InfoHub Logo

بالقاش قالاسىنا ات باسىن تىرەگەنىمىزدە (اتىمىز، ارينە، "جيگۋلي") كۇن قىزارا باتىپ، الاۋى تەڭىز بەتىندە ويناپ، جاعاسىنداعى الىپ كومبيناتتىڭ كونۆەرتورىنان بالقىما اعىزعان كەزىندەي جالقىندانىپ تۇر ەدى. بەرتىس تۇبەگىنە ورنالاسقان ادەمى دە اسەم جۇمىسشى قالانىڭ كورىكتى كەلبەتىنە سۇقتانا قاراماسقا ءاددىمىز قالمادى. شاھاردىڭ كەشكى سۇلۋلىعىن تاماشالاپ تۇرعانىمىزدا، كوكجيەك التىن نۇرىن بىرتە-بىرتە ازايتىپ، شىعىس جاق اسپان قارا كوك تۇسكە بەيىمدەلىپ، كوشە شامدارى سام جامىراي جىپىلىق قاعىپ قالدى دا، تۇس-تۇستان قايشىلانعان كولەڭكەلەردى دىرىلدەتىپ، قاراكولەڭكەگە سۇڭگىگەن قالانى كۇندىزگىدەي جارقىراتىپ، جايناتىپ جىبەردى. قىزىلدى-جاسىلدى، قوڭىر-كوكشىل جارىقتارىن، جازۋلارىن كەمپىرقوساق شۋاعىنداي قۇلپىرتقان تۇنگى قالا كول بەتىندە عاجايىپ سۋرەت ءتىرىلتىپ، ەرتەگىنىڭ الەمىنە ۇقساپ كەتتى.

زاۆود مۇرجالارى كوك توسىنە كەرىلە مويىن سوزىپ، بۋداقتاعان ءتۇتىنىن اسپانداتا لىقسىتىپ، كومبيناتتاعى ەڭبەك كۇيىن شارتاراپقا جەتكىزىپ جاتقانداي كورىندى ماعان. سول كۇي جۇرەكتىڭ نازىك قىلىن شەرتىپ، جانىمدى ىپ-ىستىق سەزىمگە بولەدى.

الماس قاسىما ءۇنسىز جاقىندادى. جۇزىمدەگى تولقىنىس سىرىن ءتۇسىندى مە، جوق پا ءبىراز بوگەلىپ بارىپ، وقىس سۇراق قويدى:

— پاپا، نەگە ۇندەمەي قالدىڭىز؟ قالا ادەمى، ءا؟ اسىرەسە تۇنگى كول بەتىنىڭ قۇبىلۋى كەرەمەت ەكەن.

— ءيا، بالام، كەرەمەت...بۇل دەگەنىڭ تۋعان جەردىڭ پۇشپاعى عوي...

— جەردىڭ ءبارى بىردەي ەمەس پە؟..

— ءيا، بىردەي... ءبىراق تۋعان جەردىڭ ءجونى بولەك.

— سوندا قالاي؟ تۋعان جەردىڭ قاسيەتى نەدە؟

— تۋعان جەر. وسى ەكى سوزدەن قاسيەتتى، وسى ەكى ۇعىمنان ءقادىرلى نە بار، ۇلىم؟! تۋعان جەر —وتانىڭنىڭ باستالار بوساعاسى، اشىلار قاقپاسى. العاشقى شىرىلداعان ىڭگاڭ دۇنيە ەسىگىن قاعىپ كىرگەن دابىسىڭ ەمەس پە؟ ەندەشە تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭدى سوڭعى دەمىڭ قالعانشا قولدان كەلگەنشە اقتاپ وتسەڭ، ەڭبەگىڭمەن جاڭعىرتىپ وتسەڭ، ودان ارتىقتى تىلەرمىسىڭ! اقىندار جىرىن ارنار. كومپوزيتورلار ءانىن باعىشتار. ال ءار ازامات تۋعان جەرگە دەگەن سابيلىك كوڭىلدىڭ ىنتىعى باسىلماس جۇرەك ءلۇپىلىن ءاردايىم كەۋدەسىنەن اۋلاپ وتىرسا، ءار ازاماتتىڭ تۋعان جەرى بايتاق وتانىمىز گۇلدەنىپ، قۇلپىرىپ، جاسارىپ، جايناپ سالا بەرەتىنىن قايتالاپ ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى شامالى-اۋ.

بالقاش! مەن ءۇشىن بۇل اتاۋدان وتەر سيقىرلى ءسوز جوق. ەسىمدى بىلگەننەن باستاپ ءوزىم تۋىپ-وسكەن كيىك ستانسياسى، وسى ستانسياداعى اك تاسىن وندىرەتىن رۋدنيك بالقاشپەن قان تامىرىنداي بايلانىسىپ جاتاتىن.

بالقاش اكەمنىڭ، سەنىڭ اتاڭنىڭ جاستىعى وتكەن جەر. كومسومول قاتارىنا كىرىپ، جۇمىسشى اتاعىن يەمدەنگەن مەكەنى.

بالقاش وتان دەگەن ۇعىمنىڭ بالاماسى. "بالقاش زاۆودىنا اك (يزۆەست) تاسى كەرەك. ونسىز مىس بالقىتىلمايدى. وق جاسالمايدى. ال بالقاشتىڭ وعى جەڭىستىڭ كەپىلى"، —دەيتىن ءسوزدى اۋىلداعى كارى-جاس ايتاتىن.

بالقاش ىرزىق، نەسىبەنىڭ كىلتىندەي كورىنەتىن. قازاندىقتا وت جانباسا، قازاندا سۋ قايناماسا، قىڭقىلداعان بالانى شەشەلەرىمىز: "بالقاشتان ازىق-تۇلىك تولى ۆاگون كەلەدى. ەت كەلەدى، ءۇن كەلەدى. وي، ءبىر ىستىق بولكە، ىستىق سورپا ءىشىپ قارىق بوپ قالاسىڭدار"، — دەپ جۇباتاتىن.

ءۇيدى جىلىتىپ، وتتى مازداتىپ، قازاندى ساقىرلاتاتىن قۇدىرەت سول كەزدە ماعان بالقاش بوپ كورىنەتىن. بالقاش اتاۋىمەن ەلەستەيتىن. قىرقىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان بىزدەر قاعاز، قالامنىڭ تاپشىلىعىن كوپ كورگەنبىز. سوندا قولىمىزعا اندا-ساندا بىرەۋ-ەكەۋدەن تيەتىن كوك داپتەر، جالعىز-جارىم قارىنداش بالقاش اتىن جامىلىپ جەتەتىن.

سوندايدا جاقسىلىقتىڭ مەكەنى بالقاش، بەرەكەنىڭ تۇراعى — بالقاش، شاپاعاتتىڭ شۋاعى بالقاش دەيتىن سەنىمگە ۇيىعانىم سونداي، اتى اڭىز، اتاعى اسپانداي وسى قالانى ءبىر كورسەم دەپ اڭساي ارماندايتىنمىن. قۋانىش نۇرىنداي، جىلۋلىق لەبىندەي، مەيىرىم دەمىندەي بالقاش دەگەن اتىنىڭ ءوزىن اۋىز تولتىرا ايتىپ، سىبىرلاپ قايتالاپ، جۇرەك قۋىسىنا جوعالتپاستاي قوندىرعام.

سول كەزدە مەنەن بىرەۋ:

— بالقاش قايدا؟ — دەپ سۇراسا،

— ول مەنىڭ ىرزا بولعان كۇلكىمدە، ءارىپ جازعان داپتەرىمدە. كەزەككە تۇرىپ العان نانىمدا. اكەمنىڭ يىسىندە. رۋدنيكتىڭ ۆاگونەتكالارىندا، دەر ەدىم.

سەبەبى، "جۇندىتوبەنى" تۇمسىعىنان باستاپ وپىرىپ الىپ، ءىشىن ۇڭگي بويلاپ كەتكەن جۇمىسشىلارعا تۇسكى تاماعىن اپارعان ساتتەردە ەستيتىنىمىز —"بالقاش"، ەستيتىنىمىز —"مىس زاۆودى"، ەستيتىنىمىز "نارياد"، ەستيتىنىمىز — "راپورت". سونىڭ ءبارى جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەگىمەن ساباقتاسىپ، سانامىزعا "بالقاش، مىس، زاۆود، اك، رۋدنيك" دەگەن بەس ساۋساعى تاس تۇيىلگەن ەڭبەكقور جۇدىرىق، جاسامپاز قۇدىرەت بوپ قۇيىلاتىن.

كيىك شاعىن رۋدنيك بولاتىن. ءبىراق شاعىن دا بولسا ءوندىرىس وشاعى. مەشەۋ دالانىڭ جىم-جىرتتىعىن شايقاپ جىبەرگەن كىشكەنە ەلەكتروستانسياسىنىڭ دۇركىن-دۇركىن دىبىس بەرەتىن گۋدوگى بار. سول گۋدوك ءبىزدىڭ، بالالاردىڭ، كەۋدەسىن كەڭەيتكەن، زەردەسىن قالىپتاستىرعان، ويىن ورىستەتكەن تىرلىك ساعاتى.

بالقاشتى تۋعان جەر دەگەندە، بالام، مەن وسى ويلارىما، بالالىق قيالىما سۇيەنەم. "جۇندىتوبەنىڭ" ۇستىنە شىعىپ، وڭتۇستىككە كوز جىبەرسەم، كوگىلدىر مۇنارعا جاسىرىنعان قىرات، تاۋلاردىڭ تاساسىنان بالقاشتى كورگەندەي بولاتىنمىن. سول توبەدەن تومەنگە كوز سالعاندا جەلپىگەن جەلمەن ىلەسىپ، الىستاعى تەڭىزدىڭ سامالى جەتكەندەي سەزىلەتىن. الىس قالانىڭ جاقىن قۇشاعى ايقارعانداي كورىنەتىن. "جۇندىتوبەدەن" دالانى كورگەم. تاۋدى كورگەم. بالقاشتى كورگەم. الەمدى كورگەم. ول كەزدەگى بار الەم مەن ءۇشىن ءبىر بالقاشقا سىيىپ كەتەتىن. بۇكىل جاقسىلىق اتاۋلى دا، بۇكىل قۋانىش اتاۋلى دا بالقاش ارقىلى جەتەتىن.

جەڭىس سولداتى! بۇكىل كىشكەنە رۋدنيكتىڭ ۇلكەن-كىشىسى، بالا-شاعاسى، ورىس، قازاعى دۇركىرەپ ستانسيا باسىنا جينالعان. وڭتۇستىكتەن كەلەتىن بالقاش پوەزىن توسقان. كوزدەرىنە كۇن سالا سىعىرايىپ كەمپىر-شال توسقان. ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ، دۋىلداسا ايقايلاسىپ، سول جولعى كۇلكىلەرىن بۇرىنعىداي ۇلكەندەر كوزىنەن جاسىرماي بالالار توسقان. يۆانى بار، يمانى بار، وتتوسى بار ورىس، قازاق، نەمىس توسقان.

"جۇندىتوبەنىڭ" تاساسىنان يرەلەڭدەپ شىعا كەلگەن جولاۋشى پوەزى سوندا ماعان جەڭىس سولداتىن، جەڭىس سولداتىمەن بىرگە بالقاشتىڭ بەيبىت سالەمىن رۋدنيكتەگى بارشا جۇمىسشى قاۋىمعا، سول قاۋىمنىڭ وت باسى، وشاق قاسىنداعى ۇيەلمەندەرىنە جەڭىستى اكەلۋگە سەپتىگى تيگەنى ءۇشىن ىرزا-پەيىلىن، راحمەت-العىسىن، تاۋ-تاۋ تىلەگىن تيەپ جىبەرگەندەي سەزىلگەن.

بالقاش مەن ءۇشىن ءوزىم تۋعالى كورمەگەن تەلەگەي تەڭىزدىڭ كەۋدەلەگەن تولقىنى ەدى.

بالقاش — مەن ءۇشىن كسرو جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان، قالانىڭ العاشقى قازاعى اۋباكىر ءالىمجانوۆ ەدى. ويتكەنى اۋباكىر اكەمنىڭ تەل قۇرداسى بولاتىن. تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ بىرگە ءوسىپ، اۋىل شەتىندەگى تاقىردا اسىق ويناپ، بالالىق بازارىن دۋمانداتقان كەشەگى باتىراقتار بالقاش مىس كومبيناتى سالىنباسا، ءبىرى — سەنىڭ اتاڭ جۇمىسكەر اتانىپ، ءبىرى وداقتىڭ پارلامەنت مۇشەسى بولىپ، ەل اتىنان سويلەي الار ما ەدى؟! مەن اۋباكىر ءالىمجانوۆتى كورە الار ما ەدىم.

بالقاش — مەن ءۇشىن تۋعان جەردىڭ تابالدىرىعىنان توتەلەپ تىكە تارتاتىن ءومىر توبەسى. مارتەبە توبەسى. داۋلەت، داڭق، اقيقات دەيتىن ءۇش ۇعىمنىڭ توعىسقان جەرى، تۇيىسكەن ءمۇيىسى. تۋعان دالانىڭ قاي پۇشپاعىنا ماڭداي تەر تامشىلاپ توگىلمەدى! تۋعان جەردىڭ قاي جارتاسىنا اققان قان سورعالاپ قۇيىلمادى! اقتالعان تەر، جوقتالعان قان بولدى ما؟ كوشكەن ەل ۇركىپ ولاي جىلىستاعان، بوسىپ بۇلاي جوڭكىگەن. سوندايدا جەرۇيىقتىڭ وزىندەي بولىپ، دوستىق پەن تۋىسقاندىقتىڭ سيمۆولىنداي قۇشاق اشاتىن بالقاش سىندى قالا بولماعان عوي.

بۇگىندە مەنەن الدەكىم:

— سەن قايدانسىڭ؟ — دەپ سۇراسا،

— بالقاشتانمىن، — دەپ جاۋاپ قايتارام.

— كيىك شە؟ — دەسە، مەن:

— كيىك — سول ۇلكەن بالقاشتىڭ كىشى ءىنىسى. ءىنىنىڭ بالاسىن اعاسى ەركەلەتىپ قوينىنا سالىپ الاتىن. ارداق تۇتىپ موينىنا سالىپ الاتىن. كيىكتە تۋسام دا، قيالىممەن، ويىممەن، ىنتىعۋىممەن، ىرزىق-نەسىبەممەن بالقاشتا ءوستىم. العاشقى ۋىزدانعانىم — انام ءسۇتى بولسا، سودان كەيىنگى تالشىعىم — بالقاش سالەمدەمەسى. كىشى ىنىدەن تۋعان پەرزەنتىن ۇلكەن اعاسى ايالاپ، ۇلكەن الەمگە جولداما اپەرسە، سول جاقسىلىعىن ۇمىتىپ كەتۋىم ابەستىك ەمەس پە؟!

بۇگىندە بالقاش تۇرعىندارى اراسىندا "كيىك ۇيىنە بارامىز"، "كيىك ۇيىندە تۇرامىز"دەگەن تىركەستەر كوپ ايتىلادى.

— نەگە ولاي دەپ اتالادى، پاپا؟

— 1974 جىلى الدەبىر سەبەپتەرمەن كيىك رۋدنيگى ەرتەرەك جابىلىپ قالدى. رۋدنيك جابىلعان سوڭ، رۋدنيكتەگى جۇمىسشىلار ابىرجىدى. سوندا كىشى كيىكتىڭ ۇلكەن اعاسى بالقاش تاعى دا قۇشاعىن ايقارا اشىپ، جاردەم قولىن سوزدى. جاڭادان عانا سالىنىپ، بەرىلۋگە دايىن تۇرعان ەكىنشى ميكرواۋدانداعى ءبىر ءۇيىن تۇگەلىمەن بالقاشقا كەلەم دەۋشى كيىك تۇرعىندارىنا بەردى. زاۆودقا جۇمىسقا ورنالاستىردى. الگى ءۇي سودان باستاپ "كيىك ءۇيى" اتالادى. سودان باستاپ بالقاشتا ءبىزدىڭ اعايىن-تۋىستارىمىز، جاقىن-جەكجاتتارىمىز، كورشى جەرلەستەرىمىز تۇرىپ جاتىر.

جەرلەستەرىمىز مەكەنى — مەنىڭ دە مەكەنىم. بالقاشتىقتار — مەنىڭ جەرلەستەرىم. ۇلكەن كەمەگە كىشى قايىقتار تيەلىپ، الىس ساپارعا شىعادى. الىس ارالداردى كورەدى. قيانداعى ەلدەرگە جەتىپ، ياكور تاستايدى. ۇلكەن بالقاش ارقىلى كىشكەنە كيىك ۇلكەن ساپارعا اتتاندى. ۇلكەن ءىستىڭ جالىنا جارماستى...

بالقاش — مەن ءۇشىن كول، مەن ءۇشىن ەل، مەن ءۇشىن ەر دەگەن ءۇش تاعاننىڭ توپتاماسى. ياعني ءۇش الىپ باعانداي كوپ ارماندى اسقاقتاتقان ءۇش باستاۋ، ءۇش تىرەۋ.

كول — بايلىقتىڭ، سارقىلماس قازىنانىڭ، بەيبىت تىرلىك بەرەكەسىنىڭ ۇعىمى.

ەل — دوستىقتىڭ، تۋىسقاندىقتىڭ، باۋىرمالدىقتىڭ ايناسى.

ەر — سول بايلىقتى دوستىق قۋاتىمەن يگەرىپ، سارقىلماس قازىنانى تۋىسقاندىق قارىم-قاتىناسپەن ءوندىرىپ، بەيبىت تىرلىكتى باۋىرمالدىقتىڭ يگىلىگىمەن جاساپ جاتقان حالىق بەينەسى.

دۇنيەدە ايىرباستالماس قازىنا، سىيلانباس مۇلىك جوق. ءبىراق تۋعان جەر ماڭگىلىك جۇرەكتە قالادى. تۋعان وتان توپىراعىنان اجىرامايسىڭ. اششى دا بولسا تەرىڭ تامعان توبەڭە كوكتەم سايىن گۇل شىعادى، قىزعالداق الاۋلايدى. كەرمەك تە بولسا بۇلاقتىڭ تاستاي سۋى —ءشولىڭدى باسىپ، مەيىرىڭدى قاندىرادى. وتكىر دە بولسا ايازى بەتىڭدى ءسۇيىپ — بويداعى بۋلىققان قانىڭدى دۋ-دۋ تاسىتادى.

قونىستانۋ قيىن ەمەس، تۇرمىستانۋ ماشاقات، ۇلىم. ءبىراق اۋىردى جەڭەر ەل بار. جول باستار قول بار. بالقاش — وتىزىنشى جىلدار الىبى. يەن دالانىڭ كيىگى عانا تۇراقتاعان، جولبارىسى عانا جورتقان شولەيتكە قالا ورنايدى دەگەنگە وسى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ەشكىم سەنبەس ەدى.

ءبىراق "تالاي تاۋدى تەسىپ وتكەن" جۇمىسشى قاۋىمدى جۇمىلدىرعان ۇكىمەت ۇرانىنان كەۋدەسىنە ۇشقىن، كوزىنە جالىن، جۇرەگىنە جىلۋ تاراماعان وسى ولكەنىڭ ءبىر دە ءبىر مالشى-جالشىسى بولماعانىن اكەلەرىمىزدىڭ اڭگىمەسىنەن بىلەمىز. اڭىزعا اينالعان ەرتەگىدەي ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىن كورىپ تانيمىز. تانيمىز دا، سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ جاسامپاز قۇدىرەتىنە تاعزىم ەتىپ، تابىنامىز.

شولەيتكە قالا ورناسا، دالادا زاۆود دۇبىرلەسە، جانىندا كولى تولقىسا، قيالداعى عاجايىپتى وڭىندە ومىرگە اكەلگەن ءوز وكىمەتىنە ۇرپاعىنىڭ ۇرپاعىنا دەيىن بورىشكەر قازاق قۋانباعاندا قايتەدى، مارتەبەسى وسپەگەندە قايتەدى؟!

سول ۇرپاقتىڭ ۇرپاعى — مەن. ۇرپاعىنىڭ ۇرپاعى — بالام، سەنسىڭ. اناۋ ماياكتىڭ جارىعىمەن نۇرلانعان كول نە دەيدى؟

— بىلمەيمىن، پاپا. — الماس قىسىلا باس شايقادى.

— كۇمىس سىڭعىرى، قىز كۇلكىسى، تاعى تىقىرى، جەل سۋىلى، ەڭبەك كۇيى، بوزبالا ءانى، انا ءالديى — اناۋ كول تىنىسىندا. ەڭبەككەر كەيىپىندە. انالىق پىشىنىندە. كول جاي كەرىلىپ جاتقان جوق. جاي عانا تىنىستاپ جاتقان جوق. كول ۇلى ەڭبەك ۇستىندە. اناۋ زاۆودتىڭ قۇبىرلارىن سۋىمەن جىلىتىپ، سۋىمەن سالقىنداتىپ تىنباي جۇمىس ىستەپ جاتىر. مىناۋ كورىكتى قالانىڭ جاسىل جەلەگىنە ءنار بەرىپ، مىڭداعان تەرەزەلەرىنەن جىلتىراعان ءومىر ساۋلە-نۇرىنان كورىنگەن شات جۇزدەرگە تىرلىك بەرىپ، تىنىسىن كەڭەيتىپ، جۇمىس ىستەپ جاتىر.

بالقاش — ءوزى اتتاس كولىندە جاعىلعان ماياكتاي جان-جاعىنا نۇرىن تاراتقان، شۋاعىن جايعان شامشىراق.

بالقاش — ءومىر وتىن تۇتاتقان، ءومىر تاڭىن اتقىزعان، ادامعا ادامدىعىن تانىتقان مەكەن. "جالشى" دەگەن جالىنىشتى ەستىلەتىن جاماۋ العاش بۇل وڭىردە قالانىڭ ىرگە تاسىن سالماق بوپ تاستاق جەردىڭ ءبىرىنشى كۇرەگىمەن الىنعان توپىراقتىڭ استىندا كومىلگەن.

بالقاش — جۇمىسشى اتانىپ، جۇلقىنا كىرىسىپ، تاريحتىڭ جاڭا بەتتەرىن قايلا، كۇرەكپەن، قالاقشا، سۇيمەنمەن جازا باستاعان، جۇرەگى ءبىر سوعىپ، تىلەگى تۇتاسىپ كەتكەن العاشقى ەكى ءجۇز ادام بوپ كەلگەن موسكۆا، لەنينگراد پرولەتارياتىنىڭ وكىلدەرى مەن اقتوعاي، قوڭىرات، اقولەڭ، بەكتاۋاتانىڭ كەدەي-باتىراقتارى.

مەنەن بىرەۋ:

— بالقاشتىڭ ءتۇسى قانداي؟ — دەپ سۇراسا،

— بالقاشتىڭ ءتۇسى قىزىل، — دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم.

ويتكەنى تاڭ اتقاندا قىزارعان كۇننىڭ شۇعىلاسى كول ايدىنىن قىپ-قىزىل الاۋ نارت نۇرعا بويايدى، قازاق رەسپۋبليكاسى — ادامزات ءداۋىرىنىڭ ماڭگىلىك اتقان تاڭى. ەندەشە، بوستاندىقتىڭ كۇنى دالامىزدى القىزىل شاپاعىنا بولەپ تۇر. بالقاشتى ومىرگە اكەلگەن —ەڭبەك. قىزىل نۇرعا بويانعان كولدىڭ جاعاسىندا ءار جەردە قول جالعاسىپ قىزىل وتتار جاناتىن. ءار تۇستا قىزىل شۇبەرەكتەرگە ۇراندار جازىلاتىن. ءار سمەنانىڭ، ءار بريگادانىڭ وزعان قۇرمەتىنە قىپ-قىزىل جالاۋلار ءىلىنىپ، قۇلپىرىپ جەلبىرەيتىن. قۋانىش بەلگىسى —قىزىل. جەڭىس بەلگىسى — قىزىل. سۇلۋلىق بەلگىسى — قىزىل. جوسالى جوتامىز دا قىزىل. قىزىل ءتۇس — وت بەلگىسى. وت — ءومىر ۇيتقىسى. تۋىمىزدىڭ دا نارت قىزىل بولۋى تەگىن ەمەس.

سوندىقتان مەنەن بىرەۋ:

— بالقاشتىڭ ءتۇسى قانداي دەپ سۇراسا،

— بالقاشتىڭ ءتۇسى قىزىل، — دەپ باتىل جاۋاپ بەرەر ەدىم.

ءار جەردىڭ ءوز تاعدىرى بولادى. جەر تاعدىرى ەل تاعدىرىنان بولىنگەن ەمەس.

بالقاش — مەنىڭ بۇگىنگى قىزىعىمنىڭ باستاۋى. سەنىڭ ەرتەڭگى نۇرلى بولاشاعىڭنىڭ مىزعىماس كەپىلى، بالام.

بالقاش — ءار تىلدە سويلەيتىن قالا، ءبىراق ءبىر دىلمەن تۇسىنىسكەن دەنە.

— پاپا، وسى بالقاش قۇرىلىسى قاي كەزدە باستالدى، — دەپ ەندى الماس كادىمگىدەي-اق ىنتىعا قالدى.

— 1932 جىلى 29 يۋندە كسرو اۋىر ونەركاسىپ حالىق كوميسسارياتىنىڭ كوللەگياسى "بالقاش مىس كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسى تۋرالى" قاۋلىسىندا نەگىزگى وندىرىستىك وبەكتىلەردىڭ، اتاپ ايتقاندا: بايىتۋ فابريكاسىنىڭ، مىس بالقىتۋ زاۆودىنىڭ، جىلۋ ەلەكتر ورتالىعىنىڭ، قوسىمشا جوندەۋ بازاسىنىڭ جانە بەرتىس تۇبىندەگى قالانىڭ ورىندارىن بەكىتىپ بەردى. ءسات ساپار ايتىلىپ، جانا تاعدىردىڭ ەسىگىن اشتى.

وسى جىلى قۇرىلىس جۇمىستارىنا ءجۇز ميلليون سوم كۇردەلى قارجى ءبولىندى. ورتالىق وبلىستاردان ءار ءتۇرلى ماماندىق يەسى ءتورت ءجۇز ەلۋ جۇمىسشى كادرلەرى جينالدى. ءار قيلى تاعدىرلار سولاي توقايلاستى. بالقاش توڭىرەگىنەن سۋىلداپ قۇيىلىپ جاتقان جەرگىلىكتى ادامدار باۋىرمال قۇشاققا كەنەلىپ، سان الۋان ماماندىققا باۋلىعان ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ قامقورلىعىنا الىندى. كەشەگى جالشى مايتالمان بالتاشىعا اينالدى، قالاۋشى دا بولدى، ۇستا دا بولدى، سىلاقشى دا بولدى.

بالقاش — ءار تىلدە سويلەدى، ءبىر تىلەكپەن ءتۇسىنىستى. ءبىراق كوپ ۇزاماي تىلدىك كەدەرگى دە جويىلدى. اعا حالىقتىڭ وكىلدەرى — ورىس جۇمىسشىلارى بالقاش اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە ءوتىنىش ءبىلدىرىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن ۇيىرمەلەر اشىلۋىن سۇرادى. وسىنداي ون ءتورت ۇيىرمەدە قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەن قۇرىلىس باسشىلارى، پرورابتار مەن ماستەرلەر، بريگادير مەن دەسياتنيكتەر ۇيىمشىلدىقتىڭ ۇلگىسىن تانىتتى. قازاقتار دا ورىسشاعا ءبىرشاما جاتتىعىپ كەتتى.

اكەم ايتاتىن:

"ناننىڭ — حلەب، قاردىڭ — سنەگ، جولدىڭ — دوروگا، ءسۇتتىڭ — مولوكو ەكەنىن بىلگەندە، دۇنيەنىڭ ءتورت تورابىن شارلاپ شىققانداي مارقايعانىم بار. حلەب دەپ نان سۇراي السام، تارىقپاسىمدى ءبىلدىم. سنەگ دەپ توڭعانىمدى بىلدىرسەم، جاۋراماسىمدى ۇعىندىم، دوروگا دەپ ءومىر جولىمدى باسقالارمەن توقايلاستىرىپ، سۇرلەۋىمدى داڭعىلعا تۇسىرگەن سوڭ، ارتىمنان اق ءسۇتىن — مولوكوسىن ەلىم — انام ۇستاپ تۇرعانىنا كوزىم ابدەن جەتتى".

اكەم تاعى ايتاتىن:

"بارىنەن دە ءبىز "درۋگ" دەپ، ورىس دوستار "تامىر" دەپ ءبىر-بىرىمىزدى ارقادان قاعىسىپ، قاباقپەن تۇسىنىسكەن كەزدەردى ۇمىتارمىن با؟! مەنىڭ عۇمىرلىق چەرەپان درۋگىمدى تابىستىرعان بالقاشتى استە ۇمىتارمىن با؟! "تامىر" قانداي جاقسى ءسوز ەدى! دوستىقپەن بايلانىسىپ، تىرلىگىمىزبەن جالعاسىپ، ورتاق ءىس، ورتاق مۇددە ارقىلى تامىرلاسىپ كەتپەدىك پە. سول كەزدەگى تامىر جايعان تۋىستىق بۇگىندە تەرەڭگە بويلاپ، مىنا ءوزىڭدى، بالام، موسكۆانىڭ وزىندە وقىتىپ جۇرگەن جوق پا".

بالقاش — بۇگىندە ۇرپاقتار ۇياسى، اتالار داڭقى، اڭىزدار اتاسى. ۇرپاقتار ۇلىلىقتى جالعاستىرىپ اكەتتى. اتالار داڭقى كوشەلەردىڭ اتتارىندا قالدى، گرانيت تاستاردىڭ قاشالعان بەتىندە قالدى. اڭىز-ەستەلىكتەردە جاڭعىردى.

بالقاشقا قاراي تۇسكە دەيىن ىلدي قۋالاپ جەل سۋىلدايتىن. كولدەن تۇستەن كەيىن ىزعىرىق ەسەتىن، توساتىن جەلەگى، قالقالايتىن بۇدىرى بولمايتىن.

بۇگىندە بالقاشتا جەل از، شۋاق مول.

تابيعات بۇرىنعىسىنان وزگەرگەن ەمەس. اۋا رايى دا، قۇرعاق كليمات تا باياعىسىنداي. ءبىراق سول قىتىمىر تابيعاتتى ءيىتىپ، قاتاڭ كليماتتى جۋاسىتقان — ادامدار، بالقاشتىقتار.

الماس جان-جاعىنا ويلانا كوز جىبەردى. ساناسىنا اڭگىمەم تۇرتكى سالدى ما، ءبىر اتتاپ قاسىنداعى سيدا اعاشتىڭ ءدىنىن قۇشاقتادى. سىبدىرلاعان جاپىراقتارىنا قۇلاق ءتۇردى.

قارسىمىزعا شەتەن قالپاقتى قاريا جاقىندادى. قول بەرىپ امانداستى. ءجون سۇرادى. ءمان-جايدى ايتىپ بەردىم. بالامدى ەرتىپ تۋعان جەردىڭ ەر-ازاماتى مەن تاريحىن تانىستىرماق نيەتىمدى ىقىلاستانا قۇپتادى.

— دۇرىس. ءجون-اق. الماسجان، اتامەكەننىڭ قۇپياسىن بىلگىڭ كەلگەنى وتە جاقسى، — دەپ ەمىرەنىپ ۇلىمنىڭ ماڭدايىنان يىسكەدى.

— اعاشتارىڭىز جايقالىپ جاقسى ءوسىپتى، اتا، — دەدى الماس.

— و-و، ونىڭ تاريحى كوپ، شىراعىم. جاڭالىقتىڭ ۇيتقىسى ءاماندا جاستار عوي.

دۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ مۇشەسى شابلەنوۆ دەگەن جىگىت كومسومول جاستارعا: "قۇرىلىستى كوگالداندىرامىز! گۇل-باقشاعا بولەيمىز!" دەگەن ۇران تاستاۋعا ۇندەگەن. جاستار باتىل سەرپىلىسكە، جاڭا باستاماعا قاشاندا دايىن تۇرادى ەمەس پە. ىلە كوتەرە جونەلدىك.

ول كەزدە شارشادىم، قاجىدىم، دەم الام دەگەندى بىلمەيمىز. جىلى قۇشاعىن اشقان جاڭا ومىرگە زارىعىپ جەتكەندە كىمنىڭ كەجەگەسى كەيىن تارتۋشى ەدى.

جۇمىستان قول بوساسىمەن كۇرەك، قايلامىزدى الىپ كوشەگە توپ-توپ بوپ شىعامىز.

الدىمىزدا تۋ، توبەمىزدە قىزىل ماتاعا كەرىپ ۇستاپ العان ۇران. اۋزىمىزدا ءان. جاستىق ءانى.

ءبىر دەم، ءبىر لەكپەن جۇرگەن ادام ەش ۋاقىتتا شارشامايدى. شارشاۋدى ۇمىتىپ كەتەدى. ول كوپتىڭ، كوللەكتيۆتىڭ قۇدىرەتى.

لەك باسىندا — شابلەنوۆ. وتتى، ۋىتتى جىگىت بولاتىن. ماڭايداعى تال-شىلىك، قاراعاش وسكەن وزەن اڭعارلارىنا بارىپ، تۇبىمەن قازىپ الىپ، تۇيەلەرگە تەڭدەيتىنبىز. تەڭدەپ اكەلىپ پوسەلكاعا تامىرىمەن ەگەتىنبىز.

كوك وسكەن جەردە كوڭىل وسەدى.

تال بار جەردە تىرشىلىك تۇراقتايدى. جاسىل جەلەك تامىر جايىپ، بۇرشىك اتقاندا ماڭايىمىز قۇستىڭ انىنە تولىپ كەتەتىن.

كىشكەنە قۇستىڭ سايراۋىق انىندە ءومىر جىرى جاتاتىنىن سوندا ۇعىنعام.

ءبىزدىڭ باستامامىزدى رايكوم قولداپ: "پوسەلكا تۇرعىندارى قۇرىلىس تەرريتورياسىنا ءجۇز مىڭ ءتۇپ اعاش وتىرعىزۋى كەرەك!" — دەگەن ۇندەۋ تاستادى.

سول كەزدەگى قۇلشىنىستى، قاراعىم، ايتىپ جەتكىزە المايمىن. قاي تۇستان، قاي شارۋاشىلىققا كومەك سۇراعان، جاردەم تىلەگەن ۇسىنىس ءبىلىندى مە، بۇكىل قىبىرلاعان جۇرتشىلىق بالا-شاعاسىنا دەيىن ءبىرى قالماي جاپپاي جۇمىلاتىن.

قالانى جاسىل جەلەككە اينالدىرۋدا دا بالقاش تۇرعىنىنىڭ قول ۇشىن بەرمەگەن ءبىر ادامى قالمادى عوي. بەسىكتەگى بالاسىن ەمىزىپ كەپ، جەر قازىپ جاتقان انانى كورەسىڭ. قازىلعان جەرگە موينىنداعى القىزىل گالستۋگى جەلبىرەگەن شىبىق قاداپ جاتقان بالانى كورەسىڭ. انە، ۇيىمشىلدىقتىڭ كورىنىسى دەپ سونى ايت!

بالقاشتاعى بوتانيكالىق ب ا ق سول كەزدە ورناعان. اعاشتىڭ دا ءار ءتۇرى، ءار پاراسى بولاتىنىن قىر قازاعى سوندا ءبىلىپ ەدىك. بۇگىندە قالا جاسىل جەلەككە ورانىپ، بوتانيكا باعى ناعىز جانناتقا اينالىپ كەتتى عوي...

— قاريانىڭ اڭگىمەسى ارينە اڭىز ەمەس، الماس. ءبىراق اڭىزدان دە كەم ەمەس. از عانا جىلدا شولەيت دالاداعى كول جاعاسىندا سوسياليستىك قالا ورناپ، جاسىل جەلەگىن جەلكەن قىپ كوتەرىپ، بولاشاقتىڭ ۇلى جەڭىستەرىنە ءجۇزىپ بارا جاتتى.

1934 جىلدان باستاپ بالقاش قۇرىلىسى قارقىنىن ودان سايىن ۇدەتتى. شىعىس قازاقستان وبلىسى 200 كومسومولىن، الماتى وبلىسى 150 كوممۋنيسى مەن 250 كومسومولىن، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى 75 كوممۋنيسى مەن 125 كومسومولىن، اقتوبە وبلىسى 75 كوممۋنيسى مەن 150 كومسومولىن، باتىس قازاقستان وبلىسى 50 كوممۋنيسى مەن 25 كومسومولىن جىبەرىپ، بۇكىل قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنىڭ جاردەم-تىلەگىن، ىقىلاس-كوڭىلىن كوكشە تەڭىزدىڭ جاعاسىنا كوشىرىپ كەلگەندەي بولدى. جاڭادان كەلگەندەر قۇرىلىس ماماندىقتارىن تەز ارادا يگەرىپ الىپ، ەڭبەك قارقىنىن ەسەلەۋگە جان اياماي ات سالىستى.

ارينە قيىنشىلىق بولمادى، ءبارى دايىن بولىپ، ساقاداي ساي تۇردى دەۋ قيىن، بالام. جول قاتىناسى اۋىر. تەمىر جول سالىنباعان كەز. ازىق-تۇلىك جەتىسپەيدى.

ءبىر عانا مىسال نان توڭىرەگىندە.

"مەتالل — ءوندىرىس نانى" دەيمىز.

ناننىڭ قۇدىرەتىن باسقاشا جەتكىزە الامىز با؟

— جوق، پاپا!

— نان — ديقاننىڭ قۋانىشى مەن ءسۇيىنىشى، ۋايىمى مەن قاپىلىسى.

اعاشتا وسەتىن نان جوق. ول — ەڭبەك وتەۋى، ماڭداي تەر-مونشاعى. ول — جۇمىلا جەگىلگەن حالىقتىڭ ۇيقىسىز تاڭى مەن تىنىمسىز ارەكەتىنىڭ قارىمتاسى. سوندىقتان دا الەمدە ناننان ءقادىرلى، ناننان قىمبات، ناننان قاسيەتتى ەشتەڭە جوق. نان — قايىرىمدىلىقتىڭ بەلگىسى. نان وتكەننىڭ ءقادىرىن بۇگىنگە جەتكىزگەن. بۇگىننىڭ قاسيەتىن ەرتەڭگە اپارادى. نان —ادامزات ويلاپ تاپقان قۇدىرەتتىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇدىرەتتىسى. نان — ءنار. نان — تىرلىك. نان — دامىلداۋدى بىلمەيتىن ناعىز ەڭبەكقور. سوعىستاردا سولدات بوپ ايقاسادى. بەيبىت تىرلىكتە ءان بوپ جىرلانادى.

— "نانسىز قارىن تويمايدى، تۇزسىز اس تاتىمايدى". "نان — نۋ، بالىق — سۋ" دەيتىن ورىس ماقالدارى بار عوي، پاپا! — دەپ الماس قوسارلاندى.

— ءيا. ول ماقالدار تەگىن ايتىلماعان.

لەنينگرادتىڭ تاريحي مۋزەيىندە ابدەن كەۋىپ، قارايىپ كەتكەن ءبىر ءۇزىم نان ساقتاۋلى تۇر. كەپكەن نان، قارايعان نان. بۇل ءۇزىم — ءبىر ادامنىڭ بلوكادا كەزىندەگى ءبىر كۇندىك قورەگى. بۇل ناندا ۇن از. بۇل ناندا ءار ءتۇرلى قوسپا بار.

سالماعى 125 گرامم عانا.

1942 جىلدىڭ 24 يانۆارىنان باستاپ جۇمىسشى پاەگى لەنينگرادتا 400 گرامعا دەيىن وسكەن. وزەگى تالسا دا وجەتتىگىن شىڭداعان لەنينگرادتىقتار اقىرى جەڭىپ شىققان.

تاعى ءبىر دوكۋمەنتكە كوز جۇگىرتەيىك.

1934 جىلدىڭ وكتيابرىندە قازاقستاننىڭ ولكەلىك ۆكپ (ب) كوميتەتىندە كومبينات قۇرىلىسى جايلى جاساعان بايانداماسىندا قۇرىلىس باستىعى ۆ.ي. يۆانوۆ تۇرمىستىق قيىن جاعدايلارعا نازار اۋداردى.

كۇندەلىكتى جۇمىسشى پاەگى 800 گرامم، جۇمىسشى سەمياسىنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ پاەگى — 400 گرامم. لەنينگراد بلوكاداسىنىڭ پاەگىمەن شامالاس ەمەس پە. وندىرىستىك توۆار جەتىسپەي، وتىن تابىلماي جاتسا، ءبىر ءتىلىم قارا ناننىڭ قۇنىن قالاي قادىرلەمەسسىڭ؟! قالاي قۇرمەتتەمەسسىڭ؟!

ۇكىمەتىمىز — بالقاش قۇرىلىسىنا قاتتى كومەك كورسەتتى. ۇزاماي نان دا جەتتى.

نان — تىرلىك. نان — قوسىمشا ەسەلەنگەن قاجىر-قايرات.

وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزەڭنىڭ اۋىرتپالىعىن ەلەتپەي، شالا قۇرساق ءحالىن، سۋىق بۇرسەڭدەتكەن كۇيىن ۇمىتتىرىپ، ىلگەرى كۇننىڭ جارقىن نۇرىنا جەتەلەگەن جاستار — بالقاش قۇرىلىسىنىڭ ناعىز جالىندى دەم بەرۋشىلەرىنە اينالدى. ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ۇيىرمەلەرىن اشىپ، جۇمىسشى كلۋبتارىندا ءار ءتۇرلى تاقىرىپتارداعى كەشتەردى ۇيىمداستىرىپ، سەمبىلىكتەر جاساپ، قيىندىقتى جەڭىلدەتۋگە تىرىستى.

بالقاش — ءان مەن جىردىڭ ولكەسى. بالقاش دەگەندە العاشقى قۇرىلىسشىلار، بۇگىندە قاي جەردە جۇرمەسىن، قاي قالادا تۇراقتاماسىن، ءوز جۇرەگىنىڭ اماناتىن، ىقىلاس ىنتىعىن كوكشە تەڭىز جاعالاۋىنداعى جاسىل جەلەگى جايقالعان جاستىق قالاسىنا جولداپ جاتادى. سۇيىسپەنشىلىكتەرىن سوزبەن جەتكىزە الماسا دا، سەزىممەن جىرلاي الاتىندىقتارىن تولعانعان كوڭىل كۇيلەرىنەن كورگەم، كىرپىك ۇشىندا دىرىلدەگەن شىق تامشىداي جاستارىنان ۇققام.

ەسكى ولەڭدەر وتىزىنشى جىلدارى جاڭا جىرلارمەن جاڭعىرعان. سول جىرلار سارى دالانىڭ جەلىمەن ۇلاسىپ، كوك تەڭىزدىڭ تولقىنىمەن ارالاسىپ، ەڭبەك كۇيىنىڭ ىرعاعى مەن جالعاسىپ، جۇمىسشىنىڭ مىقتاپ قاققان شەگەسىندەي تاپجىلماي، زاۆود قۇبىرلارى ارقىلى بۋداقتاعان تۇتىنمەن زاڭعار كوككە ورلەپ، اق جەلكەنى كەرىلگەن جەلقايىقتارمەن تەڭىز ءتوسىن شارلاپ ءالى كۇنگە دەيىن تىنباستان قالىقتاپ تۇر.

جىر — كوڭىل تاسقىنى. ءان — جۇرەك تەبىرەنىسى. ءان-جىر بار جەردە كۇيبەڭدىك قالمايدى، كۇيكىلىك جوعالادى. جىگەر تاسيدى، قايرات شىڭدالادى. جاڭالىق الادى، رۋحاني تۇلەيدى. ءان ويلانتادى، شامىرقانتادى، ەلىتتىرەدى.

بالقاش اۋداندىق كومسومول كوميتەتى سول 1934 جىلى جيىرما جاسىن — جيىرما مادەني شارا ۇيىمداستىرۋشىلارىن باراقتاردا تۇراتىن جۇمىسشىلاردىڭ اراسىنا قونىستاندىرىپ، سولار ارقىلى كۇندەلىكتى تۇرمىستىڭ مادەنيەتىن كوركەيتۋدىڭ كامىن ويلاستىرعان. جاستار جۇرگەن ورتا — كوڭىلدىلىكتىڭ تۇراعى. سونى ورناتا ءبىل. دۇرىس باعىتقا سالا ءبىل. كەرەك بولسا — قولىڭا دومبىرا ۇستا. سىرنايدىڭ جەز تۇيمەسىن ساۋساقتارىڭمەن قۇدىرەتتەندىرىپ جاعالاتىپ ءوت. بولماي بارا جاتسا، اعاش قاسىقتاردى الىپ، قۇيقىلجىتىپ تىزەڭە سوق، كەۋدەگە سوك، ەرىكتى الار ىرعاق تاپ. كوكەيدەن ءان توگىلسىن، وكشەڭ جەر تەپكىلەسىن. كوپشىلىك جۇرگەن جەردە كوڭىلسىزدىك جايلاماسىن. مەكەنىڭدى مەرەكەگە تولى كۇنشۋاق وراسىن. جاستاردى جايراڭدات. جالىنىن شالقىت.

باراقتارداعى جيىرما جىگىت، جيىرما كومسومول، جيىرما مادەني شارا ۇيىمداستىرۋشىلار سونداي قۋاتتى ۇيتقىعا اينالىپ ەدى. جىر كومەيى اعىتىلىپ كەتتى. ءان تاسقىنى كەرنەپ كەتتى. كۇي سىڭعىرى قاۋلاپ كەتتى.

1934 جىلدىڭ 11 مايى — بالقاشتىقتار ءۇشىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى. سول كۇنى ورتالىق پوسەلكە باراقتارىنىڭ قاسىنداعى جۇمىسشى كلۋبىندا بۇل وڭىردە بۇرىن بولماعان العاشقى كونسەرت بەرىلدى.

ونەردىڭ العاشقى وتاۋى شاڭىراق كوتتەردى. اسپاندا ءان قالىقتاپ، الاۋلاعان جۇزدەرگە كوڭىلدى كۇلكى ورنادى.

كونسەرت قويۋشىلار — كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە قاتىساتىن جەرگىلىكتى تالانت يەلەرى، ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان كۇيشىلەر، كۇمىس كومەي انشىلەر ەدى. قازاقتىڭ تۋما تالانت ساڭلاقتارى مەن قازاق ونەرىنىڭ جۇيرىكتەرى ەدى.

سولاردىڭ ءبىرى قازاق دالاسىنداعى سيرك ويىندارىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ءارى ساقتاپ قالىپ، ءارى جاڭعىرتا دامىتقان مايتالمان اقىن، زەرەك كومپوزيتور قوشقارباي ۇلى شاشۋباي بولاتىن. شاكەڭنىڭ اسقاق داۋسى "اققايىڭدى" سوزعاندا ون ساۋساعى بوزداعان گارموننىڭ تىلدەرىن قۋالاي جۇگىرىپ، قىدىرىپ كەتەتىن. ول وتكەنىن وگەيسىپ، بۇگىنگى شات-شادىمان ءومىرىن جىرلاعان. اق قايىڭداي جاپاندا جالعىز سارناعان انشىلىك عۇمىردىڭ جاڭادان قۋات تاۋىپ، بۇرشىك جارعانىنا قۋانعان. حالىقتىڭ كەن قازىناسىمەن قوسا جۇرەك، كوڭىل قازىناسىن دا قوسا اشىپ، جاڭا ءداۋىردىڭ، جاڭا زاماننىڭ دەمەي جەتەتىن، سۇيەنىش، مەدەۋ بوپ قولتىقتاپ اكەتەتىن قۇدىرەتىنە سۇيسىنگەن. تاقياسىن بىردە توبە قۇيقاسىن جىبىرلاتىپ قاباعىنا ءتوندىرىپ اكەپ قوندىرا قويسا، بىردە جەلكەسىنە ىلديلاتىپ جىبەرىپ، ارىندى اندەرىن اڭىراتقاندا، ەسكى سەرىك سىرنايى سىڭسىپ، سىڭعىراپ، بوزداپ، بەبەۋلەپ، ارىنداپ، اعىلىپ، تامىلجىپ توگىلگەن.

سولاردىڭ ءبىرى — بۇگىندە كيىك ستانسياسىندا تۇراتىن دومبىراشى، كۇيشى مۇحامەدجان وسپانوۆ. ولار — سكريپكاشى اشىربەك تىلەشوۆ، جەتى جاسار كۇيشى بالا ماعاۋيا حامزين، ون جاسار كۇيشى بالا — سىدىق مۇحامەدجانوۆ. ونەر قۇدىرەتى — جۇرەك كىلتى، جەمىستى شابىتتىڭ كۋاسى. ماعاۋيا حامزين بۇتىندە اتاقتى دومبىراشى. سىدىق مۇحامەدجانوۆ بۇگىندە داڭقى تۋعان دالاسىنان قاناتتانىپ سامعاپ ۇشىپ، وتان اسپانىندا شارىقتاپ، شەت ەلدەرگە كەڭ تاراپ كەتكەن اسا كورنەكتى كومپوزيتور. ەكەۋى دە قازاق ءسسر-ىنىڭ حالىق ارتيستەرى.

بالقاش — انا. انا دەيتىنىم، العاش كۇننەن جاڭا تىرلىگىنىڭ قايىرماسىن انمەن باستاعان. جاڭا تۋعان بالاسىنا بەسىك جىرىن باعىشتامايتىن انا بولمايدى. انا ءالديى — العاش ەستىر ءانىڭ، العاش سۋسىندار بۇلاعىڭ، العاش تاتار رۋحاني قورەگىڭ. ەندەشە، انا-بالقاش ءوز ۇلدارىنا، ءوز پەرزەنتتەرىنە، ءوز قۇرىلىسشىلارىنا تولقىعان كولىمەن ءان بوپ جەتكەن. ۋىلدەگەن جەلىمەن كۇي بوپ قۇيىلعان. سول پەرزەنتتەرى — سىدىق مۇحامەدجانوۆ، ماعاۋيا حامزيندەر.

قازىرگى بالقاش قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ساقاتاي امانجولوۆ وسى اڭگىمەنى ۇلىم ەكەۋمىزگە ايتىپ وتىرىپ، ءسوز سوڭىندا قولقا سالدى.

— سىدىق مۇحامەدجانوۆ اعايدى بالقاشقا ءبىر رەت كەلىپ كەتۋگە ءبىزدىڭ سالەمىمىزدى جەتكىزسەڭىزدەر. تۋعان جەردىڭ تۇلەگىن تۋعان ەلى كورەر ەدى. بۇگىنگى كوركەيگەن قالانىڭ تۇرعىندارى ان-كۇيىن، وپەرا، سيمفونياسىنىڭ ۇزىندىلەرىن ەستىپ، قۋانا قول سوعار ەدى. بالكىم، تۋعان، وسكەن جەرىنىڭ ازاماتتارىنىڭ ىستىق ىقىلاسى قاناتتاندىرىپ، شابىتىن شاقىرىپ، بالقاش قالاسى تۋرالى، قالانىڭ جاسامپاز جۇمىسشىلارى تۋرالى جاڭا ءبىر ءان شىعارار ما ەدى. ازامات ۇلدارىن ايالاۋدى بىلەتىن اعالارى دا، ىنىلەرى دە، جەرلەستەرى دە كوپ مۇندا. جاڭا بالقاشتىڭ شالقىعان جاڭا ءانىن جابىلا قوسىلىپ شىرقاپ قالار ما ەدىك...

كىم ءبىلسىن، سىدىق مۇحامەدجانوۆ اعامىزدى گۇلدەنگەن بالقاشتىڭ بۇگىنگىسى، جارقىن بولاشاعى تەبىرەنتپەي جۇرگەن دە جوق شىعار. تولعانتپاي جۇرگەن دە جوق شىعار. بالكىم، دارىندى ۇلانى تۇساۋ كەسكەن تۋعان جەرگە ءانىن دە، سيمفونياسىن دا ارناپ، جازىپ جاتقان شىعار. بالكىم جازىلىپ، ورىندالىپ تا قويار. ايتەۋىر، قارىزدار جۇرەكتىڭ قارىمتاسى ەرەسەن بولارى ءسوزسىز. وسى جولدار ارقىلى مەن دە بالقاشتىقتاردىڭ كومپوزيتور اعامىزعا سالەمىن جەتكىزىپ، قولقاسىن ءبىلدىرىپ، ءوز مىندەتىمدى اتقارعانىمدى سەزىنەم.

جىر تەبىرەنگەن جۇرەكتەن، ءان تولعانعان كوڭىلدەن تۋادى. جاستىقتىڭ ءانى دە، جىرى دا ەرەكشە. ول — ەڭبەگى. ەڭبەگىنىڭ جەمىسى.

...1935 جىلى بالقاش قۇرىلىسى 70 ميلليون كۇردەلى قارجىنى يگەردى. يگىلىكتى ءىستىڭ، اۋىر جۇمىستىڭ باسى-قاسىندا كومسومول جاستار ءجۇردى. ءبىر عانا ايدىڭ ىشىندە قۇرىلىسقا كەڭسەلەر مەن قوسالقى مەكەمەلەردەن ەكى ءجۇز ەلۋ كومسومول اۋىستى. ولار كومسومول جاستار بريگاداسىن باسقاردى. قۇرىلىسقا قاجەت ماماندىقتاردى تەز ارادا يگەرىپ الىپ، سوسياليستىك جارىستىڭ قارقىنىن ۇدەتىپ جىبەردى. سول كەزدە بۇكىل بالقاش وڭىرىنە ن. ايۋپوۆ، ق. نامازبايەۆ، ۆ.اليسين ءتارىزدى بريگاديرلەر مەن س.تۇندىكبايەۆ، ا.اۋكەشيەۆ، ب.توقبەرگەنوۆ سىندى ەڭبەك ەكپىندىلەرىنىڭ ەسىمدەرى كەڭ تاراپ كەتتى.

ەڭبەك جىرى — ۇزىلمەيتىن ارقاۋ. ول جۇرەكتە تۋىپ، جۇرەكتە تۇراقتايدى. بازىل توقبەرگەنوۆتىڭ جۇرەك ءانى ۇزاعىنان سۇيىندىرگەن. ون جاسىندا بايدىڭ قوزىسىن باققان. ون جاسىندا تابانىنا دالانىڭ شوگىرى كىرگەن. ون جاسىندا كوزىنەن قان ارالاس جاس تامعان. سونداعى جىلدىق اقىسى-جەتىم لاق بولاتىن. ون جاسىندا تاۋعا مۇڭ شاعىپ، زارلى اۋەندى بۇلىڭعىر اسپانعا اۋەلەتكەن. ءبىراق كۇلكى بەرەتىن، قۋانىش اكەلەتىن جۇرەك ءانى ول كەزدە تۋا قويعان جوق ەدى.

تەڭدىك زامانى بازىلعا دا ەركىندىك بەردى. جۇرەك ءانى بۋلىعىپ، كەۋدە كەرنەي باستادى. توقبەرگەنوۆتى قامقور وتان قاراۋىنا الدى. قارساقپايداعى مىس قورىتاتىن زاۆودتا ونى ەلەكتردانەكەرلەۋشى ماماندىعىنا باۋلىدى. جۇرەك ءانى بۇلقىندى. كومسومولدىق جولدامامەن بالقاش كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسىنا كەلىپ، بريگادا باسشىسى بولدى. جۇرەك ءانى — جۇرەك جىرىن تاپتى. تىنباي سايراپ، تولعانىپ كەتتى. جۇرەك ءانى — ەڭبەك جىرى دەگەنىم دە سوندىقتان. انا ءالديى — ادامزات جىرىنىڭ باستاۋى بولسا، ەڭبەك جىرى — سول انا مەيىرىمىنەن ءنار الىپ، بۇكىل ءومىردى قۋانىش كۇلكىسى مەن جاسامپازدىقتىڭ نۇرىنا بولەيتىن تولاستاماس ءان. بازىل توقبەرگەنوۆتىڭ كەۋدەسىندە كۇمبىرلەگەن ەڭبەك كۇيى جانىن جادىراتىپ، ىلگەرى جەتەلەدى. ول كوپ ۇزاماي اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنە مۇشە بوپ كىردى. جۇرەكتە جاڭعىرعان كومسومولدىق اۋەننىڭ جىگەرلى سازىن بالقاش توڭىرەگىندەگى اۋىلداردىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە جاڭعىرىقتىردى. كومسومول وتريادىنا ىلەسىپ، مادەني جورىققا قاتىناستى. الىس اۋىلداعى جاستاردى جاڭا تىرلىككە شاقىرىپ، بالقاش قۇرىلىسىنا جۇمىسقا كەلۋگە جار سالدى. جاس جۇمىسشىنىڭ، ەڭبەك ەكپىندىسىنىڭ ۇگىتى —جۇرەك جالىنى بولدى. جۇرەك ءانى، ەڭبەك جىرى بارلىق سوزدەن دە سيقىرلى ەدى. توپ-توپ بوپ جاڭادان قۇيىلعان جاستار وسى كومسومولدىق مادەني جورىقتىڭ ۇلگىلى ناتيجەسىنىڭ كورىنىسى ەدى.

بازىل بويىنداعى جۇرەك جىرى ۇلى سيمفونياعا ۇلاستى. توقبەرگەنوۆ قازاقستان جاستارى تاريحىنىڭ ءتىرى بەينەسى، جارقىن ايناسى بولعانداي-اق ەدى. ول كسرو جاڭا كونستيتۋسياسىنىڭ جوباسىن تالقىلاۋعا قاتىسقان.

سول تۋرالى ەستەلىگىندە بازىل توقبەرگەنوۆ بىلاي دەيدى:

"ميحايل يۆانوۆيچ كالينيننىڭ قابىلداۋىندا بولعان دەلەگاتتاردىڭ ەكى جاسى — قازاق مەن ەكەم دە، ەڭ جاسى ۇلكەنى — دانا اقىن، داريا اقىن قازاق جامبىل ەكەن".

جاس دەلەگات — بالقاش قۇرىلىسىنىڭ وزات ەكپىندىسى، كومسومول تۇلەگى — كەشەگى باتىراق بازىل توقبەرگەنوۆ.

ەڭ قاريا دەلەگات— اق باستى الاتاۋدىڭ قارت قىرانى، ءدۇلدىل اقىن، جاڭا زاماندا قايتا تۇلەگەن، كەشەگى جالعىز اتتىلى كەدەي جامبىل جابايەۆ.

ءومىر يىرىمدەرى قالاي توقايلاستىرادى.

ءومىر ءيىرىمىن وسىلاي ۇيلەستىرگەن زامانا جەڭىسى، رەسپۋبليكانىڭ جەڭىسى. ايتپەسە، ون جاسىندا جالاڭاياق قوزى باققان قويشى بالا جەتپىس جاسىنا دەيىن جوقشىلىقتىڭ زاردابىن تارتقان، كەۋدەسى كۇڭىرەنگەن اقىن اتا وسىنداي قۇرمەت پەن تەڭدىككە جەتىپ، ۇلى وتاننىڭ ەلدىگى مەن بىرلىگىن، تەڭدىگى مەن بەيبىت ءومىرىن قورعاۋعا ارنالعان زاڭدى بەكىتۋگە قاتىسا الار ما ەدى، ۇلىم.

جاڭا زاماننىڭ جاڭاشا ءانى — جۇرەك ءانى، ەڭبەك جىرى دەگەندە مەن وسىنداي يگىلىكتەردى ەسكە الام، بالام. وسىنداي يگىلىك اكەلگەن وتانعا شەكسىز ريزا بولعان كوڭىلىمدى بىلدىرەم. وسى يگىلىككە كۇن سايىن كەنەلىپ، كۇن سايىن راقاتىن كورىپ جۇرگەن ساعان، ۇرپاقتارعا —جەتكىنشەكتەرگە: "جاڭالىق باستاۋىن ۇمىتپا! وتان الدىنداعى پارىزىڭ مەن قارىزىڭدى ۇمىتپا. ەل ىرىسىن ەسەلە. وتان مۇددەسىن ءوز مۇددەڭنەن جوعارى قوي. وتاندا بولسا، وت باسىندا مول بولادى. حالقىڭنىڭ قاباعىندا كىربەڭ بولماسا، سەنىڭ دە قاباعىڭ قاتۋلانبايدى. بەيبىت تىرلىكتىڭ بەرەكەسى — ەڭبەك. ەڭبەك ەتە ءبىل. سەنىڭ قازىرگى ەڭبەگىڭ —وقۋىڭ. وقۋدا وزات بولساڭ، ەڭبەكتە دە وزىق بولاسىڭ. پايداڭدى ەلىڭ مەن جەرىڭ كورەدى. تىڭ دالادا ەگىن جايقالتساڭ، مىڭعىرعان مال وسىرسەڭ، جاڭا كەن كوزىن تاپساڭ، جاس قالانى —جايرەم سياقتى بولاشاق مەكەنىن كوركەيتسەڭ، بايقوڭىردان ۇشاتىن جاڭا كوسموناۆت -تۇڭعىش قازاق كوسموناۆتى سەن بولماعاندا كىم بولادى؟! تۋعان جەردەن ۇشىپ كوسموسقا شىعىپ، كوسموستان تۋعان دالاڭا قايتا كەپ قونساڭ — بۇكىل بىرلىگى تابىستىرعان حالقىڭ ايالاپ الاقانىنا كوتەرمەي مە؟! كەلەشەك قازاق كوسموناۆتى بولۋعا تىرىس. تىرىسىڭدار!" — دەر ەدىم.

ءبارىنىڭ، بار جاقسىلىقتىڭ، بار ارماننىڭ كەپىلى — جۇرەك جىرى. جۇرەك جىرى ۇزىلە كورمەسىن. بازىل توقبەرگەنوۆتىڭ كەۋدەسىن كەرنەگەن جاستىق اۋەنىندەي ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن. ەڭبەك جىرىن بويىنان ءبىر ءسات الاستاتپاعان بازىل توقبەرگەنوۆ قاراعاندى وبلىسى قۇرىلعاندا، وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ تۇڭعىش ءبىرىنشى سەكرەتارى بولدى. وبلىس جاستارىنىڭ سۇيىكتى باسشىسى بولدى. قاي جەردە، قاي جاۋاپتى ورىنداردا ىستەمەسىن بازىل جۇرەك ءانىن جوعالتپادى. پارتيا، كەڭەس مەكەمەلەرىندە ءارتۇرلى قىزمەت اتقارعان ول جەزقازعان قالاسىنا ورالىپ، قويۋ-مەحانيكالىق زاۆودتا قۇرمەتتى دەمالىسقا شىققانشا ماستەر بوپ ەلەۋلى ەڭبەك ەتتى. ونداعان ءىزباسارلارىن تاربيەلەدى. جۇرەك ءانىن جالىندى جىرعا ۇلاستىردى.

بالقاشتاعى ءۇش ءجۇز وتىز التى بريگادانىڭ ەلۋى كومسومول-جاستار بريگاداسى ەدى. سونىڭ ەكەۋىن قوس قارلىعاش — قازاق قىزدارى ايشا وماروۆا مەن سارا مامبەتوۆا باسقارعان. ەكەۋى دە كوپ قۇرمەتىنە بولەنگەن. قايرات كۇشپەن قاتار نازىك سۇلۋلىق، قايىرىمدى ىزگىلىك جۇرگەن. ايشا مەن سارا اپايلار نازىكتىك پەن ىزگىلىكتى بۇگىنگى بالقاشقا ءوز جاندارىنان ماڭگىلىككە ءسىڭىرىپ كەتكەن. امانات قىپ تابىستاپ كەتكەن.

اكەم ايتاتىن:

— 1933 جىلى قاراعاندى-بالقاش تەمىر جولىن سالۋعا اتتاندىم. "تەمىر جول — ءومىر جولى" دەگەن ۇعىمنىڭ كەڭ تاراعان كەزى. كومسومولدارعا ۇندەۋ تاراتىپ، جول قۇرىلىسىنا شاقىرۋ بەرىلىسىمەن كوپپەن بىرگە كەلىپ، سكرەپەرششيك بولىپ ورنالاستىم.

ارينە، قازىرگىدەي تەحنيكانىڭ مول كەزى ەمەس. كوپ جۇمىستى قولمەن اتقارامىز.

ءيا، اكەلەر ەڭبەگى ۇمىتىلمايدى. ۇمىتىلماق ەمەس. ويتكەنى اكەلەر ەڭبەگى تاريح بەتتەرىندە قالعان. تاريحي وقيعالاردىڭ ەسكەرتكىشىندەي بولىپ، ۇلى قۇرىلىستاردا قالعان. قاراعاندى-بالقاش تەمىر جولىنداعى جولاۋشى پوەزىنا مىنگەن سايىن مەن مارقۇم اكەممەن قايتادان تابىسقانداي بولام. قايتادان اڭگىمەسىن ەستىپ، اقىل-وسيەتىن تىڭداعانداي بولام. ويتكەنى تەمىرجول — ءومىر جولىنا شىن اينالىپ، ۇلى وتاننىڭ باتىسىن شىعىسىمەن جالعاپ، تەرىسكەيىن كۇنگەيگە جاقىنداتىپ قويمادى ما. ال رەلستى توقپاقتاعان دوڭعالاق اۋەنى اكەمنىڭ ۇزىلمەگەن ءانى بوپ جالعاسىپ، وتىزىنشى جىلدار جاستارىنىڭ وجەت رۋحىنان حابار بەرگەندەي جانىما شىمىرلاپ قۇيىلادى. دوڭعالاقتار دۇرسىلىندە اكە جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى بار. دوڭعالاقتار اۋەنىندە اكەلەردىڭ ەڭبەك جىرىنىڭ ماڭگى ساقتالىپ قالعان ومىرشەڭ ءانى بار. مەن دوڭعالاق سازىنان اكەم ءانىن ەستيمىن. اكەم وسيەتىن ۇعام. اكەممەن قايتا كەزدەسەم. سول شاقتاردا دوڭعالاق تارسىلىنا، دوڭعالاق اۋەنىنە ىشتەي قوسىلىپ، سوناۋ جاس كەزدە اكەمە ارناپ شىعارعان العاشقى ءسابي ولەڭىمدى، ءسابي كوڭىلدىڭ ريزالىعىمەن تاعى دا اكە رۋحىنا باعىشتايمىن:

قولعا الىپ كەتپەندى،
تۇرعىزدىڭ كوپىردى،
جاسادىڭ وتكەلدى...
دالانىڭ قينادى جاۋىنى،
قينادى داۋىلى،
ءتوزدىڭ سەن بارىنە
جۇرەكتىڭ جەڭدى دە دابىلى.
اسىقتىڭ ىلگەرى،
سىرىڭدى بىلەمىن.
دالانىڭ قۋاڭدى گۇلدەرى
ءومىردىڭ سول جولىن
بالقاشقا اكەلىپ تىرەدىڭ...

"بالقاشقا اكەلىپ تىرەدىڭ..." ايتۋعا وڭاي. قۇرىلىسى 1932 جىلى باستالعان بەس ءجۇز جەتى كيلومەترلىك بۇل جول 1935 جىلدىڭ كۇزىندە بىتپەك بولاتىن.

بەس ءجۇز جەتى كيلومەتر. سونداي ارا قاشىقتىققا قول كۇرەكپەن جال ءۇيىپ، ءتوستابان (ناسىپ) توسەپ، قايلامەن تاس قاشاپ، تاۋ كەسۋ كەرەك. قانشا كوپىر تۇرعىزىپ، وتكەل جاساۋ كەرەك.

— پاپا، سوندا وسى تەمىر جولدى قانشا ادام سالعان؟ قاراعاندى — بالقاش ءوڭىرىنىڭ حالقىنىڭ شاماسى جەتپەس ەدى، ءا؟

— 1935 جىلى قاراعاندى-بالقاش تەمىر جول قۇرىلىسىندا ون بەس مىڭ جۇمىسشى ىستەپتى. ولار — اقمولا مەن قاراعاندى، جامبىل مەن شىمكەنت، قىزىلوردا مەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنان كەلگەن كولحوزشىلار، تۇركسىب ماگيسترالىن سالعان تاجىريبەلى تەمىرجولشىلار، ورتا ازيا مەن سىبىردەن، لەنينگراد پەن گوركييدەن كەلگەن ماماندار ەدى.

اكەم، سەنىڭ اتاڭ ايتاتىن:

— 1935 جىلدىڭ 2 دەكابرىندە ۇسكىرىك اياز بۋىپ بەردى دەيسىڭ. تۇكىرىگىڭ جەرگە تۇسكەنشە دوڭگەلەنىپ مۇز بوپ قاتىپ قالادى. ومىرىمدە ءدال سونداي قاقاعان ايازدى بۇرىن-سوندى كورمەگەن شىعارمىن. تۇلا بويىمدى مىڭداعان ينەمەن شاباقتاعانداي شىمىرلاتا شانشىپ، بەت قاراتار ەمەس. بەرتىس ستانسياسىنا نەبارى جيىرما ۇشاق شاقىرىم جەر قالعان. قالايدا سول جىلى ءبىتىرۋىمىز كەرەك. الدىمىزدا —"تەمىر جولدى قاشان جەتكىزەسىڭدەر؟" — دەپ قۇرال-جابدىق، ازىق-تۇلىك توسقان بالقاشتىقتار، ارتىمىزدا — ءبىز سالعان تەمىر جولمەن ىزبە-ىز كەلە جاتقان جۇك تيەلگەن پوەزدار. ەكەۋى دە اسىقتىرادى. اسىقپايىق دەگەن ءبىز جوق. جۇمىسشى قاۋىمى — ۋادەسىنە بەرىك قاۋىم. ۋادە بەردىڭ بە — ءولتىرىل ورىندا. ۇكىمەت نۇسقاۋى سولاي. حالىق تالابى سولاي. جۇمىستى توقتاتقان جوقپىز. كۇندىز-تۇنى لاپىلداتىپ، لاۋلاتىپ ءار جەردەن وت جاعىپ قويىپ، سونىڭ جىلۋى مەن جارىعىندا ەڭبەك قارقىنىن ۇدەتىپ جىبەردىك. 21 دەكابردە قاراعاندى-بالقاش تەمىر جولى قۇرىلىسىنىڭ باس ينجەنەرى چۋدوۆسيەۆ سوڭعى كۇمىس كوستىلدى قاققىزىپ، ءنومىرى ەم -4880ء-شى پاروۆوزىن ىلگەرى وتكىزدى...

ع ەم -4880ء-شى پاروۆوز.

بىلايشا قاراپايىم عانا جاعداي، قارابايىر عانا پاروۆوز سياقتى.

ويلاپ قاراساڭ، بالام، — اڭىزعا بەرگىسىز تاريح. سول پاروۆوز بالقاش قالاسىنا، بەرتىس ستانسياسىنا موسكۆا، الماتى، قاراعاندى قالالارىنىڭ وكىلدەرى مىنگەن ۆاگوندى عانا جەتكىزگەن جوق. سول پاروۆوز كوكشە تەڭىز جاعاسىنا كەڭەس ادامدارىنىڭ قۇدىرەتىنىڭ كۋاسىن، ۋادەسىنە بەرىك جۇمىسشىنىڭ ەڭبەك ناتيجەسىن، كەڭەس ۇكىمەتى قامقورلىعىن جانە بۇكىل وتاننىڭ بالقاشتىقتارعا دەگەن جاردەم-كومەگىن جەتكىزگەن.

تەمىر جول كەلدى دە، بالقاش الىپ وتانمەن جالعاستى. قاراعاندى كومىرىن بەردى. ءسىبىر اعاشىن بەردى. ورتا ازيا جەمىسىن بەردى. تۋىسقاندىق الاقانىن سوزدى. باۋىرمالدىق قۇشاعىن ايقارا اشتى.

بار بولسا، ع ەم 4880 پاروۆوزىنىڭ بالقاشتاعى بەرتىس ستانسياسىنىڭ قاسىنداعى تۇعىردا ەسكەرتكىش بوپ تۇرعانىن قالار ەدىم. ويتكەنى ەڭبەك جەڭىسىن قادىرلەۋدەن وزگەلەردى قادىرلەۋ تۋىندايدى. وتىزىنشى جىلدار قۇرىلىسشىلارى — بۇگىنگى جاستاردىڭ، سەندەردىڭ اتالارىڭ. ونەگەمەن تاربيەلەۋ — وتكەندى ۇمىتپاي، جاڭعىرتىپ وتىرۋ بولسا كەرەك.

قاراعاندى — بالقاش جول قۇرىلىسى سونداي ونەگەلى ءىستىڭ ەڭ جارقىن كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى. سەبەبى ەندىگى بالقاش قۇرىلىسى بىرنەشە ەسەلەنگەن قارقىنمەن دامىدى.

1936 جىلى جىلۋ — ەلەكتر ورتالىعىن ىسكە قوسۋعا بارلىق كۇش سالىندى. بۇل كەزدە بالقاشتا جيىرما ەكى مىڭ، قوڭىراتتا سەگىز مىڭ ادام تۇرعان.

وسى جىلدىڭ التىنشى يانۆارىندا ستاحانوۆشىلاردىڭ ءبىرىنشى سلەتى بولىپ ءوتتى.

سلەت — وزىق تاجىريبە الماسۋ، ەڭبەك قارقىنىن ودان ءارى ۇدەتۋ مەكتەبىنە ۇلاستى.

1935 جىلى دونباسس شاحتەرى ستاحانوۆ ۇلى باستاما كوتەرىپ، سوسياليستىك جارىستىڭ تاريحتاعى جاڭا بەتىن اشسا، بالقاشتىقتار سول كوتەرمەنى قىزۋ قولداپ كەتكەن ەدى. قازاقستاننىڭ 15-جىلدىعىنا ارنالعان ەڭبەك ۆاحتاسىنا تۇرعان قۇرىلىسشىلاردىڭ ستاحانوۆشىلار قيمىلىنا ۇلەس قوسقانى سونداي، قۇرىلىستا جىل اياعىندا ەكى ءجۇز قىرىق ستاحانوۆشىنىڭ ەسىمى قۇرمەتكە بولەندى.

تاڭعاجايىپ ەرلىكتىڭ مىسالدارىن كەلتىرە كەتەيىن.

توعىز ءجۇز كىرپىش. بۇل — ءاربىر تاس قالاۋشىنىڭ ءبىر سمەناداعى ورتا ەسەپپەن قالايتىن جۇمىس جوسپارى.

وسىنشا كىرپىشتى قابىرعاعا قالاۋ ءۇشىن توعىز ءجۇز رەت كىرپىشكە، توعىز ءجۇز رەت لايعا ەڭكەيىپ، توعىز ءجۇز رەت قالاپ، توعىز ءجۇز رەت سىلاۋ كەرەك. ال فرولوۆ، گۋسيەۆ جانە مارتىنوۆتار سمەناسىنا ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز-بىر مىڭ بەس ءجۇز كىرپىش قالاپ، رەكورد جاساعان. ول ول ما، 1935 جىلدىڭ 31 دەكابرىندە تاس قالاۋشى مالسيەۆ ءوز سمەناسىندا سەگىز مىڭ سەگىز ءجۇز جيىرما التى كىرپىش قالاپ، ۇزدىك ەڭبەك ونىمدىلىگىن تانىتىپ، بۇكىلوداقتىق رەكورد جاساپتى.

رەكورد! بۇل الىپ قۇرىلىستىڭ شەجىرەسىنە التىن ارىپپەن جازىلعان ماقتانىش، قۇدىرەت، جاسامپازدىق ەمەس پە؟!

بۇرىن جەلى ىزعىرىپ، دولدانعان تولقىنى جارعا عانا ۇرىپ، جارتاستى عانا جاڭعىرتىپ، جاعاسىنداعى جۇرتىنىڭ وكسىگىن عانا تىڭداعان كوكشە تەڭىزدىڭ داڭقى ەندى قازاقستانعا عانا ەستىلمەي، ۇلان بايتاق وتانعا قالىقتاپ، شارىقتاپ تاراپ كەتتى.

رەكورد! ول وزدىگىنەن جاسالمايدى. رەكوردتى رۋحى جاڭا، ارى تازا، ەل مۇددەسىن جوعارى ۇستاعان جاڭا ءداۋىردىڭ جاڭا ازاماتى — سوۆەت ادامى تۋدىرعان.

ولار مالسيەۆ پەن توقبەرگەنوۆ.

ولار — ەلەكترشى احمەتوۆ، بالعا سوعۋشى بەكەيەۆ، ۇستا رىباكوۆ، ارماتۋرشى ادىلبەكوۆتەر.

بالقاش قۇرىلىسىنىڭ كولەمى كۇن ساناپ ۇلعايا ءتۇستى. تاجىريبە بايىتۋ فابريكاسىندا قوڭىراتتىڭ توتىققان كەنىن بالقىتۋدىڭ تەحنولوگياسىن قالىپتاستىرۋ ويداعىداي جۇزەگە استى. بۇل تەحنولوگيانى بايىرعى كوممۋنيست ي. ا. كوچنيەۆ، ينجەنەر كومسومول كامال قادىرجانوۆ، جارمۇحامبەت تولەنوۆ جانە تەحنيكتەر ل.ۆ. الەكساندروۆ پەن ن.ن. سەمەنوۆتار دايىنداعان ەدى.

ەندىگى ءان باسقاشا شىرقالدى. ەندىگى جىر باسقاشا تولعاندى. ءان جەڭىستى ماداقتادى. جىر ەڭبەك جەمىسىمەن قاناتتاندى.

ال ءاننىڭ تولعاعى قيىن، جىردىڭ تۋۋى قيامەت ەكەنىن بىلمەيتىن جان از. ايتپەسە ءان شىرقاماس ادام قالماس ەدى، جىر جازباس ادام بولماس ەدى.

ەندەشە شىققان ءاندى ءۇزىپ الماۋعا تىرىسايىق. ءوز جۇرەگىمىزدىڭ ءدۇرسىلىن ءان قايىرماسىنا جالعاپ، قان تىنىسىنىڭ بۇلكىلىن ەڭبەك جىرىمەن ۇلاستىرا الساق، بەيبىت تىرلىكتى زەڭبىرەك ءۇنى، بومبا گۇرسىلى، وق بورانى بۇزبايتىنىنا الەمدەگى ازاتتىق سۇيگىش ادامداردىڭ تىلەك-تالابى كۋا.

بالقاشتىقتار ءومىر ءانىن، ەڭبەك جىرىن ءبىر ءسات تولاستاتىپ كورگەن جوق. 1936 جىل قۇرىلىسشىلار ەرلىگىنىڭ تاعى ءبىر اراي نۇرىنا بولەندى. بۇل كەزدە قوڭىرات رۋدنيگىندە الپىستان استام بۇعىلاۋ ستانوگى، ون بۋ جانە ەلەكتر ەكسكاۆاتورى، ون التى پاروۆوز بەن موتوۆوزدار جۇمىس ىستەيتىن. ەكسكاۆاتور ماشينيستەرى دۋدين مەن گونچاروۆ، ۆەرگۋنوۆ پەن ي.ليتياكوۆتار جەرگىلىكتى ۇلت كادرلارىن دايارلاۋدا ۇلكەن تۋىسقاندىق، دوستىق قامقورلىق تانىتتى. كەشەگى كوشپەلى ەلدىڭ مالشى، جالشىلارىن ءوز ماماندىقتارىنا باۋلىپ، تەز ارادا قوعابايەۆ پەن يمانبايەۆتىڭ، نيازوۆ پەن قالامبايەۆتىڭ، ءاليجانوۆ پەن نۇربايەۆتىڭ ءماشينيستىڭ كومەكشىسى مەن كوچەگارلىق ماماندىقتاردى مەڭگەرىپ شىعۋىنا جاردەمدەرىن ايامادى. وسىنداي بىلگىر مامانداردىڭ ارقاسىندا 1936 جىلى رۋدنيكتە تاۋ جىنىسىنا 517 توننا قوپارعىش ءدارى قويىلىپ، ءبىر عانا ساتتە تاۋداي توبەنى توڭكەرىپ تاستادى. وسىناۋ ءوندىرىس جاڭالىعىنىڭ بۇكىل دايىندىعى مەن ەسەبىن رۋدنيككە جاڭادان كەلگەن جاس ينجەنەرلەر — دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ، الەكساندر ميحايلوۆيچ بوگاتيكوۆ جانە الەكساندر ياكوۆليەۆيچ لۋكيانوۆتەر جۇرگىزگەن ەدى.

— بەس ءجۇز ون جەتى توننا قوپارعىش... ناعىز ەرتەگىدەگىدەي... — الماس تاڭداي قاقتى.

— ءيا! ەرتەگىنىڭ الىپتارى عانا بۇرىن تاۋ توڭكەرىپ، كول ساپىراتىن. ەرتەگىنىڭ عانا الىپتارى ادام قيالىنىڭ ومىردە بولسا ەكەن دەيتىن الىس ارمانىن، جەتكىزبەس ءۇمىتىن، ۇستاتپاس ماقساتىن ورىندايتىن. ەرتەگىدە ورىندايتىن، ۇمىتپەن جەتەلەيتىن.

قيالداعى سول عاجايىپ كورىنىس ەندى ءومىردىڭ وزىندە جۇزەگە استى. ەرتەگىدەن دە ارتىق قۇدىرەتىمەن، قيالداعىدان دا ارتىق كەرەمەتىمەن كوزدى اشىپ-جۇمعانداي ساتتە، باۋىرىنا عاسىرلار بويى باسىپ جاتقان قازىناسىن جۇرت كوزىنەن قىزعانعان توبەنى توڭكەرىپ تاستاپ، بولاشاق اشىق كارەردىڭ قاقپاسىن اشتى. ءسويتىپ قۇرىلىسشىلاردى ەڭبەك ەرلىگىنىڭ تاعى ءبىر اراي نۇرىنا بولەدى.

اراي نۇر.

ول جۇمىسشى جۇزىندەگى كۇلكىدە. وي قۋاتىن بوي قايراتىنا جەڭىپ بەرىپ، جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامنىڭ قولمەن اتقارار ءىسىن بىرەر ساتتىك قوپارىلىسىمەن تىندىرعان جىگەرلى ينجەنەرلەردىڭ ىرزا بولعان پىشىنىندە.

ول جاڭا ءداۋىردىڭ تۇس-تۇستان ەنتەلەگەن، كەۋدەلەگەن وزگەشە تىرلىگىندە، تۋىسقاندىق قاسيەتىندە. بۇكىل وتاننىڭ ءبىر مۇددەگە ۇيىسقان عالاماتتىعىندا. بەرىك تۇتاستىعىندا. مىزعىماس دوستىعىندا.

"ءقادىرىڭدى بىلمەك بولساڭ، بالام، قوناق شاقىر"، — دەۋشى ەدى اكەم. وسى ءسوزىنىڭ قاسيەتىن ەندى-ەندى ۇعىنعاندايمىن.

ءقازىر جايۋلى داستارقانىڭا ەسىگىڭدى تىقىرلاتپاي-اق كەلەتىن دوستار از با؟ ءبىراق دوس قۋانىشىڭا جينالماسا، قايعىڭا ورتاقتاسپاسا، دوس بولىپ جارىتا ما؟

بالقاشقا قوناق شاقىرىلماعان. بالقاشقا نيەتى ءبىر، تىرلىگى تابىسقان، تىلەگى قابىسقان ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى كەلمەپ پە ەدى؟ ءيا، كەلگەن. قوناق ەمەس، قوجا بولۋ ءۇشىن، ورتاق داستارقاننىڭ ىرىسىن قوسىلا شالقىتۋ ءۇشىن، ورتاق بايلىقتىڭ كوزىن بىرلەسە اشۋ ءۇشىن كەلگەن. كەلگەن دە، حالىقتار دوستىعى دەپ اتالاتىن ءقادىرىن تاپقان. وتان مۇددەسى اتالاتىن قاسيەتىن ەل مەن جەرگە ايعاقتاعان.

1938 جىلدىڭ مارتىندا بايىتۋ فابريكاسىنىڭ بارلىق مەحانيزمدەرىن سىناپ جۇرگىزىپ كورۋ باستالسا، ءبىر ايدان كەيىن-اق، 23 اپرەلدە العاشقى مىس كونسەنتراتى الىندى. العاشقى مىس كونسەنتراتى! بايقاپ وتىرسىڭ با، الماس. بالقاشتا سول كەزدە العاشقى، تۇڭعىش دەگەن اتاۋلار كۇن سايىن تۋىنداعان. العاشقى كوممۋنيستىك سەنبىلىك، العاشقى ستاحانوۆشى. تۇڭعىش كومسومولدىڭ ۇيلەنۋ تويى...

العاشقى قوپارىلىس...
تۇڭعىش كوممۋنيست — قازاق ايەلى...
العاشقى ينجەنەر-بايىتۋشى قازاق...
العاشقى مىس كونسەنتراتى!

تۇڭعىش مىس، قارا مىس الاتىن كۇندە دە الىس ەمەس-تى. وسى تۇڭعىشتار مەن العاشقىلار الىپتىڭ ءوزى، الىپتىڭ كوزى بولاتىن..

العاشقى مىس كونسەنتراتىن بەرگەن سمەنانىڭ ادامدارىن بۇكىل بالقاش بىلگەن. ءالى دە بىلەتىندىكتەرىنە سەنەم.

سول كۇنگى سمەناداعى اعا كلاسسيفيكاتورششيك سەرىكباي تالپاقوۆتىڭ، فلوتاتور اۋباكىر ءالىمجانوۆتىڭ، قويىلتۋشى اقاش اۋباكىروۆتىڭ، بايىتۋشىلار قابدىراحمان قۇرىشيەۆتىڭ، ايتقان ارىمقانوۆتىڭ، ءادىلباي ادىلبەكوۆتىڭ، قۇلىمجان ەرشويىنوۆتىڭ قۋانىشتارىندا شەك بولدى ما ەكەن؟! وسى ازاماتتاردىڭ سول كۇنگى جۇرەك تەبىرەنىسىن، كوڭىل تولقۋىن شامالاپ بولسا دا سەزە السام كەرەك.

مەڭىرەۋ دالانى كەشەگى جالشى، باتىراقتارى كومبينات باسشىلارى مەن پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيعارىمىمەن ەڭبەك ۆاحتاسىنا تۇرىپ، العاشقى مىس كونسەنتراتىن الۋ قۇرمەتىنە يە بولعان عوي. حالقىنىڭ عاسىرلار بويى ارمانداپ، ەرتەگى مەن قيالىندا عانا ۇرپاعىنان ۇرپاعىنا تابىستاپ كەلگەن وسيەتىن ورىنداپ، قارا جەردىڭ قىرتىسىندا كوكتاس پەن توپىراق بوپ جاتقان تاۋ جىنىسىنان العاشقى بايلىقتىڭ كوزى — كونسەنتراتتى قولدارىنا ۇستاعاندا كەۋدەلەرىن كەرنەگەن قۋانىشتى قاعاز بەتىنە اقىندار عانا تۇسىرە الار.

سول كەزدە بالقاش تۋرالى اعىتىلعان قازاقستان اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ولەڭ-جىرى سونىڭ كۋاسى ەمەس پە؟ كەشتەۋ بولسا دا، بالقاش قۇرىلىسشىلارىنىڭ ەرلىگىن جىرلاعان جىر-داستانداردىڭ ءالى دە سوعىلىپ جاتقان اسەم كۇمبەزىنە وسى كىتاپشاممەن مەن دە ءبىر كىرپىشىن قالادىم دەپ ەسەپتەيمىن.

ال ءبىراق بالقاشتا سول كەزدە-اق جيىرما مىڭنان استام اقىن تۇرعان. 1937 جىلى اپرەلدە بالقاش قالا اتانعان. قالاداعى بارلىق تۇرعىن، مەنىڭ ويىمشا، سول كەزدە-اق اقىن بولعان. ءوز قالاسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ءوز ىسىنە دەگەن ىنتىقتىق، ورتاق مۇددەگە دەگەن ىقىلاس قالانىڭ بار-بار جانىن شابىتقا بولەپ، كەۋدەسىن ءان مەن جىرعا كۇمبىرلەتىپ قويعان. ويتكەنى اسقاق اۋەندى ولارعا كۇنى-تۇنى تىنباعان ەڭبەك جىرى ۇيرەتكەن. قۇرىلىستاعى ءار وبەكتىنىڭ جانىندا لاپىلداعان وتتار جالىنى، ءار ءۇيدىڭ قابىرعا، ماڭدايشاسىندا جارقىراعان ەلەكتر شامىنىڭ نۇرىمەن كوز تارتقان ۇراندار ۇيرەتكەن. "ا" كۆارتالىنداعى ءتورت قاباتتى ون التى ءۇيدىڭ ءار پاتەرىنەن شىققان توي جىرى، بەسىك جىرى ۇيرەتكەن.

كوردىڭىزدەر مە، بالقاشتىڭ ءوز پەرزەنتتەرى تۋىپ جاتىر. تۇڭعىش بالقاشتىق ءسابي ول. تۇڭعىشتاردىڭ تۇڭعىشى. الىپتاردىڭ قۇرداسى. تال بەسىك سىقىرىنا انا ءالديى جالعاستى. ءومىر قۇدىرەتى تاعى دا ۇلىلىق تاپتى. ەندىگى بەسىك جىرىن زاۆود گۋدوگى، رۋدنيك تەحنيكاسىنىڭ ءۇنى، قۇرىلىس ىرعاعى، كولدىڭ كەڭ تىنىسى قوسىلا جىرلايدى. بالقاش العاشقى مىس كونسەنتراتىن تۋعىزدى. بالقاش تۇڭعىش سابيلەرىن دۇنيەگە اكەلدى. ول ەلىمىزبەن بىرگە ادىمداي اتتاپ، وتانىمىزبەن بىرگە قارىشتاپ قادامدادى.

بالقاش — جاستىق قالاسى. ونەر مەن ءبىلىم وتاۋى. سپورت پەن مادەنيەت وشاعى. جاستار ونەرگە ۇمتىلدى، بىلىمگە تالپىندى. سپورتپەن شۇعىلدانىپ، مادەني-كوپشىلىك جۇمىستارعا ارالاستى. كەيىن ءبارىن جيناپ-تەرىپ يگەرىپ الامىز دەيتىن كەرەناۋلىقتان اۋلاق بولدى. الىپ زاۆودتىڭ عيماراتتارىمەن قاباتتاسا تۇرعىن ۇيلەردىڭ كەڭ كوشەلەرى ساپ تۇزەدى. كەڭ كوشەلەردە ەسىگىن ايقارا اشقان ءۇش ءجۇز كەرەۋەتتىك اۋرۋحانا، ون جەتى دارىگەرلىك پۋنكت، ەمحانا، جەدەل جاردەم كورسەتەتىن ستانسيالار ورىن تەپتى.

ون ەكى اسحانا، بىرنەشە دۇكەن، ەكى پوچتا ءۇيى تۇرعىنداردى ءتۇرلى تۇرمىستىق قاجەتتەرمەن قامتاماسىز ەتتى.

قوعامدىق جۇمىستاردىڭ جانە بوس ۋاقىتتى مادەني ۇيىمداستىرۋدىڭ ورتالىعىنا اينالعان جۇمىسشى كلۋبى مەن ءار ءتۇرلى سپورت بازالارى سول كەزدە-اق ۇلگىلى ىستەرىمەن ماقتاۋعا ىلىنگەن.

ورتالىق كلۋبتا قازاق جاستارىنىڭ تەاترى، دومبىرا وركەسترى، ءتورت دراما ۇيىرمەسى، ءۇش حور ۇيىرمەسى جۇمىس ىستەپ، مادەنيەت ۇيتقىسى بولدى.

قازاق جاستارىنىڭ تەاترى.

"تەاتر" دەگەن ءسوز سول ءبىر قاربالاس كەزەڭدە-اق ەكى-ۇش جىل توڭىرەگىندە بالقاش اتىرابىنا كەڭ تارادى دا كەتتى. مەڭىرەۋلىكتىڭ تۇكپىرىنەن شىرقاۋ زاڭعاردا شارىقتاعان ەلدىڭ كوڭىل كۇيى ەمەس پە "قازاق جاستارىنىڭ تەاترى". ول ۇلكەن ساحناعا شىقپاي-اق قويسىن، ءبىراق "رەجيسسەر"، "سپەكتاكل"، "رامپا"، "رەپەرتۋار"، "پرەمەرا" دەگەن سيقىرلى سىڭعىرلاعان سوزدەرىمەن-اق اۋىلدان كەلگەن قاراڭعى جاستاردى مادەنيەتتىڭ اسقارىنا قولىنان ءىلىپ الىپ، جەتەكتەي جونەلدى ەمەس پە. مادەنيەت، ونەر، ءوسۋ، كەمەلدەنۋ باسقىشتارى ەمەس پە بۇل.

مەن ۇكىمەتىمىزدىڭ كەمەڭگەرلىگىن وسى جان-جاقتى قامقورلىعىنان، ادامعا، اسىرەسە پاتشا، زامانى تۇسىندا بۇراتانا حالىق اتالعان الىس ولكەدەگى كوشپەلى قازاققا جاساعان ىزگىلىگىنەن انىق كورەم. انىق كورەم دە، القىمىما تىعىلعان ريزالىق جاسىممەن، كەۋدەمە تولقىنداعان شەكسىز العىسىممەن باسىمدى ءيىپ، تاعزىم ەتەم.

ءار حالىقتىڭ ءار ءتۇرلى ادەت-سالتى بار، بالام. ءار ءتۇرلى مىنەز، تابيعاتى بار. ول عاسىرلار بويى قالىپتاسقان. سول سالت-داستۇرلەردىڭ جاقسىسىن جاڭعىرتىپ، جاڭاسىن تۋعىزعان دا ءومىر، تىرلىك زاڭى. ونى دۇنيەگە اكەلگەن، بالقاش وڭىرىندە تىرىلتكەن حالىقتىڭ تاريح ورتاقتىعى قۋانىش ورتاقتىعى كەرەك دەسەڭىز، قام-قارەكەت ورتاقتىعى.

ات جالىندا ويناماعان قازاق جوق. بايگەگە شاۋىل، كوكپار تارتىپ، كۇرەسكە ءتۇسۋ — قانىنا سىڭگەن. بۇنىڭ ءبارى سپورت دەپ اتالاتىن دەنە شىنىقتىرۋ مەكتەبىنىڭ قاراپايىم تۇرلەرى.

بالقاش ءوز تۇرعىندارىنا سپورتتىڭ مادەني تۇرلەرىن دە كەڭ ۇسىندى. 1935 جىلى سپورت بازاسىندا 300 جۇپ شاڭعى 600 جۇپ كونكي بولعان. بۇل قالا كوك مۇز ايدىنىنان كەندە ەمەس. كولدىڭ بەتىندەگى قارىن جاپتىرتا تازالاسا — جەتىپ جاتىر. اياعىڭا كونكي بايلا دا، سىرعاناي بەر.

اەرودرومداعى 8 وقۋ-ۇيرەنۋ سامولەتى مەن 15 پلانەرلىك ۇيىرمە جاستاردى پاراشيۋتپەن سەكىرۋگە جاتتىقتىردى. اسىرەسە قىزدار اراسىنان ەڭ العاش پاراشيۋتپەن سەكىرگەن قاپيزا ءقادىرجانوۆا مەن م. ءجۇنىسوۆانى، ولاردىڭ ىزىنشە كوك توسىنەن قالىقتاپ تۇسكەن سىلاقشىلار بريگاديرى سارا مامبەتوۆانى كوز كورگەندەر ءالى كۇنگە ايتىپ وتىرادى.

پاراشيۋت... قازاق قىزدارى.

بۇل ەكى ۇعىمدى سودان 10-20 جىل بۇرىن ءبىر تىركەسكە سىيعىزۋ تۇگىل، ويعا الۋدىڭ ءوزى قيىن ەدى عوي. پاراشيۋتپەن سەكىرۋ دەگەندى ايتپاعاننىڭ وزىندە، سامولەتپەن ۇشۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن قىر ەلىنە جەڭىس شاپاعاتىمەن بىرگە كەلگەن ايەل تەندىگىنىڭ قۇدىرەتىن تۇسىنەسىڭ بە؟

قازاق قىزدارىن تەڭسىزدىكتە ۇستاعان باي، مولدالاردىڭ جاۋىزدىعىن كىتاپتان وقىپ ءبىلدىڭ عوي، بالام. اجەڭنىڭ اڭگىمەسىنەن دە ەستىدىڭ.

ەستىسەڭ، قالىڭمال دەيتىن ەرىكسىزدىك قامىتىن، تەڭسىزدىك بۇعاۋىن تۇسىنەسىڭ.

"قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ" دەيتىن اڭدىعىش كوز، قوزعالتپاس بۇيرىقتى جانە بىلەسىڭ.

ەندى شە. ازات قىز تەڭدىكتىڭ ارقاسىندا ەڭبەك ەتىپ، ەل قۇرمەتىنە بولەندى. بريگادا باسقاردى. سامعاپ كوككە ۇشتى. ەرجۇرەكتىك تانىتىپ، تۇنىق اسپاننان تۇڭعيىق تەرەڭگە اتىلدى. قانات ءبىتىپ، پاراشيۋتپەن قالىقتادى. سول قاپيزا، سارالاردى بيىككە سامعاتقان، تۋعان دالانىڭ كوگىنە كوتەرگەن وتان قۇدىرەتىنە تاعى دا باس يۋلەرىڭدى وتىنەر ەدىم. مەيىرىمدى كوڭىلدىڭ كەندىگىنە قۇلشىنىڭدار دەر ەدىم.

بالقاش ءوز توسىندە تولىقسىعان ۇلاندارىن كوگىنە ۇشىرىپ، توبەسىنە كوتەردى.

سونىڭ ءبىرى — اۋباكىر ءالىمجانوۆ. العاشقى مىس كونسەنتراتىن الۋشى ءبىرىنشى فلوتاتور. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ول كومسومول — جاستار سمەناسىن باسقاردى. قاتارداعى جۇمىسشىدان كومبينات سەحىنىڭ باسشىسىنا دەيىن ءوستى.

بالقاش وزىندە تۇلەپ ۇشقان پەرزەنتىن ارداقتاپ، مارتەبەسىن كوككە جەتكىزدى. ەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن، ەلگەزەكتىگى مەن سەرگەكتىگى ءۇشىن قالا جۇرتشىلىعى ونى 1946 جىلى كسرو جوعارعى سوۆەتىنە دەپۋتات ەتىپ سايلادى. كومبيناتتا ءقازىر ءالىمجانوۆ اۋباكىردىڭ بالالارى ىستەيدى. ولار اكە داڭقىن جەمىستى ەڭبەگىمەن جالعاستىرىپ ءجۇر.

1938 جىلدىڭ 13 يۋلىندە ءبىرىنشى شارپۋ پەشى ىسكە قوسىلىپ، مەتاللۋرگيالىق ءوندىرىستىڭ العاشقى الاۋىن تۇتاتتى. كوپ ۇزاماي ءبىرىنشى كونۆەرتەر ءوز جۇمىسىن باستادى.

24 نويابر. كەشكى ساعات جەتى. بۇل ءسات بالقاشتىقتار ءۇشىن ماڭگى ۇمىتىلماس قۋانىش. ءدال وسى ساعاتتا بالقاش كومبيناتىنىڭ ءبىرىنشى كونۆەرتەرىنە وتتەگى بەرۋ توقتاتىلىپ، استاۋ-وجاۋ جاقىنداتىلدى.

1938 جىل. ءنويابردىڭ 24ء-ى. كەشكى ساعات جەتى.

بالقاش تاريحىنىڭ ەڭ جارقىن بەتى.

كومبيناتتىڭ التىن ارىپپەن جازىلعان شەجىرەسى. كونۆەرتەر استاۋ-وجاۋعا العاشقى بالقىعان مىسىن توڭكەردى. قىزىل مەتالل قىزىل وجاۋعا قۇيىلىپ، قىزارىپ تەرلەگەن جۇزدەردە قۋانىش، باقىت نۇرى وينادى.

دۇنيەگە ەڭ العاشقى بالقاش مىسى كەلدى!

كونۆەرتەردىڭ وڭەشىنەن سول ءسات كۇن تۋعانداي، تاڭ شۇعىلاسى تاراعانداي بولىپ ەدى.

بولىپ ەدى ەمەس! كۇن تۋعانى دا راس. تاڭ شۇعىلاسى تاراعانى دا اقيقات.

بۇكىل وتاننىڭ جاردەم-كومەگىمەن كوكشە تەڭىزدىڭ جاعاسىنداعى جاس قالانىڭ ءومىر ءۇشىن، بەيبىتشىلىك ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن قولدان جاساعان عاجايىپ ەرلىگى ەدى ول.

بالقاش مىسى!

اينالاسى ون-اق جىلدىڭ ىشىندە، 1928 جىلدىڭ اۆگۋست ايىندا م.پ.رۋساكوۆ تۇڭعىش رەت بالقاشقا گەولوگتار ەكسپەديسياسىنا اتتانعان كۇننەن بەرى ون-اق جىل وتكەندە، بولاشاقتىڭ اسەم قالاسى ورناپ، بولاشاق كۇندەردىڭ يگىلىگىنە باعىشتالعان بالقاش مىسى تاڭ نۇرىنداي الاۋلاپ تۋدى.

بريتاندىق فينانس وليگارحياسىنىڭ ءىرى جەتەكشىسى قازاقستاندا كورپوراسيا ۇيىمداستىرعان لەسلي ۋركۋارتتىڭ سوۆەت وكىمەتىنە: "بالقاش ماڭىنداعى قازاق دالاسىن شۇقىلاۋىما رۇقسات بەرىڭدەر. سىزدەر ول ماڭايعا بەرىسى ەلۋ، ارىسى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە ماڭايلاي المايسىڭدار"، — دەگەن ساندىراعى دا، بۋرجۋازيا باسپا ءسوز بەتىندە قازاقستانداعى مىس الىبى قۇرىلىسىنا تاڭىلعان: "بولشيەۆيكتەردىڭ بالقاش كولىندەگى بوس ەرتەگىسى"، "بالقاش كومبيناتى قۇرىلىسىنىڭ كۇيرەۋى"، — ءتارىزدى نەشە ءتۇرلى وسەك، لاقاپتارى دا ادىرا قالدى.

ءبىزدىڭ حالىقتا "يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى" دەيتىن دانىشپاندىق ماقال بار. شاۋىلدەپ ۇرگەن كاپيتاليستىك ەلدەردىڭ كەيبىر ساۋەگەيلەرى ءبىزدىڭ سوسياليستىك ۇلى كەرۋەننىڭ شاڭىنا دا ىلەسە الماي، قۇم قاۋىپ قالا بەرگەن.

بالقاش مىسى — العاشقى مىسى قىزارىپ بالقىپ، ىرىس دارياسىنداي ءبىرىنشى كونۆەرتەردەن استاۋ-وجاۋعا عانا قۇيىلىپ قويماعان، ول مىس مىڭ گرادۋستان استام ىستىعى مەن قوماعاي وڭەشتەر مەن ساۋەگەي كومەيلەرگە دە قۇيىلعان.

بالقاش مىسى شىن مانىندە اق تاڭ بوپ اتقان. كەڭ الەمگە وتان قۇدىرەتىنىڭ جاڭا ءبىر ايعاعىن كورسەتىپ، شاشىراعان الاۋ ۇشقىنىن تاڭ شۋاعىنداي جامىراتقان.

جەڭىستى باعالاي ءبىلۋ كەرەك. قادىرلەي، قاستەرلەي ءبىلۋ قاجەت. ول — وتكەنگە قۇرمەت، بۇگىنگە ۇلگى، كەلەشەككە وسيەت.

بالقاش مىسى تۋعان كۇن بالقاش مىسىنا ويىلىپ جازىلىپ، بالقاش كومبيناتىنىڭ مەتاللۋرگيا سەحى ءۇيىنىڭ بوساعاسىندا مەموريال تاقتا بوي جاپسىرۋلى تۇر.

ول كەزدە قازىرگىدەي اۆتوماتتى قۇيۋ ماشيناسى جوق ەدى. مەتاللۋرگتەر ءقارادۇرسىن قالىپتاردى دايىندايدى. سوسىن 50 توننالىق كوپىر كران استاۋ-وجاۋمەن بالقىعان مىستى مىڭ سان ۇشقىنىن جامىراتا قۇيادى.

ارنايى قالىپقا شتىك تۇرىندە العاشقى مىس قۇيىلىپ، ونىڭ بەتىندە "بمز 24-XI-1938 گ. چەرنوۆايا مەد" دەگەن جازۋ جارقىرادى.

بايقاپ وتىرسىڭ با، بالام، قۇيىلعان مىستىڭ شتىك تۇرىندەگى سيمۆولدىق ءمانىن. بالقاش مىس زاۆودىنىڭ 24 نويابردە تۋعان قارا مىسى ءا دەگەندە-اق وتاندى قورعاۋ، ونىڭ قۇدىرەتىن ءوسىرۋ، قايراتىن اسىرۋ جۇمىسىنا ارنالدى.

تاعى دا دەرەككە جۇگىنەيىك. الماس، ءما، مىنانى وقىشى، — دەپ "پراۆدا" گازەتىنىڭ 1938 جىلعى 25 نويابردەگى سانىن ۇسىندىم.

— مىنا بەلگى قويىلعان جەرىنەن باستايىن با... — ۇلىم داۋسىن قىرنادى:

"بالقاش كولىنىڭ جانىنداعى قوڭىرات دالاسىنان بولشيەۆيكتەر مىس كەنىن اشتى. مىنە، ەندى توبەنىڭ ەتەگىندە الەمدەگى ەڭ ۇلكەن مىس رۋدنيكتەرىنىڭ ءبىرى جۇمىس ىستەي باستادى. رۋدنيكتىڭ جانىندا 6 مىڭ حالقى بار قالا بوي كوتەردى. ءزاۋلىم ۇيلەر، كلۋبتار، مەكتەپتەر سالىندى. كەشكىلىك ەلەكتر وتتارى سامالاداي جارقىرايدى.

قوڭىراتتان 18 كيلومەتر جەردەگى بەرتىس تۇبىندەگى بالقاشتىڭ شولەيت جاعالاۋىندا سوۆەت وداعىنىڭ ءتۇسى مەتاللۋرگياسىنىڭ ماقتانىشى — بالقاش كومبيناتى سالىنىپ جاتىر. ءقازىردىڭ وزىندە-اق وسىناۋ الىپ سوسياليستىك يندۋستريانىڭ ەڭ وزىق تەحنيكامەن جابدىقتالعان كوپتەگەن سەحتارى مەن اگرەگاتتارى وندىرىستىك ەكسپلۋاتاسياعا بەرىلدى. كەشە عانا اعىزىلعان 45 توننا قارا مىس — كومبيناتتىڭ اقتىق دايىن ءونىمى — باستاما عانا"— دەپ جازىلعان...

— ءيا، بۇل باستاما عانا، ۇلىم.

كومبيناتتىڭ داڭقىن اسپانعا شىعارعان ەڭبەك جەڭىستەرىنىڭ باستاماسى. داڭق تۇعىرىنىڭ ىرگەتاسى ەدى ول.

بالقاش مىسى ءۇشىن ەرلىك كۇرەسىنە قازاقتار مەن ورىستار، ۋكرايندەر مەن بەلورۋستار، تاتارلار مەن وزبەكتەر، گرۋزيندەر مەن ارمياندار ت.ب ۇلى وتانىمىزدىڭ ونداعان ۇلت وكىلدەرى قاتىسقان.

ونداعان ۇلت وكىلدەرى.

سان ءتۇرلى، ءار ءتىلدى ادامداردى بىرىكتىرگەن بالقاش. كومبينات قۇرىلىسى. سوعان شاقىرعان ەل ۇندەۋى. "ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋ" دەگەننىڭ ناعىز اقيقاتى دا وسى. جۇمىلعان جۇدىرىقتى اشۋ قيىن. جۇمىلعان جۇدىرىق تاس يلەيدى، تاۋ ۇگىتەدى. بەس ساۋساق بىرىكسە — جاعا جىرتا الادى، جاماۋ سالا الادى، سۋ كوسىپ ىشەدى. بىرىمەن ءبىرى تۇتاسىپ الاقان قۇرايدى. ءبىرى سىزداسا، باسقاسى اۋىرادى. ءبىزدىڭ حالىقتار دوستىعى ودان دا بەرىك. ءوز تاۋىن سۇيگەن ۇلان باسقانىڭ قالاسىن دا ۇناتادى. ءشولىن ارداقتاعان ازامات وزگەنىڭ كولىن دە قادىرلەي بىلەدى. ويتكەنى تۋعان جەر — انا. اناسىن سىيلاماعان، باسقانى جارىلقاي المايدى.

1940 جىلى دەكابردە موليبدەن بايىتۋ تاجىريبە فابريكاسى قوڭىرات مىس كەنىنەن قوسالقى ءونىم — موليبدەن الۋ تەحنولوگياسىنىڭ وندىرىستىك سىناعىن وتكىزدى.

موليبدەن — حالىق شارۋاشىلىق جانە قورعانىستىق ءمانى زور مەتالل. وتان ساقشىسىنىڭ قاتارىنا ەندى بالقاش موليبدەنى كەلىپ قوسىلدى.

***

بەيبىت ومىرگە سوعىس ءورتى ارالاستى. ەڭبەك جىرىنىڭ قايىرماسىنا زەڭبىرەك ءدۇمپۋى قوسىلدى.

وتانىمىزدىڭ شەبىنە تۇتقيىلدان باسىپ كىرگەن گيتلەرشىل گەرمانيانىڭ شابۋىلى بالقاشتىقتاردىڭ دا كەۋدەسىن كەككە، جانىن اشۋ-ىزاعا تولتىردى. ەندىگى ءان-جىرعا نامىس قاجىرى قۇيىلدى.

بىزگە ۇزاق جىلدار بويى بالقاش كومبيناتىنىڭ كاسىپوداق ۇيىمى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ ىستەيتىن راحمان كەنبايەۆ اعا جولىقتى. اڭگىمەشىل ەكەن. ساپار ماقساتىمىزدى ەستىپ بىلگەن سوڭ ءبىر اڭگىمە باستادى راكەڭ.

— الماسجان، وتكەندى ەستىپ، ۇعىنىپ وسكەندەرىڭ وتە جاقسى. سوعىس كەزى... ول كەز ۇمىتىلار ما...

سوعىس باستالعاننان-اق قوڭىراتتىقتار مەن بالقاشتىقتار ەڭبەك قارقىنىن كۇرت ەسەلەدى. ەندىگى قايرات-جىگەر ەڭبەك مايدانىنداعى تاسقىنداعان ءوندىرىس ونىمدىلىگىمەن ەسەپتەلمەك. 23 يۋن كۇنى ەكسكاۆاتورشى د.ي.كوجين سمەنالىق جوسپارىن 204 پروسەنتكە ورىندادى. مەتاللۋرگ سەحى بۇل كۇنى قارا مىستى ادەتتەگىدەن ەداۋىر ارتىق اعىزدى.

سوعىس بالقاش تۇرعىندارىنىڭ قالىپتاسقان تىرلىگىن شايقاپ كەتتى. ازاماتتار وتان قورعاۋعا اتتاندى. ستانسيا ماڭى شىعارىپ سالۋشىلارعا تولدى.

زاۆودتاعى ەرلەرىنىڭ ورنىنا ايەلدەر كەلىپ، جۇمىس قارقىنىن توقتاتپاي جالعاستىرىپ اكەتتى. العاشقى اپتانىڭ ىشىندە-اق ستانوكتار مەن اگرەگاتتاردىڭ تۇتقاسى ءتورت جۇزدەن استام ايەلدىڭ قولىنا ءوتتى.

كەشە عانا ولار ءبىرى جارىن، ءبىرى باۋىرىن، ءبىرى بالاسىن قىزىل ارميا قاتارىنا اتتاندىرىپ، امان-ساۋ جەڭىسپەن ورالۋىن تىلەپ، باتىسقا مۇڭلى كوزىن قاداعان ەدى. ال بۇگىن شارپۋ پەشىن قىزدىرىپ، مەتالل اعىزىپ، كەن بايىتىپ، قولدارىنان كەلگەنشە مايدانعا جاردەمدەسىپ جاتتى.

ولار — سمەنا باستىقتارى بولعان ا.ي. كليموۆا مەن ي.ا. ستارودۋبسيەۆالار. ولار — پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارلارى بوپ سايلانعان ن.م. مۋرزينا مەن ا.ي. ارناۋتوۆالار. ولار —پاروۆوز ماشينيستەرى ە.ي. شيريموۆا مەن ە.ي. كوزلوۆالار...

كوكشە تەڭىزدىڭ كوبىكتى تولقىنىندا تاعى دا ەڭبەك پەن جاۋىنگەرلىك داڭقتىڭ قۇدىرەتتى شۇعىلاسى جارقىرادى. بالقاش زاۆودىنىڭ ءونىمى مايدانعا اسا قاجەت نارسە — وعى مەن سناريادى ەدى. سونى جۇرەگىمەن سەزىنگەن، جانىمەن تۇيسىنگەن كەنشىلەر مەن مەتاللۋرگتەر جانقيارلىق ەڭبەكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.

تاعى دا دەرەككە سۇيەنەلىك.

1941 جىلدىڭ سەنتيابرىندە ءبىرىنشى شارپۋ پەشى توقتاپ قالدى. جاي ۋاقىتتا مۇنداي اۆاريانى جوندەۋ ءۇشىن وتىز ساعات ۋاقىت كەتەتىن. ال بۇل جىلى مەتاللۋرگتەر پەشتىڭ سۋۋىن توسپاي-اق، ونىڭ الدەنەشە ءجۇز گرادۋستىق ىستىعىنا قاراماستان اگرەگاتتى ون ساعات وتىز مينۋتتا-اق جوندەپ، ىسكە قوستى.

مىنە، مۇنىڭ جاۋىنگەرلىك ەرلىكتەن نەسى كەم، بالام.

ەرلىك وق بورانى استىندا عانا تۋمايدى. ول — قاجەتتىلىك سالدارىنان كىلت ورشىگەن سانا سەزىمنىڭ، وتان سۇيگىشتىكتىڭ، نەعۇرلىم مول پايدا تيگىزسەم دەيتىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ شيرىققان ءساتى. ەرلىك — ەلىن ءسۇيۋدىڭ جارقىن كورىنىسى. ازاماتتىعىن اقتاۋدىڭ نۇسقاسى. جاۋىنا دەگەن تۇلا بويدا بۇلقىنعان كەكتىڭ، دولدانعان اشۋدىڭ، بۋىرقانعان جىگەردىڭ شارپۋى. جارق-جۇرق اتىلۋى.

ەكىنشى كونۆەرتەر كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتۋ ءۇشىن توقتاتىلدى. ونى جوندەۋگە ا. بۇقايەۆ، ا.ابدىعالييەۆ سياقتى مامانداردان قۇرىلعان بريگادا كۇنىنە ون سەگىز ساعاتتان جۇمىس ىستەپ، سەحتا تۇنەدى. جانقيارلىق ەڭبەك ەتۋ وسى ەمەس پە؟! وتانسۇيگىشتىكتىڭ ۇلگىسىنە بۇدان ارتىق مىسال تابا الار ما ەدىك؟! سمەنا باسشىلارى ج.تىلەۋقابىلوۆ، م. كرۋپين جانە ف. بۋنديندەر پەش جوندەۋدىڭ دەسياتنيكتەرى بوپ سايلانىپ، جوسپارداعى ءۇش ءجۇز ساعاتتىڭ ورنىنا كونۆەرتەردى توقسان ءتورت ساعاتتا كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىپ، قايتادان ىسكە قوستى.

بالقاش مىسى قايتادان وق بوپ قۇيىلدى. سنارياد بوپ زۋىلدادى. سولدات بوپ سوعىستى. جەڭىس كۇنىن ءسات سايىن جاقىنداتا ءتۇستى.

1942 جىلى ماي ايىنىڭ باسىندا قاليبەكوۆتىڭ سمەناسى موليبدەن بەرۋدى باستادى.

— موليبدەن نە ءۇشىن اسا قاجەت ەدى؟ — دەپ سۇراق قويدى الماس وسى تۇستا.

— موليبدەندى بولاتقا قوسسا — عالامات بەرىك تەمىر قوسپاسى جاسالىنادى. موليبدەندى بولات— برون دەگەن ءسوز. ياعني تانك جاساۋ ءۇشىن تابىلمايتىن بەرىك قوسپا.

بالقاش موليبدەنى برون بوپ وققا كەۋدەسىن توسەپ، سناريادقا توتەپ بەرىپ، سوۆەت تانكشىلەرىن مىزعىماس بەرىك قالقان، مويىماس مىقتى ساۋىتپەن قامتاماسىز ەتتى.

ەگەر 1942 جىلى بالقاشتا وندىرىلگەن موليبدەننىڭ جىلدىق مولشەرىن ءجۇز پروسەنت دەپ ەسەپتەسەك، بالقاشتىقتار وتان قورعاۋ مۇددەسىنە كەلەسى جىلى ءجۇز جەتپىس پروسەنت موليبدەن جونەلتكەن. 1944 جىلى ءجۇز سەكسەن سەگىز پروسەنت بەرىپ، 1945 جىلى موليبدەننىڭ مولشەرىن ەكى ءجۇز وتىز پروسەنتكە جەتكىزگەن.

بالقاش سول وتتى جىلدارى ەلىمىزدە وندىرىلەتىن بۇكىل موليبدەننىڭ ەداۋىر بولەگىن جالعىز ءوزى ءوندىرىپ، جەردە تانكتەردى جۇيتكىتىپ، كوكتە سامولەتتەردى سامعاتىپ، سۋدا كاتەرلەردى سۋماڭداتقان.

بالقاش موليبدەنى بىرلىكتىڭ سيمۆولى بولىپ، تالاي عۇمىردى ساقتاپ قالعان. جەڭىس كۇنىن —بەيبىت ءومىر شۋاعىن وتان كوگىندە جارقىراتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان.

ەۆروپانىڭ بۇكىل بايلىعىن سوعىس ىسىنە ارناعان گيتلەرشىل گەرمانيا وسال جاۋ ەمەس ەدى. سونداي جان-جاقتى قارۋلانعان باسقىنشىلاردى جەڭۋ ءۇشىن، تۋعان جەردەن تۇرە قۋىپ شىعۋ ءۇشىن سوۆەت ادامدارى ەشتەڭەسىن اياعان جوق. اسىل بىلەزىك، التىن سىرعا، ايلىق پەن جالاقىسىن جيناپ بەرىپ، قىزىل ارميانىڭ جاۋىنگەرلەرىن اسكەري تەحنيكا، جىلى كيىم، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە بارىن سالعان بۇكىل ەلدىڭ باستاماسىن بالقاشتىقتار دا جالعاستىرىپ اكەتتى. 1942 جىلدىڭ يانۆارىندا بالقاش قالاسىنىڭ تۇرعىندارى شۇيىلگىش سامولەت جاساتۋ ءۇشىن قىرىق مىڭ سوم قارجى جيناپ، مايدانعا ءۇش مىڭ جىلى كيىم جونەلتىپ جىبەرگەن ەدى.

تاعى دا دەرەك:

"بالقاشتىق جولداستار، مەن سىزدەردى ەڭبەك قارقىندارىڭىزدى ون ەسەلەپ ارتتىرىپ، مايداننىڭ الدىڭعى شەبىندە جۇرگەن بىزدەرگە جاۋعا كۇيرەتە سوققى بەرۋگە جاردەمدەسۋگە شاقىرامىن. سىزدەر قورىتقان مىس جاۋدىڭ اجالىن اكەلەدى، ءاربىر ارتىق بەرگەن ءبىر كيلوگرامم مەتالدارىڭىز بىزگە ونداعان، جۇزدەگەن گيتلەرشىلەردى قۇرتۋعا كومەكتەسەدى، ولاردىڭ كۇيرەۋ ساعاتىن جىلدامداتادى،" — دەپ قىرىق ءۇش ءفاشيستى ءولتىرىپ، جاۋدىڭ ءبىر تانكىسى مەن برونەماشيناسىن جويعان جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ وردەنىنىڭ كاۆالەرى بالقاشتىق سولدات، بۇرىنعى تەمىرجول سەحىنىڭ ديسپەچەرى ك.قازىمبەتوۆتىڭ مايداننان جازىلعان حاتى مىس زاۆودىندا جوسپاردان تىس ءونىم الۋدىڭ ۇيتقىسى بولدى.

مەتاللۋرگتەر جىل اياعىنا دەيىن ەكى ءجۇز مىڭ كيلوۆاتت-ساعات ەلەكتروەنەرگيا، ەكى ءجۇز توننا وتىن ۇنەمدەۋدى ۇيعاردى. شىعىس قوڭىرات كەنشىلەرى جوسپاردان تىس موليبدەن رۋداسىن ءوندىرىپ، ەكى دەمالىس كۇنىندە اقىسىز ەڭبەك ەتۋگە ۋادە ەتتى. ولار ۋادەلەرىن ارتىعىمەن ورىنداپ تا شىقتى.

ءولىم القىمنان العاندا، ەلىم ءومىر ءۇشىن سوعىسقان. ءومىردىڭ بولاشاعى ءۇشىن، مەن ءۇشىن، بالام، سەن ءۇشىن، الداعى كەلەر ۇرپاقتار ءۇشىن سوعىسقان. مايداندا سولداتتار، قالا مەن دالادا ەڭبەكشىلەر بەل شەشپەي، تىزە بۇكپەي الىسىپ، ارپالىسىپ، جەڭىس كىلتىن ەكى جاقتاپ جاساپ جاتتى.

انالار شۇلىق توقىدى — ۇلدارىنىڭ اياعى جىلى جۇرسە، بويىن سۋىق المايدى، كۇش-قۋاتى ەسەلەنەدى.

ارۋلار قولعاپ توقىدى، كيسەت، ورامال كەستەلەدى — جان جارىنىڭ قولى جاۋراماسا، كوڭىلى توعايسا، جاۋعا جاسىن بوپ تيەرىن، بەلىن سىندىرىپ، ومىرتقاسىن وپىرارىن ءبىلدى.

كارى-جاس بارىن، تاپقانىن مايدانعا جونەلتتى.

بالقاشتىقتاردىڭ پاتريوتتىق ەرلىگىنىڭ كۋاسىن تاعى ءبىر سارعايعان قاعازدى الدارىڭىزعا توسىپ، تەبىرەنگەن كوڭىل كۇيىمدى وزدەرىڭىزبەن بىرگە بولىسكىم كەلەدى، — دەپ راحمان اعا گازەت قيىندىسىن بالاما ۇسىندى. الماس ونى داۋىستاپ وقىدى:

"قازاقستان گۇلزارى" اتتى تانك كولونناسى مەن "بالحاشەس" سامولەتتەر ەسكادريلياسىن جاساۋ ءۇشىن التى ءجۇز مىڭ سوم قارجى جيناعان قوڭىرات كەنشىلەرىنە مەنىڭ تۋىسقاندىق سالەمىم مەن قىزىل ارميانىڭ العىسىن جەتكىزۋدى وتىنەم. ي.ستالين".

— بۇنداي تەلەگراممانى مىس زاۆودىنىڭ كوللەكتيۆى دە العان. العان دا مىس پەن موليبدەندى جوسپاردان ارتىق ءوندىرۋ ءۇشىن جۇمىسشى ۋادەسىن بەرگەن، — دەپ راكەڭ اڭگىمەنى قايتا جالعادى. — جۇمىسشى ۋادەسى — جوسپاردان تىس وندىرىلگەن مەتالل بولىپ، جاۋ كەۋدەسىنە تۇيرەلگەن.

بالقاش مىسىنىڭ جاۋىنگەرلىك قۇدىرەتىن، الماسجان، ەندى مىسال ارقىلى تۇسىندىرە كەتەيىن.

الماس شاپشاڭدىق تانىتتى:

— ءبىر توننا مىس 72 ميلليمەترلىك زەڭبىرەكتەن اتىلاتىن ەكى ءجۇز جيىرما بەس سنارياد جاساۋعا جەتەتىنىن وقىعام.

— مەتاللۋرگيا سەحى جوسپاردان تىس ءار اي سايىن جيىرما ەكى توننا مىس بەرىپ وتىرعان. ەندى ەسەپتەي بەر، بالام. قانشاما سنارياد قوسىمشا ونىمنەن الىنىپ، قانشاما سنارياد گۇلدەنگەن وتانىمىزدى نالىمەن تاپتاعان باسقىنشىنى جەر جاستاندىرعانىن قۇربىلارىڭمەن بىرگە ەسەپتەپ كور.

الماس ويلانىڭقىراپ قالدى... سالدەن سوڭ راكەڭ اڭگىمەسىن جالعاپ اكەتتى.

— 1945 جىلدىڭ 9 مايى. جەڭىس كۇنى. زارىعا كۇتكەن كۇن! بولجاعان كۇن. سەنىم كۇنى.

ساعات 12-دە ۇلكەن باقتا قالالىق سالتاناتتى ميتينگ اشىلدى. بالقاشتىقتاردىڭ مەرەكەسىندە ال قىزىل تۋلار جەلبىرەپ، كوكشە تەڭىزدىڭ ايدىنىندا جىبىرلاعان تولقىندا قۋانىش كۇلكىلەرى، وكسىك دەمدەرى جاڭعىردى.

سوعىس جىلدارىندا بالقاش قالاسىنىڭ التى مىڭ ازاماتى مايدانعا اتتاندى. ەڭبەكتە سىنالعان قۇرىش جۇمىسشىلار جاۋىنگەرلىك ەرلىكتىڭ داڭقىنا بولەندى.

قايتپاي قالعان قانشاما سولداتتىڭ وشاعىنا قارا قاعازدار كەلىپ، قاسىرەت جاسىن سەلدەتتى؟! قانشاما بوزداق قىرشىنىنان قيىلدى؟! قانشاما ءۇيدىڭ وتى ءسوندى. قانشاما وشاق قاڭىراپ قالدى؟! ءبىراق ولار جاس عۇمىرىن جارقىن ءومىر ءۇشىن سوعىس اتتى كەساپاتتىڭ جولىنا قالقان قىپ توسىپ، قانشاما عۇمىردى امان ساقتاپ قالدى؟!

ۇلكەن باقتاعى ميتينگىگە جينالعان بالقاشتىقتار قازا تاپقان ۇلدارىن ازالادى. بالقاشتىقتار اراسىنان شىققان ۇشقىشتارىن، تەڭىزشىلەرىن، تانكشىلەرىن، پارتيزاندارىن، بارلاۋشىلارىن، ارتيللەريستەرىن ماقتان ەتتى.

بالقاشتىق ۆەرا حورۋجايا، پەتر ميللەر، نيكولاي پوسادنيك سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى دەگەن قۇرمەتتى اتاققا يە بولىپ، سوناۋ سالتاناتتى ميتينگىگە قاتىسقانداردىڭ كوز الدىنا ەلەستەپ ءوتتى. ءۇش مىڭنان استام بالقاش تۇرعىنى جاۋىنگەرلىك ەرلىك كورسەتىپ، وردەن، مەدالدارمەن ناگرادتالعاندىعى ميتينگىدەگىلەردىڭ مەرەيىن تاسىتتى.

ەرلىك — ەلدىك قاسيەتتەن تۋىندايدى. ەل قاسيەتى ەرىن تۋعىزادى. ەل — انا ۇلى مەن قىزىن ەرلىككە تاربيەلەيدى. ەل — انا ۇل-قىزىن ناعىز باتىرلىققا باۋليدى. بالقاشتىقتار اراسىنان ءۇش بىردەي باتىردىڭ شىعۋى دا سودان. بالقاشتىق سولداتتاردىڭ ومىراۋىندا جارقىراعان وتان ناگراداسىنىڭ كوپتىگى دە سودان.

تىلداعى بالقاشتىقتار دا نەمىس ءفاشيزمىن جەڭۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوستى. قالا كاسىپورىندارى سوعىس جىلدارىندا جالپى ءونىم ءوندىرۋدى ءتورت ەسە ارتتىردى. قالا تۇرعىندارى ءوز قاراجاتىنان مايدان قاجەتىنە الپىس ميلليون سوم قارجى جيناپ بەردى.

كوكشە تەڭىزدىڭ جاعاسىندا ال قىزىل تۋلار جەلبىرەيدى. تۇرعىنداردىڭ جۇزىندە الاۋلاپ نۇر وينايدى. نۇر ويناعان جۇزدەر قىزىل جالاۋلارمەن جاراسا قالعان. جەڭىس كۇيى جۇرەكتەردى دۇرسىلدەتىپ، كەۋدەلەردە كۇمبىرلەيدى....

راكەڭ اڭگىمەلەگەن بالقاشتىقتاردىڭ سونداعى قۋانىشىن مەن كورە الماپ ەدىم. ەسەيىپ بارىپ ءبارىن ۇقتىم. ەرلىك جاساعان ەل ەمىرەنۋدە دە الدىنا جان سالمايدى ەكەن. ەكى كوزدەن باياۋ جىلجىعان قوس تامشى — ءبىرى سوڭعى قايعى-قاسىرەتتىڭ اقتىق وكسىگىنىڭ ايعاعى بولسا، ءبىرى ۇلى قۋانىشتىڭ، جەڭىس سالتاناتىنىڭ، بولاشاقتاعى بەيبىت تە جارقىن كۇندەردىڭ شاپاعاتىنا ارنالعان ىستىق ىقىلاس جاسى ەدى. ەل مەن حالىقتىڭ العىسىنا مەرەيلەنگەن كوڭىلدەردىڭ ءۇنسىز عانا ىشتەي مارقايىپ، ريزالىق تانىتقان ءساتى ەدى. مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ اۋىسپالى قىزىل تۋىن جيىرما ەكى رەت العان، ۆسسپس پەن كسرو ءتۇستى مەتاللۋرگيا حالىق كوميسسارياتىنىڭ اۋىسپالى قىزىل تۋىن جيىرما بەس رەت العان مىس زاۆودى كوللەكتيۆىنىڭ ەمىرەنۋى ەدى. ارادا قىرىق جىل وتكىزىپ بارىپ مەن جەرلەستەرىمنىڭ سول كۇنگى قۋانىشىنا ءوزىمنىڭ پەرزەنتتىك ماقتانىشىمدى قوسىپ وتىرمىن.

ەلدىڭ ەلدىگى ەرلىگىن قۇرمەتتەۋ ارقىلى الىسقا تارايدى. قۇدىرەتىن جەر-جەرگە جەتكىزەدى. ەڭبەكتەگى قۇلشىنىسى، جاۋىنگەرلىك قاھارماندىعى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، جۇرت جادىندا جاڭعىرىپ وتىرۋى ءتيىس.

بالقاش قالاسىنداعى ەڭبەك داڭقى، جاۋىنگەرلىك داڭق مەموريالى وسى ۇلى ءداستۇردىڭ ارداقتالۋىنىڭ ۇلگىسى.

وتان ءۇشىن وت كەشكەندەردىڭ رۋحىنا، وتان داڭقى ءۇشىن وت جاعىپ، مىس اعىزعان جۇمىسشىلاردىڭ قۇرمەتىنە تاعى دا باس يەم.

***

ەندى اڭگىمە تىزگىنىن قايتادان ءوزىم الدىم. بىلگەنىمنىڭ ءبارىن پەرزەنتىمە ايتىپ بەرگىم كەلەدى. الماسىمنىڭ اڭگىمەقۇمار، تىڭدامپاز بولعانى، اتامەكەن جايىندا كوپ ەستىپ، كوپ بىلۋگە قۇشتار بولعانى قانشالىق بولسا، سونشالىق مەنىڭ مەيىرىمدى تاسىتتى دەسەڭىزشى. مەن الماسىما اڭگىمە ايتا وتىرىپ، كوز الدىما وسى بالام تۇرعىلاس جاستاردى ەلەستەتتىم، ءوزىمدى بەينە سولاردىڭ الدىندا سىر اقتارىپ وتىرعانداي سەزىندىم...

— بالقاش — ءوز تۇرمىسىمەن دە، وزىندىك تۇرعىسىمەن دە ۇلكەن الەمنىڭ تىنىسىمەن تىنىستاپ، تىنىشتىعىن كۇيتتەگەن وزىندىك ءبىر كىشكەنە الەم عوي. 1946 جىلدىڭ قارساڭىندا-اق مەتاللۋرگتەر ءتورتىنشى بەسجىلدىقتى مەرزىمىنەن بۇرىن ورىنداۋعا قازاقستاننىڭ بارلىق ەڭبەكشىلەرىن سوسياليستىك جارىستى كەڭىنەن ورىستەتۋگە ۇندەۋ تاستاعان.

1952 جىلدىڭ 3 مايىندا زاۆودتىڭ كاتود بولىمشەسىندە تازا مىس — كاتود مىسى الىنىپ، تاعى ءبىر ەڭبەك تابىسىنا قول جەتتى.

بالقاشتىقتار سوعىستان كەيىنگى بەيبىت ءومىر جىلدارىنىڭ ءار كۇنىن، ءار ايىن ەڭبەك جەمىسى مەن ەڭبەك جەڭىسىنە بولەپ وتىردى. ونىڭ ءبارىن تىزە بەرسەك، الدەنەشە توم كىتاپقا دا سىيماس ەدى. وتىزىنشى جىلداردىڭ ءورشىل رۋحى، قىرقىنشى جىلداردىڭ جانقيارلىق ءپاتريوتيزمى، ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەلەۋلى تابىستارى الپىسىنشى جىلداردىڭ اسقار بەلەسىنە ۇلاستى. ءتۇستى مەتالدار مەن كۇكىرت قىشقىلىن ءوندىرۋدى ارتتىرىپ، جاڭا تەحنيكانى يگەرۋدەگى قول جەتكەن تابىستارى ءۇشىن 1966 جىلى كومبينات لەنين وردەنىمەن ناگرادتالدى.

لەنين وردەنى — قالاعا بەرىلگەن ناگرادا. بۇل — كومبينات جەڭىسىنىڭ ايعاعى. بالقاشتىقتار ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى.

لەنين وردەنىنىڭ نۇرى جەتپىس مىڭ تۇرعىننىڭ ومىراۋىنا تاعىلعان، جۇرەگىن جىلىتقان، كەۋدەسىن قۋانىشقا كەرنەتكەن، بۇل ەل العىسىنا كەنەلگەن، ەل سەنىمىنە يە بولعان بالقاشتىقتاردىڭ ۇلكەن جەڭىسى ەدى.

ەڭبەك ەرلەرى قانشاما! ولار — ەليزاۆەتا فەدوروۆنا يۆانوۆا، يۋريي كەنسورينوۆيچ پوبەدونوسيەۆ، نينا گريگوريەۆنا چەكۋشينا، جىلقىباي بەيىسوۆ، الەكساندر گريگوريەۆيچ سامونوۆتار.

ولار — 1973 جىلى العاشقى بالقاش مىسىنىڭ الىنۋىنىڭ 35 جىلدىعىنا سايكەس لەنين جانە وكتيابر ريەۆوليۋسياسى وردەندەرىمەن ناگرادتالعان ك.شايكەنوۆ، ج.ءا. ابۋعالييەۆ، ۆ.د. ناگيبين، ب.ف. ماناەنكوۆ جانە يا.د. پاحارەنكولار.

بالقاش — العاشقى بەسجىلدىقتا ءوز قۇرىلىسىن باستاپ، سودان كەيىنگى بەسجىلدىقتار باسپالداعىمەن قارىشتاي قادامداعان اۋىر يندۋستريا مەن جەڭىل ونەركاسىپتىڭ، مادەنيەت پەن ونەردىڭ شولەيت دالادا ماڭگى سونبەس الاۋىن تۇتاتقان التىن وشاعى.

بالقاش — ۇلى دوستىقتىڭ بەسىگىن تەربەتكەن باۋىرمالدىق ۇياسى. قالانى وتىزدان استام ۇلتتىڭ وكىلدەرى بىرلەسىپ سالىپ، وتىزدان استام حالىقتىڭ ۇل-قىزى ينتەرناسيوناليزمنىڭ قۇدىرەتتى تۋىن اسپانداتا كوتەرگەن.

بۇگىنگى بالقاش ون ءبىر بەسجىلدىقتىڭ ون ءبىر بەلەسىنە ءوز شەجىرەسىنىڭ جارقىن بەتتەرىن ەڭبەكتەگى ۇلگىلى تابىستارىمەن قاشاپ جازىپ، الداعى اسەم بولاشاعىنا سامعاپ بارادى.

بالقاش — ەجەلدەن قوناقجاي مەكەن. دوسقا پەيىلى كەڭ، مەيمانعا جانى دارقان بالقاشتىقتار الىستان كەلەتىن دوس، تۋىس، باۋىرلارىن قۋانا توسىپ الاتىن ەكى ۇلكەن قاقپاسىن — تەمىر جول ۆوكزالى مەن اەروپورت ءۇيىن قانداي سۇيىسپەنشىلىكپەن سالعان! تەمىر جول ۆوكزالى ءوزىنىڭ جەڭىل دە اسەم، ۇلكەن دە اۋقىمدى ارحيتەكتۋراسىمەن كوز تارتىپ، بالقاش وڭىرىنە العاش تابان باسقان جولاۋشىنى ەرىكتەن تىس سۇيسىندىرسە، اەروپورت ءۇيى سالماقتى سۇلۋلىعىمەن، بايسالدى ادەمىلىگىمەن تاڭ قالدىرادى. ەكەۋى دە: "كورىكتى قالانىڭ، قۇت مەكەننىڭ، دوستىق وتاۋىنىڭ بەرىك قاقپالارىمىز، قۋانىشىمىزعا ورتاقتاس، شاتتىعىمىزدى ءبولىس، تابىسىمىزعا قۋان، ءقادىرلى مەيمان، قۇدىرەتتى قوناق، مەيىرباندى دوس!" — دەپ ءىلتيپات ءبىلدىرىپ تۇرعانداي.

بۇگىنگى بالقاش — كەلەشەك تابالدىرىعىنان اتتاپ كەتكەن جاستىق قالاسى. ول "وربيتا" قابىلداۋ ستانسياسى بوپ كوڭىل كونشىتەدى. پيونەر سارايى بولىپ، جەتكىنشەكتەر كۇلكىسىنىڭ اسەم سىڭعىرىن جاڭعىرتادى. جاڭا اۋرۋحانا كورپۋسى بوپ ەڭسە كوتەرىپ، تۇرعىندارعا جاسالىپ وتىرعان قامقورلىقتىڭ بەلگىسىن ايعاقتايدى. "سترويتەل" اتتى سپورت كەشەنىن الدىڭنان توسىپ، سۇلۋلىق پەن دەنساۋلىقتىڭ كۋاسىن تانىتادى. جابىق ءجۇزۋ باسسەينى بولىپ، ەسىگىن ايقارا اشادى.

مادەني-تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى دا كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، قۇرمەتىنە بولەنگەن. قانشاما ۋنيۆەرماگ-دۇكەندەر، اسحانالار، تۇرمىستىق مەكەمەلەر، ەت كومبيناتى، بالىق جانە ءسۇت كومبيناتتارى، قۇس فابريكاسى، ەگىن مەن مال ءونىمىن شىعاراتىن كاسىپورىندار بار.

بالقاش — مادەني ورتالىق. قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيليالى مەن تاۋكەن-مەتاللۋرگيالىق تەحنيكۋمى كومبيناتقا كەرەك ماماندار مەن ينجەنەرلەردى وزدەرى دايارلايدى. پەداگوگيكالىق جانە مەديسينا ۋچيليششەلەرىندە وقيتىن جاستار قالا مەن ونىڭ توڭىرەگىنە قانشاما مۇعالىمدەر مەن مەدسەسترالار جونەلتىپ جاتىر.

قاي جەردەن، قاي ارادان "بالقاش" دەگەن ءسوزدى ەستىسەم، كوز الدىما بەرتىس تۇبىندەگى جۇمىسشىلار تۇراعى ىنتىق كوركىمەن ەلەستەي قالادى. سول ساتتە مەتاللۋرگتەر مەن كەنشىلەردى ساقاداي ساي دايارلاپ جاتقان بەس كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەسى، وتىزعا تارتا مەكتەبى، ەكى مۋزىكالىق جانە ەكى سپورت مەكتەبىندەگى بۇلدىرشىندەردى كورەم. ءبىر كەزدە كيىك ستانسياسىنداعى — كيىك رۋدنيگىندەگى بىزدەرگە اي سايىن جولدايتىن ءبىر كوك داپتەر بۇگىندە كوپ داپتەرگە ۇلاسقان. تەگىن بەرىلەتىن وقۋلىقتارمەن الماسقان. كۇن سايىن بالقاش قالاسىنىڭ مەكتەپ تابالدىرىعىنان اتتايتىن جيىرما مىڭعا تاقاۋ وقۋشىلاردى مىڭنان استام مۇعالىمدەر وقىتادى. جاڭا زاماننىڭ وسكەلەڭ تىلەگىن جەتكىنشەكتەر بويىنا قۇيادى. اتالار داڭقىن سۇيۋگە تاربيەلەيدى.

بالقاشتىقتاردىڭ مادەنيەت سارايىن كورۋ كەرەك. ءىشى-سىرتىن ارالاۋ كەرەك. سوندا عانا ۇكىمەتىمىزدىڭ جۇمىسشىعا دەگەن اكەلىك قامقورلىعىنىڭ شەكسىزدىگىنە كوز جەتكىزە الاسىڭ. بالقاش مادەنيەت سارايى — ادەمىلىكتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى بولىپ قالاداعى ەكى مادەنيەت ءۇيى مەن ون ەكى كلۋبتىڭ، وتىز كينوقوندىرعىنىڭ، قىرىق كىتاپحانانىڭ اتاسىنداي سەزىلەدى.

مادەنيەتى گۇلدەنگەن كوكشە تەڭىزدىڭ جاعاسىنداعى جاسىل جەلەكتى قالا ونەرى دە شارىقتاپ بيىككە ورلەۋمەن كەلەدى. مەن بولسام، بالقاش حالىق تەاترىنىڭ ساحناسىندا قويىلار پەسامنىڭ پرەمەراسىندا بولىپ، جەرلەستەرىمنىڭ الدىندا پەرزەنتتىك كوڭىلدىڭ ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ، باس ءيىپ تۇرار كۇنگە جەتۋدەن ءالى دە ءۇمىت ۇزبەيمىن.

ءۇش جۇزگە جۋىق دارىگەرى، توعىز جۇزدەن استام فەلدشەرى مەن مەديسينالىق سەسترالارى بار قالا — ءوز تۇرعىندارى دەنساۋلىعىنىڭ بەرىك ساقشىسى. بالقاشتىقتار تىماۋ-سىماۋعا ونشا مويىمايدى. ءتورت ستاديون، جيىرما بەس سپورت زالدا شىنىعاتىن مەتاللۋرگتەر مەن كەنشىلەردىڭ اراسىنان شىققان جەڭىمپازدار ەسىمى رەسپۋبليكا تۇگىل وداققا دا بەلگىلى.

بالقاش — مەن ءۇشىن بالا كوڭىلىمنىڭ ىنتىعى. ءسابي جۇرەگىمنىڭ لۇپىلىمەن اسىققان قۇشتارى ەدى. بالقاش اتىن اۋىز تولتىرا ايتىپ، سىبىرلاپ قايتالاپ، جۇرەك قۋىسىنا قوندىرىپ العام.

مەن بالقاشتى العاش رەت 1956 جىلى كۇزدە كورگەم. ونىڭ قالالىق كوميتەتىنەن كومسومولدىق بيلەتىمدى الاردا كورگەم. سوندا ومىرىمدە العاش كورگەن ۇلكەن قالام —بالقاش ماعان جاقسىلىقتىڭ مەكەنى، بەرەكەنىڭ تۇراعى، شاپاعاتتىڭ شۋاعى بوپ سەزىلىپ، كەڭ كوشەلەرىنە باستاپ، سكۆەرلەرىنە جەتەلەپ، كومسومول بيلەتى كەۋدەمدى جىلىتقان قۇدىرەتىمەن بولاشاققا جولىمدى كورسەتىپ بەرگەن.

سودان بەرى بالقاشپەن تاعدىرىم جالعاسقان. ماقتانىشىمدى قالدىرىپ، سۇيىسپەنشىلىگىمدى ارناعام.

العاشقى ولەڭىمدى سول كەزدەردە قازاقشا شىعاتىن "بالقاش جۇمىسشىسى" گازەتى جاريالاپ، ءوز پەرزەنتىنىڭ قالامگەرلىك جولىنىڭ تۇساۋكەسەرىن جاساعان.

بۇگىندە بالقاشتا اعايىن، تۋىس، دوس-جولداستارىم تۇرادى. ولار ينجەنەرلەر سارجان قارىمساقوۆ، ءانۋار مۇسىربەكوۆتار. ولار — ادەبيەتشى سايلاۋبەك بايىمبەتوۆ، ابزال بوكەنوۆتەر. ولار — دارىگەر كوپەن بەكماعانبەتوۆ پەن رافاحاتتار. ولار — ءار كىتابىمدى ىزدەپ ءجۇرىپ وقىپ، كورگەن سايىن پىكىر ايتىپ، بىردە قۇپتاپ، بىردە قىزۋ تالاسىپ قالاتىن، ءبىراق جەرلەس-دوستىڭ قالامگەرلىك قادامىنا ۇنەمى كوڭىل قويىپ جۇرەتىن حاسەنحان، سوۆەت، اشىمبەك، مارات، امان، ەسەن، قۋاندىق، سارالار.

بۇگىندە مەنەن الدەكىم:

— سەن قايدانسىڭ؟ — دەپ سۇراسا.

— بالقاشتانمىن، — دەپ جاۋاپ قايتارام.

مەن كيىكتە تۋسام دا، ارمانىممەن، قيالىممەن بالقاشتا وسكەم. بالقاش دەسە جۇرەگىم دىرىلدەپ، كەۋدەم كۇمبىرلەپ، قۋانىشىم تاسىپ تۇراتىنى سودان، الماس بالام.

بالقاش ءتۇسى — قىزىل ءتۇس.

ول — جەڭىس شاپاعاتىنىڭ نۇرى. تابىسقا جەتىپ جاتقان جەرلەستەرىمنىڭ جۇزىندە ويناعان شۋاق.

ول — بالقىعان مىستىڭ تاڭ شاپاعى.

---