مۇزافار الىمبايەۆ
مۇزافار الىمبايەۆ - بالالار اقىنى
مۇزافار الىمبايەۆ (29 قازان، 1923 جىل، پاۆلودار وبلىسى، شارباقتى اۋدانى، مارالدى اتىرابى - 26. 11. 2017، الماتى) — قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاق ادەبيەتىندە سوعىس سۇراپىلىن باستان كەشىپ كەلگەن قالامگەر شوعىرىنىڭ ءبىرى. 2017جىلى دۇنيەدەن وزدى.
1982 جىلى «اسپانداعى اپكە» جيناعى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنا يە بولدى.
قازمۋ - ءدى بىتىرگەن. تىرناقالدى ولەڭى ون بەس جاسىندا پاۆلودار وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتىندە جارىق كورگەن.
سوعىس جىلدارىندا رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق جانە مايداندىق گازەتتەردە باسىلىپ تۇردى.
ارميادان ورالعان سوڭ (1948)، «پيونەر» جۋرنالىندا پوەزيا ءبولىمىن باسقارادى. 1956 - 1958 جج. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى. 1958 جىلى «بالدىرعان» جۋرنالى اشىلعان كۇننەن 1986 جىلعا دەيىن جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى بولدى.
العاشقى كىتابى «قاراعاندى جىرلارى» 1952 جىلى جارىق كورگەن.
سودان بەرى بىرنەشە ونداعان ولەڭ كىتابى، بىرنەشە دۇركىن تاڭدامالى شىعارمالار، تۋىسقان حالىقتار تىلىندە كوپتەگەن جيناقتارى شىقتى.
انگە جازعان ولەڭدەرىنىڭ سانى 200 - گە جۋىق. 64 ءتولتۋما جانە اۋدارما كىتاپتاردىڭ اۆتورى.
شىعارمالارى 20 - دان استام تىلگە اۋدارىلعان. سونىڭ ىشىندە ورىس تىلىندە 6 كىتابى، تۇركىمەن تىلىندە « مەن – تۇرىك مەيمانى» (1963)، قىرعىز تىلىندە «جولدار. ويلار. جىرلار» (1966) جانە ت. ب. تىلدەردە جيناقتارى جارىق كورگەن.
كوركەم اۋدارما سالاسىندا ساعيدىڭ «بوستانىن» («ءجاننات» دەگەن اتپەن)، پەتەفي مەن توقتاعۇلدىڭ، اپوللينەردىڭ تاڭدامالى ولەڭدەر جيناقتارىن، يۋ. فۋچيكتىڭ «دار الدىنداعى ءسوزىن»، س. وربەليانيدىڭ «عيبراتناماسىن» جانە پۋشكين، لەرمونتوۆ، ماياكوۆسكيي، ع. توقاي، م. ءجاليل، فيرداۋسي، ح. ءالىمجاننىڭ ولەڭ - جىرلارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان.
اقىننىڭ بالالار پوەزياسىنداعى ورنى ەرەكشە. ونىڭ «مەنىڭ ويىنشىقتارىم» (1953)، «وراق - ولاق» (1962)، «شىنىقساڭ، شىمىر بولاسىڭ» (1969)، «بالداۋرەن، شىركىن، بالالىق» (1973)، «اقسەرەك تە كوكسەرەك» (1977)، «اسپانداعى اپكە» (1982)، «ەكى تاقتاي، ءبىر كوپىر» (1992)، «قوياننىڭ قۇلاعى نەگە ۇزىن؟» (1996) سياقتى ت. ب. جيناقتارى كىشكەنتاي وقىرماندارىنىڭ سۇيىكتى كىتاپتارىنا اينالدى. سونىمەن بىرگە ۇستازداردىڭ، تاربيەشىلەردىڭ بالالار تاربيەسىندە پايدالاناتىن كىتاپتارىنا اينالعان. م. الىمبايەۆ 1984 جىلى «اسپانداعى اپكە» جيناعى ءۇشىن اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى.
بەلگىلى ادەبيەتشى - عالىم، سىنشى ن. عابدۋللين: «مۇزافار الىمبايەۆ – قازاق بالالار پوەزياسىنىڭ وركەندەپ دامۋىنا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلە جاتىر. اقىننىڭ بالالار پوەزياسىنىڭ مازمۇنى مەن ءتۇرىن بايىتۋعا قوسقان كوپ ساپالىق جاڭالىقتارى، كوركەمدىك ۇلگىلەرى بار»، – دەپ اقىننىڭ بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىن جوعارى باعالانعان ەدى.
«بوبەكتەر ولەڭى، – دەيدى بەلگىلى اقىن ق. مىرزالييەۆ مۇزافار الىمبايەۆتىڭ «اسپانداعى اپكە» جيناعى تۋراسىندا جازىلعان ماقالاسىندا، – جىر مەن سىردىڭ، وي مەن ويىننىڭ، ءسوز ونەرى مەن پەداگوگيكالىق بارىنشا جىمداسقان جەرى». بۇلدىرشىنگە باعىشتالعان بالاۋسا جىر جاس وقىرماندى ءسۇيسىندىرىپ قانا قويماي، استارىندا تاربيەلىك ماعىنا جاتۋى ءتيىس ەكەندىگىن م. الىمبايەۆ ەرتە تۇسىنگەن. اقىن جيناقتارىنان بالا ساناسىنا، دۇنيەتانىمىنا جاقىن ءارى كوركەم، ءارى قاراپايىم، ءارى تاربيەلىك ءمانى جوعارى تۋىندىلار كوپتەپ كەزدەسەدى.
مۇزافار الىمبايەۆ ولەڭدەرىنە تابيعيلىق ءتان. بالا بەينەسى، وعان ءتان دۇنيەتانىمى مەن قىزىعۋشىلىقتار ومىردە قانداي بولسا، كوركەم وي ەلەگىنەن ءوتىپ، اۆتوردىڭ شىعارمالارىندا ءوزىنىڭ شىنايى كورىنىسىن تابادى. اۆتور شىعارمالارىن وقىپ نەمەسە تىڭداپ وتىرعان ءبۇلدىرشىن ودان، ءسوز جوق، ءوزىن، ءوز قۇربىلارىن ەش بۇلتارىسسىز تانيدى. ولەڭ بارىسىندا اقىن بولمىسى ءوزىنىڭ ليريكالىق كەيىپكەرى، ياعني، ءبۇلدىرشىن دۇنيەسىمەن تۇتاسىپ كەتەدى. بالا جان دۇنيەسىنىڭ نازىك يىرىمدەرىنە تەرەڭدەپ ەنە بىلگەن مۇزافار الىمبايەۆ جاس وقىرماندارىن دا وسىناۋ قىزىق دۇنيەگە ەنگىزە بىلەدى. اقىننىڭ پوەزيالىق الەمىندە بۇلدىرشىندەر وزدەرىن ەركىن سەزىنەدى، ال ۇلكەندەر بولسا، قالامگەر تۋىندىلارى ارقىلى بالا مىنەزى، دۇنيەتانىمى، پسيحولوگياسىمەن جاقىن تانىسا الادى.
م. الىمبايەۆ ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىبى سان الۋان. ءومىردىڭ ءوزى سان ءتۇرلى سالالارعا تارامدالىپ كەتەتىندىكتەن دە، ونەردە وسى كوپتۇرلىلىكتىڭ كورىنۋى زاڭدى قۇبىلىس. ونەردى ءومىردىڭ كوركەم شىندىعى دەسەك، ومىردەگى سان الۋان تاقىرىپتاردىڭ پوەتيكالانىپ، كوركەم شىندىققا اينالاتىندىعى ايقىن. قاي تاقىرىپتا قالام تەربەسە دە اقىن ۇنەمى بالا تالعامىنا، تانىمىنا كوڭىل ءبولىپ وتىرادى.
اجە! اجە! جاتپاشى!
اۋىر ويعا باتپاشى.
... ءدارى جاساپ بەرەيىن،
ءبارىن جاساپ بەرەيىن.
اۋىرتپايمىن اجەمدى،
اۋىرمايسىڭ، اجە، ەندى!
وسى ولەڭدە كىشكەنە بالانىڭ اجەسىنە دەگەن ادامنىڭ جان - جۇرەگىن جىبىتەرلىك ىستىق ماحابباتى، مەيىرىمدىلىگى كورىنىپ تۇر. اجەسىنىڭ اۋىرعانى جانىنا قاتتى باتقان بالا بولاشاقتا دارىگەر بولىپ، اجەسىن ەمدەپ شىعۋدى ماقسات ەتەدى. كىشكەنە نەمەرەسىنىڭ مۇنداي جاندى تەبىرەنتەر سوزدەرى قارت انانىڭ كوڭىلىن ءبىر كوتەرىپ تاستارى انىق. ولەڭدى ەستىگەن بالا ءوز اجەسىنىڭ ايالى الاقانىن، مەيىرىمدى ءجۇزى مەن قىزىقتى ەرتەگىلەرىن ەسىنە الادى، ساعىنادى. مۇنىڭ ءبارى ولەڭ ءسوزدىڭ قۇدىرەتى مەن سول ءسوزدى جان - جۇرەگىمەن قابىلدايتىن بالا سەزىمتالدىعىنىڭ اسەرى ەكەندىگى ءسوزسىز.
م. الىمبايەۆتىڭ «اكە» اتتى ولەڭى مىناداي:
ماقتايدى اكەم:
– باتىرىم،
ەندى وزىمە سەرىك! – دەپ.
ءوسىپ كەلە جاتىرمىن
ءوز اكەمە ەلىكتەپ.
اكەم مەنى جاسىمنان
تاستامايدى قاسىنان.
كىشكەنە بالا ءۇشىن اتا - اناسىنا ەلىكتەۋ ءتان ەكەندىگى بەلگىلى. اكە مەن بالا اراسىنداعى تۇسىنىستىكپەن، ماحاببات بۇل ولەڭدە ۇتىمدى سۋرەتتەلگەن. ءوز بالاسىنىڭ ەسەيىپ، ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىن كورگەن اكە ماقتانىشى كەيىپكەردىڭ ءوز سوزىمەن بەرىلگەن.
«مەنىڭ ويىنشىقتارىم» دەگەن ولەڭىندەگى كىشكەنە كەيىپكەر:
شىرىلداما، اندەتپە،
بۇلبۇلىم، ەرتەڭ جىرلارسىڭ.
پاپام كەلدى قىزمەتتەن،
ۇيىقتاپ ءبىراز دەم السىن
مۇزافار الىمبايەۆ جۇكتەۋ
مۇزافار الىمبايەۆ (29 قازان، 1923 جىل، پاۆلودار وبلىسى، شارباقتى اۋدانى، مارالدى اتىرابى - 26. 11. 2017، الماتى) — قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاق ادەبيەتىندە سوعىس سۇراپىلىن باستان كەشىپ كەلگەن قالامگەر شوعىرىنىڭ ءبىرى. 2017جىلى دۇنيەدەن وزدى.
1982 جىلى «اسپانداعى اپكە» جيناعى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنا يە بولدى.
قازمۋ - ءدى بىتىرگەن. تىرناقالدى ولەڭى ون بەس جاسىندا پاۆلودار وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتىندە جارىق كورگەن.
سوعىس جىلدارىندا رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق جانە مايداندىق گازەتتەردە باسىلىپ تۇردى.
ارميادان ورالعان سوڭ (1948)، «پيونەر» جۋرنالىندا پوەزيا ءبولىمىن باسقارادى. 1956 - 1958 جج. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى. 1958 جىلى «بالدىرعان» جۋرنالى اشىلعان كۇننەن 1986 جىلعا دەيىن جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى بولدى.
العاشقى كىتابى «قاراعاندى جىرلارى» 1952 جىلى جارىق كورگەن.
سودان بەرى بىرنەشە ونداعان ولەڭ كىتابى، بىرنەشە دۇركىن تاڭدامالى شىعارمالار، تۋىسقان حالىقتار تىلىندە كوپتەگەن جيناقتارى شىقتى.
انگە جازعان ولەڭدەرىنىڭ سانى 200 - گە جۋىق. 64 ءتولتۋما جانە اۋدارما كىتاپتاردىڭ اۆتورى.
شىعارمالارى 20 - دان استام تىلگە اۋدارىلعان. سونىڭ ىشىندە ورىس تىلىندە 6 كىتابى، تۇركىمەن تىلىندە « مەن – تۇرىك مەيمانى» (1963)، قىرعىز تىلىندە «جولدار. ويلار. جىرلار» (1966) جانە ت. ب. تىلدەردە جيناقتارى جارىق كورگەن.
كوركەم اۋدارما سالاسىندا ساعيدىڭ «بوستانىن» («ءجاننات» دەگەن اتپەن)، پەتەفي مەن توقتاعۇلدىڭ، اپوللينەردىڭ تاڭدامالى ولەڭدەر جيناقتارىن، يۋ. فۋچيكتىڭ «دار الدىنداعى ءسوزىن»، س. وربەليانيدىڭ «عيبراتناماسىن» جانە پۋشكين، لەرمونتوۆ، ماياكوۆسكيي، ع. توقاي، م. ءجاليل، فيرداۋسي، ح. ءالىمجاننىڭ ولەڭ - جىرلارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان.
اقىننىڭ بالالار پوەزياسىنداعى ورنى ەرەكشە. ونىڭ «مەنىڭ ويىنشىقتارىم» (1953)، «وراق - ولاق» (1962)، «شىنىقساڭ، شىمىر بولاسىڭ» (1969)، «بالداۋرەن، شىركىن، بالالىق» (1973)، «اقسەرەك تە كوكسەرەك» (1977)، «اسپانداعى اپكە» (1982)، «ەكى تاقتاي، ءبىر كوپىر» (1992)، «قوياننىڭ قۇلاعى نەگە ۇزىن؟» (1996) سياقتى ت. ب. جيناقتارى كىشكەنتاي وقىرماندارىنىڭ سۇيىكتى كىتاپتارىنا اينالدى. سونىمەن بىرگە ۇستازداردىڭ، تاربيەشىلەردىڭ بالالار تاربيەسىندە پايدالاناتىن كىتاپتارىنا اينالعان. م. الىمبايەۆ 1984 جىلى «اسپانداعى اپكە» جيناعى ءۇشىن اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى.
بەلگىلى ادەبيەتشى - عالىم، سىنشى ن. عابدۋللين: «مۇزافار الىمبايەۆ – قازاق بالالار پوەزياسىنىڭ وركەندەپ دامۋىنا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلە جاتىر. اقىننىڭ بالالار پوەزياسىنىڭ مازمۇنى مەن ءتۇرىن بايىتۋعا قوسقان كوپ ساپالىق جاڭالىقتارى، كوركەمدىك ۇلگىلەرى بار»، – دەپ اقىننىڭ بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىن جوعارى باعالانعان ەدى.
«بوبەكتەر ولەڭى، – دەيدى بەلگىلى اقىن ق. مىرزالييەۆ مۇزافار الىمبايەۆتىڭ «اسپانداعى اپكە» جيناعى تۋراسىندا جازىلعان ماقالاسىندا، – جىر مەن سىردىڭ، وي مەن ويىننىڭ، ءسوز ونەرى مەن پەداگوگيكالىق بارىنشا جىمداسقان جەرى». بۇلدىرشىنگە باعىشتالعان بالاۋسا جىر جاس وقىرماندى ءسۇيسىندىرىپ قانا قويماي، استارىندا تاربيەلىك ماعىنا جاتۋى ءتيىس ەكەندىگىن م. الىمبايەۆ ەرتە تۇسىنگەن. اقىن جيناقتارىنان بالا ساناسىنا، دۇنيەتانىمىنا جاقىن ءارى كوركەم، ءارى قاراپايىم، ءارى تاربيەلىك ءمانى جوعارى تۋىندىلار كوپتەپ كەزدەسەدى.
مۇزافار الىمبايەۆ ولەڭدەرىنە تابيعيلىق ءتان. بالا بەينەسى، وعان ءتان دۇنيەتانىمى مەن قىزىعۋشىلىقتار ومىردە قانداي بولسا، كوركەم وي ەلەگىنەن ءوتىپ، اۆتوردىڭ شىعارمالارىندا ءوزىنىڭ شىنايى كورىنىسىن تابادى. اۆتور شىعارمالارىن وقىپ نەمەسە تىڭداپ وتىرعان ءبۇلدىرشىن ودان، ءسوز جوق، ءوزىن، ءوز قۇربىلارىن ەش بۇلتارىسسىز تانيدى. ولەڭ بارىسىندا اقىن بولمىسى ءوزىنىڭ ليريكالىق كەيىپكەرى، ياعني، ءبۇلدىرشىن دۇنيەسىمەن تۇتاسىپ كەتەدى. بالا جان دۇنيەسىنىڭ نازىك يىرىمدەرىنە تەرەڭدەپ ەنە بىلگەن مۇزافار الىمبايەۆ جاس وقىرماندارىن دا وسىناۋ قىزىق دۇنيەگە ەنگىزە بىلەدى. اقىننىڭ پوەزيالىق الەمىندە بۇلدىرشىندەر وزدەرىن ەركىن سەزىنەدى، ال ۇلكەندەر بولسا، قالامگەر تۋىندىلارى ارقىلى بالا مىنەزى، دۇنيەتانىمى، پسيحولوگياسىمەن جاقىن تانىسا الادى.
م. الىمبايەۆ ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىبى سان الۋان. ءومىردىڭ ءوزى سان ءتۇرلى سالالارعا تارامدالىپ كەتەتىندىكتەن دە، ونەردە وسى كوپتۇرلىلىكتىڭ كورىنۋى زاڭدى قۇبىلىس. ونەردى ءومىردىڭ كوركەم شىندىعى دەسەك، ومىردەگى سان الۋان تاقىرىپتاردىڭ پوەتيكالانىپ، كوركەم شىندىققا اينالاتىندىعى ايقىن. قاي تاقىرىپتا قالام تەربەسە دە اقىن ۇنەمى بالا تالعامىنا، تانىمىنا كوڭىل ءبولىپ وتىرادى.
اجە! اجە! جاتپاشى!
اۋىر ويعا باتپاشى.
... ءدارى جاساپ بەرەيىن،
ءبارىن جاساپ بەرەيىن.
اۋىرتپايمىن اجەمدى،
اۋىرمايسىڭ، اجە، ەندى!
وسى ولەڭدە كىشكەنە بالانىڭ اجەسىنە دەگەن ادامنىڭ جان - جۇرەگىن جىبىتەرلىك ىستىق ماحابباتى، مەيىرىمدىلىگى كورىنىپ تۇر. اجەسىنىڭ اۋىرعانى جانىنا قاتتى باتقان بالا بولاشاقتا دارىگەر بولىپ، اجەسىن ەمدەپ شىعۋدى ماقسات ەتەدى. كىشكەنە نەمەرەسىنىڭ مۇنداي جاندى تەبىرەنتەر سوزدەرى قارت انانىڭ كوڭىلىن ءبىر كوتەرىپ تاستارى انىق. ولەڭدى ەستىگەن بالا ءوز اجەسىنىڭ ايالى الاقانىن، مەيىرىمدى ءجۇزى مەن قىزىقتى ەرتەگىلەرىن ەسىنە الادى، ساعىنادى. مۇنىڭ ءبارى ولەڭ ءسوزدىڭ قۇدىرەتى مەن سول ءسوزدى جان - جۇرەگىمەن قابىلدايتىن بالا سەزىمتالدىعىنىڭ اسەرى ەكەندىگى ءسوزسىز.
م. الىمبايەۆتىڭ «اكە» اتتى ولەڭى مىناداي:
ماقتايدى اكەم:
– باتىرىم،
ەندى وزىمە سەرىك! – دەپ.
ءوسىپ كەلە جاتىرمىن
ءوز اكەمە ەلىكتەپ.
اكەم مەنى جاسىمنان
تاستامايدى قاسىنان.
كىشكەنە بالا ءۇشىن اتا - اناسىنا ەلىكتەۋ ءتان ەكەندىگى بەلگىلى. اكە مەن بالا اراسىنداعى تۇسىنىستىكپەن، ماحاببات بۇل ولەڭدە ۇتىمدى سۋرەتتەلگەن. ءوز بالاسىنىڭ ەسەيىپ، ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىن كورگەن اكە ماقتانىشى كەيىپكەردىڭ ءوز سوزىمەن بەرىلگەن.
«مەنىڭ ويىنشىقتارىم» دەگەن ولەڭىندەگى كىشكەنە كەيىپكەر:
شىرىلداما، اندەتپە،
بۇلبۇلىم، ەرتەڭ جىرلارسىڭ.
پاپام كەلدى قىزمەتتەن،
ۇيىقتاپ ءبىراز دەم السىن
مۇزافار الىمبايەۆ جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ءبىر ەل - ءبىر كىتاپ اياسىندا رۋحاني تۇلعا – شاكارىم اتتى وقىرماندار كونفەرەنسياسى
