نايماندار، كەرەيىتتەر، جالايىرلار
نايماندار، كەرەيىتتەر، جالايىرلار
كونسپەكت
نايمان، كەرەيىت، جالايىر تايپالارىنىڭ نەگىزگى مەكەندەگەن جەرى – مونعوليانىڭ ورتا جانە باتىس اۋداندارى. 10 عاسىردان باستاپ بۇل تايپالار قازاقستان ءوڭىرىن قونىستانا باستادى. نايمان مەملەكەتىنىڭ اتى شىعا باستاعان كەز – 12 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى. ورتالىعى – بالىقتى قالاسى. ينانچ - بىلگە حاننىڭ بىلىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا نايماندار قاراقىتايلاردىڭ ۇستەمدىگىنەن قۇتىلعان. ول نايماندار وداعىنىڭ باسىن قوسىپ، مەملەكەتتى كۇشەيتتى. بۇيرىق پەن دايان حاندار تۇسىندا مەملەكەت ەكىگە ءبولىندى. شىڭعىسحانعا قارسى قىرعىز، مەركىت، نايمان تايپالارى بىرىگىپ، 1201 جىلى قۇرىلتايعا جينالادى. سوعاق سۋاتى دەگەن جەردە وداقتاستار شىڭعىس پەن ۆان حانداردىڭ اسكەرىمەن سوعىسىپ، ويسىراي جەڭىلەدى. التايدىڭ وڭتۇستىگىنە جىلجىعان بۇيرىق حاندى شىڭعىسحان اسكەرى قولعا ءتۇسىرىپ، جازالايدى. ال 1204 جىلى شىڭعىسحان دايان حانعا قارسى جورىققا شىعىپ، ونى ءبىرجولا جەڭەدى. دايان حاننىڭ بالاسى كۇشلىك جەتىسۋعا قاشىپ كەتەدى.
كەرەيىت تايپالارى ورحون، كەرۋلەن، سەلەنگى، ارگۋن وزەندەرىنىڭ بويىندا تۇرعان. ورتالىعى – بيتوبە. كەرەيىت مەملەكەتى 10 - 12 عاسىر ارالىعىندا، ماركۋس پەن بالاسى قۇرشاقۇز حاندار تۇسىندا شارىقتاعان. 1202 جىلى كەرەيىتتەردىڭ حانى تورى مەن شىڭعىسحان ءوزارا جاۋلاسىپ، شىڭعىسحان كەرەيىتتەردى باسىپ الادى. كەرەيىتتەردىڭ ءبىر بولىگى قازاقستاننىڭ شىعىسىنا كەلىپ ورنالاسادى. تاريحشى راشيد اد - دين كەرەيىتتەر تۋرالى: “مونعول جەرىندەگى 9 - 13 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن كەرەيلەر – كۇشتى دامىعان ەل…ولار تەك شىڭعىسحان اسكەرىنەن السىرەدى. ولاردىڭ مادەنيەتى وتە جوعارى بولىپ، كونە تۇرىك جازۋلارىن پايدالانعان” دەپ جازدى. مونعول مەملەكەتىندە حاتشىلار كەرەيىتتەردەن بولعان.
جالايىرلار مونعول جەرىندەگى سەلەنگى، حيلوك وزەندەرى جانە ورحون وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىندا، قاراقورىم تاۋلى قىراتتارىندا ءومىر سۇرگەن. شىڭعىسحاننىڭ جالايىر تايپاسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقىن ادامى اتاقتى اقىن، شەشەن، باتىر مۇقىلاي بولعان. شىڭعىسحان وزىنە كورسەتكەن ادال قىزمەتى ءۇشىن وعان اتاق بەرىپ، سول قاناتىنىڭ تۇمەنىن باسقارتقان. جالايىر جامۇقا شىڭعىسحاننىڭ بىردە انداسى – سەرتتەسكەن ەڭ جاقىن دوسى رەتىندە، ال بىردە ونىڭ جانسىزى ەسەبىندە، بىردە قاس جاۋى رەتىندە كورسەتىلەدى.
نايمان، كەرەيىت، جالايىر تايپالارىنداعى باسقارۋ ۇلىستىق جۇيەمەن جۇرگىزىلدى. نايمان، كەرەيىت، جالايىر تايپالارىندا مالدىڭ باستى ءتۇرى جىلقى مەن قوي بولعان. ال كەرەيىتتەردە جىلقى ءوسىرۋ باسىم بولدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. نايمان، كەرەيىت، جالايىرلاردىڭ كورشىلەس تايپالارى:
2. كەرەيىتتەردە سان جاعىنان باسىم بولعان مال ءتۇرى:
3. نايمان، كەرەيىت، جالايىرلاردا ۇلىستاردىڭ ىشكى ىستەرىن جۇرگىزۋشى:
4. جالايىر تايپاسىنىڭ بولىكتەرى:
5. نايمان، كەرەيىت، جالايىر تايپالارىنداعى باسقارۋ جۇيەسى:
6. 1201 جىلى ءوزىن گۋرحان ەتىپ جاريالاعان جالايىر تايپاسىنىڭ وكىلى:
7. جالايىرلار تۋرالى دەرەك قالدىرعان ءابىلعازى حاننىڭ ەڭبەگى:
8. جالايىردان شىققان اتاقتى اقىن، شەشەن، ءارى باتىر:
9. جالايىر تايپالارى تۋرالى مالىمەت قالدىرعان دەرەكتەر:
10. “كەرەيىتتەر مادەنيەتى وتە جوعارى بولعان…” دەپ جازعان تاريحشى:
11. شىڭعىسحاننىڭ كەرەيىتتەردى باسىپ العان جىلى:
12. كەرەيىت مەملەكەتىنىڭ ەكىگە بولىنگەن كەزى:
13. كەرەيىت مەملەكەتىنىڭ شارىقتاۋ كەزى:
14. كەرەيىتتەر جاقسى قارىم - قاتىناستا بولعان حاندىق:
15. كەرەيىت حاندىعىنىڭ قۇرامىنداعى ايماق سانى:
16. كەرەيىت تايپالارىنىڭ قونىستانعان اۋماعى:
17. شىڭعىسحان اسكەرىنەن كۇشلىك حاننىڭ قاشقان ايماعى:
18. قىرعىز، مەركىت، نايمان تايپالارىنىڭ بىرىككەن قۇرىلتايى شاقىرىلعان جىل:
19. نايماندارعا قارسى بىرىگىپ، شابۋىلداعان ەلدەر:
20. نايمانداردى قاراقىتايلاردىڭ ۇستەمدىگىنەن قۇتقارعان حان:
21. نايمان مەملەكەتىنىڭ ورتالىعى:
22. ورحون وزەنى مەن التاي تاۋىنىڭ ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن تايپا بىرلەستىگى:
23. نايمان، كەرەيىت، جالايىر تايپالارىنىڭ قازاقستان ءوڭىرىن قونىستانا باستاعان كەزى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
نايمان، كەرەيىت، جالايىر تايپالارىنىڭ نەگىزگى مەكەندەگەن جەرى – مونعوليانىڭ ورتا جانە باتىس اۋداندارى. 10 عاسىردان باستاپ بۇل تايپالار قازاقستان ءوڭىرىن قونىستانا باستادى. نايمان مەملەكەتىنىڭ اتى شىعا باستاعان كەز – 12 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى. ورتالىعى – بالىقتى قالاسى. ينانچ - بىلگە حاننىڭ بىلىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا نايماندار قاراقىتايلاردىڭ ۇستەمدىگىنەن قۇتىلعان. ول نايماندار وداعىنىڭ باسىن قوسىپ، مەملەكەتتى كۇشەيتتى. بۇيرىق پەن دايان حاندار تۇسىندا مەملەكەت ەكىگە ءبولىندى. شىڭعىسحانعا قارسى قىرعىز، مەركىت، نايمان تايپالارى بىرىگىپ، 1201 جىلى قۇرىلتايعا جينالادى. سوعاق سۋاتى دەگەن جەردە وداقتاستار شىڭعىس پەن ۆان حانداردىڭ اسكەرىمەن سوعىسىپ، ويسىراي جەڭىلەدى. التايدىڭ وڭتۇستىگىنە جىلجىعان بۇيرىق حاندى شىڭعىسحان اسكەرى قولعا ءتۇسىرىپ، جازالايدى. ال 1204 جىلى شىڭعىسحان دايان حانعا قارسى جورىققا شىعىپ، ونى ءبىرجولا جەڭەدى. دايان حاننىڭ بالاسى كۇشلىك جەتىسۋعا قاشىپ كەتەدى.
كەرەيىت تايپالارى ورحون، كەرۋلەن، سەلەنگى، ارگۋن وزەندەرىنىڭ بويىندا تۇرعان. ورتالىعى – بيتوبە. كەرەيىت مەملەكەتى 10 - 12 عاسىر ارالىعىندا، ماركۋس پەن بالاسى قۇرشاقۇز حاندار تۇسىندا شارىقتاعان. 1202 جىلى كەرەيىتتەردىڭ حانى تورى مەن شىڭعىسحان ءوزارا جاۋلاسىپ، شىڭعىسحان كەرەيىتتەردى باسىپ الادى. كەرەيىتتەردىڭ ءبىر بولىگى قازاقستاننىڭ شىعىسىنا كەلىپ ورنالاسادى. تاريحشى راشيد اد - دين كەرەيىتتەر تۋرالى: “مونعول جەرىندەگى 9 - 13 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن كەرەيلەر – كۇشتى دامىعان ەل…ولار تەك شىڭعىسحان اسكەرىنەن السىرەدى. ولاردىڭ مادەنيەتى وتە جوعارى بولىپ، كونە تۇرىك جازۋلارىن پايدالانعان” دەپ جازدى. مونعول مەملەكەتىندە حاتشىلار كەرەيىتتەردەن بولعان.
جالايىرلار مونعول جەرىندەگى سەلەنگى، حيلوك وزەندەرى جانە ورحون وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىندا، قاراقورىم تاۋلى قىراتتارىندا ءومىر سۇرگەن. شىڭعىسحاننىڭ جالايىر تايپاسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقىن ادامى اتاقتى اقىن، شەشەن، باتىر مۇقىلاي بولعان. شىڭعىسحان وزىنە كورسەتكەن ادال قىزمەتى ءۇشىن وعان اتاق بەرىپ، سول قاناتىنىڭ تۇمەنىن باسقارتقان. جالايىر جامۇقا شىڭعىسحاننىڭ بىردە انداسى – سەرتتەسكەن ەڭ جاقىن دوسى رەتىندە، ال بىردە ونىڭ جانسىزى ەسەبىندە، بىردە قاس جاۋى رەتىندە كورسەتىلەدى.
نايمان، كەرەيىت، جالايىر تايپالارىنداعى باسقارۋ ۇلىستىق جۇيەمەن جۇرگىزىلدى. نايمان، كەرەيىت، جالايىر تايپالارىندا مالدىڭ باستى ءتۇرى جىلقى مەن قوي بولعان. ال كەرەيىتتەردە جىلقى ءوسىرۋ باسىم بولدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. نايمان، كەرەيىت، جالايىرلاردىڭ كورشىلەس تايپالارى:
2. كەرەيىتتەردە سان جاعىنان باسىم بولعان مال ءتۇرى:
3. نايمان، كەرەيىت، جالايىرلاردا ۇلىستاردىڭ ىشكى ىستەرىن جۇرگىزۋشى:
4. جالايىر تايپاسىنىڭ بولىكتەرى:
5. نايمان، كەرەيىت، جالايىر تايپالارىنداعى باسقارۋ جۇيەسى:
6. 1201 جىلى ءوزىن گۋرحان ەتىپ جاريالاعان جالايىر تايپاسىنىڭ وكىلى:
7. جالايىرلار تۋرالى دەرەك قالدىرعان ءابىلعازى حاننىڭ ەڭبەگى:
8. جالايىردان شىققان اتاقتى اقىن، شەشەن، ءارى باتىر:
9. جالايىر تايپالارى تۋرالى مالىمەت قالدىرعان دەرەكتەر:
10. “كەرەيىتتەر مادەنيەتى وتە جوعارى بولعان…” دەپ جازعان تاريحشى:
11. شىڭعىسحاننىڭ كەرەيىتتەردى باسىپ العان جىلى:
12. كەرەيىت مەملەكەتىنىڭ ەكىگە بولىنگەن كەزى:
13. كەرەيىت مەملەكەتىنىڭ شارىقتاۋ كەزى:
14. كەرەيىتتەر جاقسى قارىم - قاتىناستا بولعان حاندىق:
15. كەرەيىت حاندىعىنىڭ قۇرامىنداعى ايماق سانى:
16. كەرەيىت تايپالارىنىڭ قونىستانعان اۋماعى:
17. شىڭعىسحان اسكەرىنەن كۇشلىك حاننىڭ قاشقان ايماعى:
18. قىرعىز، مەركىت، نايمان تايپالارىنىڭ بىرىككەن قۇرىلتايى شاقىرىلعان جىل:
19. نايماندارعا قارسى بىرىگىپ، شابۋىلداعان ەلدەر:
20. نايمانداردى قاراقىتايلاردىڭ ۇستەمدىگىنەن قۇتقارعان حان:
21. نايمان مەملەكەتىنىڭ ورتالىعى:
22. ورحون وزەنى مەن التاي تاۋىنىڭ ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن تايپا بىرلەستىگى:
23. نايمان، كەرەيىت، جالايىر تايپالارىنىڭ قازاقستان ءوڭىرىن قونىستانا باستاعان كەزى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
2 تاراۋ. دامىعان ورتا عاسىرلارداعى مەملەكەتتەر.
-
ساباق تاقىرىبى: سىن تۇرعىدان ويلاۋ ءادىس - تاسىلدەر تيىمدىلىگى.
