەينيانى اشادى. «كوفە» ءسوزىنىڭ جولى ءبىرشاما ۇزىن: ارابشا “qahwa” تۇرىكشە “kahve”-گە اينالدى. يتالياندىقتار ونى “caff؟” دەپ قابىلداپ، اعىلشىنداردا “coffee” ءسوزى پايدا بولدى، ال ورىسشا — “كوفە” بولدى.

2. كامەرا

ەجەلگى گرەكتەر كوزدەردىڭ جارىق بولەتىنىنە جانە ادامدار سول ارقىلى كورە الاتىنىنا سەنگەن. شىن مانىندە، جارىقتىڭ كوزگە تۇسەتىنى جايلى 10 عاسىردا ءومىر سۇرگەن مۇسىلمان ماتەماتيك، استرونوم جانە فيزيك يبن ءال-حايسام (Ibn al-Haitham) ايتقان. قاقپاق ساڭىلاۋلارى ارقىلى جارىقتىڭ ەنۋىن باقىلاعان ول، ساڭىلاۋ كىشى بولعان سايىن سۋرەت بارىنشا جاقسى كورىنەتىنىن بايقاعان، وسىلايشا العاشقى وبسكۋر-كامەراسىن ويلاپ تاپتى (“qamara” ارابشادان اۋدارعاندا “قاراڭعى نەمەسە بولەك بولمە” دەگەندى بىلدىرەدى). سونىمەن قاتار ءال-حايسام ءبىرىنشى بولىپ فيزيكانى فيلوسوفيا عىلىمىنان تاجىريبەگە اۋىستىرعان دەپ ەسەپتەلەدى.

3. شاحماتتار

شاحماتتى سوناۋ ەجەلگى ۇندىلەر ويناعان، ءبىراق ويىن بۇگىنگى ءبىز بىلەتىن ويىننان الدەقايدا وزگەشە بولعان. زاماناۋي نۇسقاسى پارسىدا پايدا بولىپ، سول جاقتان ەۋروپانىڭ باتىسىنا تارالعان: 10 عاسىردا يسپانياعا ويىن ماۆرلارمەن كەلگەن.

4. پاراشيۋت

اعايىندى رايتتارعا دەيىن مىڭداعان جىلدار بۇرىن ۇشاتىن اپپارات ويلاپ تابۋ يدەياسى مۇسىلمان اقىنى، استرونوم جانە ينجەنەرى ابباس يبن فيرناستىڭ (Abbas ibn Firnas) باسىنا كەلەدى. 852 جىلى ول مەشىتتىڭ توبەسىنەن ەركىن جەلبىرەيتىن پلاششقا اعاش تاقتايشالاردى جابىستىرىپ سەكىرەدى. فيرناس قۇس سياقتى قالىقتاپ ۇشامىن دەپ ويلاعانىمەن بۇل ويى ىسكە اسپايدى. پلاشش عالىمنىڭ قۇلاۋىن ءبىرشاما باياۋلاتقانى بولماسا، تولىققاندى ءپاراشيۋتتىڭ مىندەتىن اتقارا المادى. وسىلايشا عالىم كىشكەنە قورقىنىش پەن بولماشى جاراقاتپەن قۇتىلدى. 70 جاسىندا اپپاراتىن جەتىلدىرگەن فيرناس بۇل جولى تاۋدان سەكىرۋدى ءجون كورەدى. ول اۋادا 10 مينۋت قالىقتاپ تۇرادى، ءبىراق ناتيجەسىندە ءساتسىز قۇلاپ، باقيلىق بولادى: بار ماسەلە اپپاراتقا قۇيرىق جاساماۋىندا ەدى.

5. سابىن مەن سۋ سابىن

كۇندەلىكتى جۋىنۋ – يسلامنىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان بولار مۇسىلماندار سابىندى بارىنشا جەتىلدىرۋگە تىرىستى. سابىنعا ۇقساس جۋۋ قۇرالدارى ەجەلگى مىسىرلىقتاردا، ريمدىكتەردە بولعانى ءمالىم، ءبىراق ءدال ارابتار وسىمدىك مايلارىن ناتريي گيدروكسيدى جانە يىستەندىرگىش زاتتارمەن ارالاستىرۋدى ويلاپ تاپقان. برايتوندا ءبىر مۇسىلمان مونشا اشىپ، وسىلايشا انگليادا 1759 جىلى سۋسابىن پايدا بولدى.

6. زاماناۋي حيميا

جابير يبن حاييان (Jabir ibn Hayyan) – الحيميانى حيمياعا اينالدىرعان عالىم. 9 عاسىردا ول زاماناۋي عىلىمدا ءالى كۇنگە دەيىن پايدالانىلىپ كەلە جاتقان پروسەسستەردى اشتى: ديستيلدەندىرۋ، كريستالليزاسيالاۋ، ەرىتۋ، رافينادتاۋ، توتىقتاندىرۋ، بۋلاندىرۋ جانە فيلترلەۋ. حاييان كۇكىرت قىشقىلى مەن ازوت قىشقىلىن اشتى، جانە ايىرۋ اپپاراتىن ويلاپ تاپتى. سونىڭ ارقاسىندا الەمدە الكوگولدىك ىشىمدىكتەر مەن ءيىسسۋلارعا پايدالانىلاتىن يىستەندىرگىشتەر پايدا بولدى.

7. ءيىندى بىلىك

روتاسيالىق قيمىل-قوزعالىستى سىزىقتىققا اۋىستىراتىن قۇرىلعى ءيىندى بىلىك دەپ اتالادى. ونى مۇسىلمان ينجەنەرى ءال-دجازاري (al-Jazari) ويلاپ تاپتى. بۇل مەحانيكانىڭ ەڭ ماڭىزدى ونەرتابىستارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. باستاپقىدا سۋلاندىرۋدا پايدالانىلعان بۇل قۇرىلعى بۇگىندە زاماناۋي كولىكتەردىڭ نەگىزگى جاساۋشى بولىگى سانالادى. ينجەنەردىڭ كىتابىنان ونىڭ ۆەنتيلدەر مەن كلاپانداردى ويلاپ تاپقانى نەمەسە جەتىلدىرگەنى انىق بايقالادى، العاش بولىپ مەحانيكالىق ساعاتتى جاساعان. ءال ء-دجازاريدى روبوتوتەحنيكانىڭ اكەسى دەۋگە بولادى. كودتالاتىن قۇلىپ تا ونىڭ ونەرتابىسى.

8. ءسۇيىر اركا

ءسۇيىر اركا –ەۋروپا گوتيكالىق سوبورلارىنا ءتان سيپات، ءبىراق مۇنداي اركالار يدەياسى مۇسىلمان ارحيتەكتۋراسىنان الىنعان. ول ريمدىكتەر مەن نورماندار پايدالاناتىن جارتى شەڭبەر اركادان مىقتىراق بولعان، جانە سايكەسىنشە، ودان دا بيىك، قۇرىلىسى كۇردەلى عيماراتتار سالۋعا مۇمكىندىك بەرگەن. سونىمەن قاتار ەۋروپالىقتار مۇسىلمانداردان ويلى-قىرلى كۇمبەزدەر مەن دوڭگەلەك تەرەزە-روزەتكالار قۇرىلىسىنىڭ يدەياسىن العان. ەۋروپالىق قامالدار اتىس ويىعىمەن، جاقتاۋلارىمەن، بارباكان جانە ءتورتبۇرىش مۇنارالارىمەن مۇسىلمان قامالدارىنا ۇقساپ قالدى. مىسالى، گەنريح V قامالىنىڭ ارحيتەكتورى مۇسىلمان بولعان.

9. حيرۋرگيالىق قۇرالدار

سكالپەلدەردى قوسقاندا، مەديسينالىق ارالار، قىسقاشتار، جىڭىشكە قايشىلار، جالپى كوپتەگەن زاماناۋي حيرۋرگيالىق قۇرالدار مۇسىلمان حيرۋرگ ءاز-زاحراۆي (al-Zahrawi) ويلاپ تاپقان قالپىن ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋدا. سونىمەن قاتار ول ىشكى تىگىسكە پايدالانىلاتىن كەتگۋت اعزادا تابيعي تۇردە سورىلىپ كەتەتىنىن جانە مەديسينالىق كاپسۋلالاردا پايدالانۋعا بولاتىنىن بايقاعان. 13 عاسىردا، ۋيليام گارۆەيگە (William Harvey) دەيىن 300 جىل بۇرىن، مۇسىلمان دارىگەرى يبن نافيس (Ibn Nafis) قان اينالۋ پروسەسىن سيپاتتاپ بەرگەن. مۇسىلمان دارىگەرلەرى انەستەتيكتەر مەن كاتاراكتانى ەكستراكسيالاۋعا ارنالعان قۋىس ينەنى ويلاپ تاپقان.

10. جەل ديىرمەنى

جەل ديىرمەنىن ارابتار 634 جىلى ويلاپ تاپقان جانە جۇگەرىنى ۇنتاقتاۋ مەن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن پايدالانعان. اراب شولدەرىندە جالعىز قۋات كوزى ايلار بويى ءبىر باعىتتا سوعىپ تۇراتىن جەل بولاتىن، جانە سول قايناركوزدىڭ بار كۇشىن پايدالاناتىن. جەل ديىرمەندەرىندە ماتامەن جانە پالما جاپىراقتارىمەن جابىلعان 6 نەمەسە 12 قانات بولاتىن. ەۋروپادا العاشقى جەل ديىرمەندەرى تەك 500 جىلدان كەيىن پايدا بولدى.

11. ەكپە

ەكپە جاساتۋ جايلى يدەيانى العاش بولىپ ۇسىنعان دجەننەر دە، پاستەر دە ەمەس، مۇسىلماندار. ەۋروپاعا بۇل تەحنيكا تۇركيادان 1724 جىلى كەلگەن، وسىلايشا ستامبۇلدا وسى پروسەدۋراعا اعىلشىن ەلشىسىنىڭ ايەلى نازار اۋدارادى. تۇركيادا بالالارعا شەشەككە قارسى ەكپەنى ەۋروپالىقتاردان 50 جىل بۇرىن جاسايتىن بولعان.

12. اۆتوقالام

العاشقى اۆتوقالامدى سۇلتان ءۇشىن 953 جىلى ويلاپ تاپقان: باسشى ونىڭ كيىمى مەن قولىن لاستامايتىن قالام تالاپ ەتكەن. ول كەزدەرى سيانىڭ قالامۇشىنا بارۋ جۇيەسى ءدال قازىرگىدەي ەدى.

13. بەلگىلەۋ جۇيەسى

الەمدە قولدانىلىپ جۇرگەن بەلگىلەۋ جۇيەسى ءۇندىستاننان شىققان بولار، ءبىراق ساندار ءپىشىنى – ارابتىكى، جانە ەڭ العاش جازبا تۇردە مۇسىلمان ماتەماتيكتەرى ءال-حوريزمي (al-Khwarizmi) مەن ال-كينديدىڭ (al-Kindi) جۇمىستارىندا 825 جىلى جارىققا شىقتى. «الگەبرا» ءسوزىنىڭ ءتۇپ اتاسىال- ءحوريزميدىڭ “Al-Jabr wa-al-Muqabilah” كىتابىنىڭ اتاۋىنان شىققان، سونىمەن قاتار وندا جازىلعان قاعيداتتار ءالى كۇنگە دەيىن پايدالانىلىپ كەلەدى. الگوريتمدەر مەن تريگونومەتريانىڭ كەيبىر تەوريالارىمەن قوسا مۇسىلمان ماتەماتيكتەرى جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى ەۋروپاعا 300 جىلدان كەيىن جەتتى. ءال -كيندي اشقان جيىلىك اناليز زاماناۋي كريپتوگرافيانىڭ دامۋىنا نەگىز بولدى.

14. ءۇش تاعامنان تۇراتىن تۇسكى اس

ءۇش تاعامنان تۇراتىن تۇسكى اس – سورپا، ودان كەيىن جەلىنەتىن ەت نەمەسە بالىق، ونىڭ ارتىنان بەرىلەتىن جەمىستەر مەن جاڭعاقتار كونسەپسياسىن 9 عاسىردا كوردوبادان يراكقا اكەلگەن ءالي يبن نافي (Ali ibn Nafi) بولاتىن. ول سونىمەن قاتار تۇرمىستا حرۋستال ستاقانداردى پايدالانۋدى ەنگىزدى (ونى اتالىپ وتكەن ابباس يبن فيرناس ويلاپ تاپقان).

15. كىلەمدەر

كىلەم ورتاعاسىرلىق مۇسىلمانداردا ءۇيدىڭ اجىراماس بولىگى سانالاتىن. توقىماشىلىق تەحنيكاسى جاقسى دامىعان ەدى، ءاردايىم جاڭا بوياۋلار پايدا بولىپ تۇراتىن، توقىماشىلاردىڭ ونەرى دە سوڭعى ورىندا ەمەس ەتىن. ەۋروپادا ەدەندى توقىما توسەنىشپەن جاپقان، الايدا ءۇي جيناعان كەزدە استىنا قوقىم جينالىپ قالا بەرەتىن. سول سەبەپتى اراب جانە پارسى كىلەمدەرى ءالى كۇنگە دەيىن ۇلكەن سۇرانىستا.

16. چەك

مۇسىلماندار بولماسا چەك دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي وتەتىن ەدىك. «چەك» ءسوزىنىڭ ءوزى ارابتىڭ «ساقق» سوزىنەن شىققان. ونىڭ ماعىناسى تاۋاردى جەتكىزگەن ۋاقىتتا مىندەتتى تۇردە تولەيمىن دەگەن قولجازبا. چەككە دەگەن سۇرانىس اقشانى الىس قاشىقتىققا الىپ ءجۇرۋ ءقاۋىپتى بولعاننان تۋعان. 9 عاسىردىڭ وزىندە مۇسىلمان كاسىپكەرلەرى باعداد بانكىلەرىنە جازىلعان چەكتەردى قىتايدا اقشاعا اۋىستىرىپ الا العان.

17. جەر – دوڭگەلەك

9 عاسىردا كوپتەگەن مۇسىلمان عالىمدارى جەردىڭ دوڭگەلەك فورمادا ەكەنىنە سەنىمدى بولعان. استرونوم يبن حازمنىڭ (IbnHazm) پىكىرى بويىنشا، «كۇننىڭ جەردىڭ ناقتى ءبىر نۇكتەسىنە ءارقاشان تىك ورنالاسۋى»بۇعان دالەل بولا الادى. بۇل گاليلەي جاڭالىق اشقانعا دەيىن 500 جىل بۇرىن ايتىلعان. مۇسىلمان استرونومدارىنىڭ ەسەپتەۋى ناقتى بولعانى سونشا، ولار ەكۆاتوردىڭ ۇزىندىعىن 40253،4 كيلومەتر دەپ ەسەپتەپ، 200 كم-گە عانا قاتەلەستى.

18. تورپەدالار مەن راكەتالار

قىتايلار سەليترادان ءدارى جاساپ، وتشاشۋ ءۇشىن پايدالانعانىمەن، ارابتار ونى كاليي سەليتراسىمەن تازالاپ اسكەري ماقساتتا قولدانۋدى ويلاپ تاپتى. مۇسىلماندار وسى قارۋمەن كرەسشىلەردى قورقىتا الدى. 15 عاسىرعا دەيىن ولار «وزدىگىمەن قوزعالاتىن جانە جاناتىن جۇمىرتقا» دەپ اتاعان راكەتالارىن، تورپەدونى جانە وزدىگىمەن قوزعالاتىن ۇشىندا ساداعى بار المۇرت تارىزدەس بومبانى جاساپ شىعاردى. سوڭعىسىن ولار جاۋ كەمەلەرىن جارۋ ءۇشىن پايدالاندى.

19. باقتار

ورتاعاسارلىق ەۋروپادا باقشا بولعانىمەن، ارابتار باقتى دەمالىس جانە تافاككۇر ءۇشىن قاراستىردى. العاشقى كورولدىك باقتار 11 عاسىردا مۇسىلماندىق يسپانيادا پايدا بولدى. قالامپىر مەن قىزعالداقتاردىڭ وتانى دا مۇسىلمان ەلدەرى.

---