ءومىر اتى – قوڭىرات
— پاپا، وسى مىس، جەز، قالايى، قولا دەگەندەردى كوپ اتايمىز. ولار قالاي پايدا بولعان، قالاي قالىپتاسقان؟ ادامزات وسى كەندەردى ەرتەدەن پايدالانعان با؟ — دەدى الماس گۇلشات رۋدنيگىنىڭ ەسكى كارەرىنە ۇزاق قاراپ تۇرىپ. قامشىلار تۇستا قالىپ بارا جاتقان قاڭىراعان جۇرتقا بالالى كوڭىلدىڭ الدە ءبىر ىڭكار ساعىنىشىن جولداعانداي ءسال كۇرسىنىپ قالدى. ءبىر كەزدەگى جۇمىسشى قاۋىمىنىڭ دۋىلداعان ءومىر قازانىنىڭ بۇگىنگى جىم-جىرتتىعىن ءوزىم دە وگەيسىپ كەلە جاتىر ەدىم. ۇلىمنىڭ كادىمگىدەي جۇدەۋ تارتقان ءجۇزىن جاقسىلىققا جورىدىم. تۋعان جەردىڭ ءار ساي، ءار جىرا، ءار بۇتاسىنا دەگەن پەرزەنتتىك ىڭكارلىكتىڭ سول ساي مەن جىرانىڭ، بۇتا مەن توبىلعىنىڭ ەل يگىلىگىنە ءنار قۇيار، قۋات بەرەر قۇدىرەتىنە ءيسىنىپ، پايداعا اسۋىن جان جۇرەگىمەن قالايتىنىن سەزگەندەي بولدىم.
— كەنسىز، مەتالسىز ءومىر جوق، بالام. ءار ءتۇرلى مەتالل ىشىنەن اسىرەسە كوپ پايدالاناتىنىمىز — تەمىر، اليۋمينيي، مارگانەس، مىس، نيكەل، قورعاسىن، قالايى، مىرىش. مەتالسىز ءوندىرىستىڭ وركەندەۋى وتە قيىن.
دەرەكتەرگە قاراعاندا، ادام مەتالدى وسىدان 20 مىڭ جىل بۇرىن قولدانعان كورىنەدى. ارينە، كۇردەلى مەتاللۋرگيالىق پروسەستەردى قاجەت ەتەتىن تەحنولوگيانىڭ ول كەزدە تۋا قويۋى مۇمكىن دە ەمەس. ءبىراق اقىل-ويدىڭ، سانا مەن تۇيسىكتىڭ دامۋ جولىنا كوز جۇگىرتسەك، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن تىرلىك ەتكەن ادامداردىڭ ەڭبەكتەگى داستۇرلىك تانىمىنا باس ءيۋىمىز قاجەت. بۇگىنگى زىمىراپ دامىعان قوعامىمىز وتكەن ۇرپاقتار الدىندا ۇلكەن بورىشكەر ەكەنىن ۇمىتپاعانى ءجون.
مىس پەن قالايى تابيعاتتا ساف تازا قۇيما كۇيىندە ءجيى كەزدەسەدى. سەن عابەڭنىڭ "ويانعان ولكەسىن" وقىپ پا ەدىڭ؟
— ءيا.
— سول روماندا ايتىلاتىن نىلدىدەن كەسەك كۇيىندە تابىلعان سامورودوك مىستىڭ سالماعى قانشا ەدى؟
الماس ويلى كەيىپپەن كوزىن ءسال جۇمىپ، سوسىن وڭ بۇيىردە قالىپ بارا جاتقان تارعىل تاۋىنا نازارىن ۇزاتتى. كۇرسىنىپ باس شايقادى.
"ۋسپەنسكيي سامورودوك — 53 پۋدا. ريازانوۆ —ۋشاكوۆ "ك". نا پاريجسكۋيۋ ۆىستاۆكۋ" دەپ قاشاپ جازعان جازۋلارى اي ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، ساف التىنداي جارقىرايدى" دەگەندى ۇمىتىپ قالعانىڭ با؟
— سوندا... — ۇلىم ءبىراز بوگەلىڭكىرەپ بارىپ، ەڭسەرىلە بۇرىلدى. — سوندا 848 كيلوگرامم سالماق تارتقان عوي. ءبىر تونناعا تاياۋ كەسەك مىس.
— قالايى دا تازا كۇيىندە كوپتەپ تابىلسا كەرەك. مىس پەن قالايىنىڭ قوسپاسىنان بەرىكتىگى باسىم قولا جاساپ، تۇرمىستىق بۇيىمدار مەن قارۋ-جاراقتى دايىنداعان عوي.
— تاريحتاعى قولا ءداۋىرى دەگەن ۇعىم سودان شىققان ەكەن-اۋ.
— ءيا. عاسىرلاردىڭ بەلگىلى ۇشتىك جۇيەسى — تاس ءداۋىرى، قولا ءداۋىرى تەمىر ءداۋىرى — ادامزاتتىق ءومىر جولىنىڭ شەجىرەسى.
اسفالت جولدىڭ كەدىر-بۇدىرى كوبەيىپ، ماشينا ءبىراز موڭكىپ الدى. تارعىل تاۋىنىڭ باۋرايىنان ەڭىسكە ماڭداي تۇزەگەن سوڭ قايتا جۇيتكىدى.
— مىسىردى بىلەمىسىڭ؟
— ەگيپەت قوي. فاراوندار پيراميدالارى مەن سفينسكتەردى بىلەم، پاپا.
— سول مىسىردى مەكەندەگەن حالىقتاردان دا ەرتەرەك وسى ءوڭىردىڭ تۇرعىندارى مىستى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 4 مىڭ جىل بۇرىن كەڭىنەن قولدانعان. سول كەزدە جاسالعان التىنداي جارقىراعان ىدىستار، شامدالدار، اسەمدىك بۇيىمدار، قارۋ-جاراق پەن ەڭبەك قۇرالدارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلىپ، تاماشا ويۋ-ورنەكتەرىمەن كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كورىنەدى.
— مىس، سىم... — الماس وسى ەكى ءسوزدى كۇبىرلەي قايتالادى. — مىس... تەرىس وقىسا، سىم. سوندا سىم "مىس" دەگەن سوزدەن شىقپادى ما ەكەن، پاپا.
— كىم ءبىلسىن ونى. تەحنيكا مەن تۇرمىستا مىستىڭ پايدالانىلمايتىن جەرى جوق. مادەنيەت دامىعان سايىن بۇل مەتالدىڭ ماڭىزى ارتا تۇسەدى-اۋ. مىس سىمىڭنىڭ كەرەكسىز جەرى بولسايشى. ەلەكتروتەحنيكا مەن ماشينا جاساۋ ونەركاسىبىندە مىس — تاپتىرمايتىن مەتالل.
دالەل ايتايىن. ەلىمىزدە وندىرىلەتىن بارلىق مىستىڭ 35 پروسەنتى ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىنا، 32 پروسەنتى ءتۇستى مەتالداردىڭ قوسپاسىنا، 25 پروسەنتى پروكاتقا، قالعانى باسقا قاجەتتەردى وتەۋگە كەتەدى ەكەن.
راكەتالار مەن كورابلدەردىڭ، رەاكتيۆتىك سامولەتتەردىڭ، ەكسكاۆاتورلاردىڭ ءىرى بولشەكتەرىنەن باستاپ، راديواپپاراتۋرالاردىڭ ەڭ نازىك قىلىنا دەيىن مىس قولدانىلاتىنىن وقىعام. ەلەكتر توگىن جەتكىزەتىن جەلىلەردىڭ، ەلەكتروۆوزعا، ترامۆاي، تروللەيبۋسقا توك بەرەتىن تروللەيلەردىڭ، ەلەكترواپپاراتۋرالاردىڭ، ەلەكتروموتورلاردىڭ مىسسىز جاسالمايتىنىن بىلەم.
ۇلىم ادەتتە سۇراق-ساۋال قوياردا ءۇنسىز جىميىپ وتىرىپ، "نەگە، نەلىكتەن، قالاي؟" دەگەندەردى قارداي بوراتاتىن. بۇل جولى سول ماشىعىن كىلت بۇزدى.
— پاپا، ماشينانىڭ سۋى قىزىپ كەتىپتى!
جولدان ءبىراز شىعىپ، اۋلاقتاپ توقتادىق. الماس كاپوتتى شالقايتا اشىپ تاستادى دا، كولەڭكەگە توسەنىش جايدى. اس-اۋقات سالىنعان قورجىندى اكەلىپ، اسجاۋلىققا دايىن تاعامداردى قويا باستادى، ءبىر ساتتە قولىنا ىلىككەن شانىشقىنى كوزىنىڭ الدىندا ءبىراز توسىپ تۇرىپ، سىرتىنداعى جازۋىن وقىدى.
— مەلحيور... وسىندا مىس بار ما، پاپا؟
— ءيا! بار. قاي مەتالمەن قوسىلعانىن بىلەسىڭ.
— ەسىمە تۇسپەي تۇرعانى... نيكەل ەمەس پە؟
— ءيا. نيكەل مەن مىس قوسپالارىنان مەلحيور جانە نەيزيلبەر دەپ اتالاتىن توتتانبايتىن، كۇمىستەي اپپاق، ۇزاق ساقتالاتىن، جالتىراتىپ وندەۋگە وڭاي قورىتپالارىن الادى. ولاردان حيرۋرگيالىق اسپاپتار، وپتيكالىق پريبورلار، ءتۇرلى بۇيىمدار جاسايدى. نيكەل مەن مىستىڭ ءار ءتۇرلى قاتىناستا قوسىلاتىن كونستانتين، نيكەلين، مانگانين دەپ اتالاتىن قوسپالارى ەلەكتروتەحنيكادا كەدەرگىسى كۇشتى ماتەريالدار رەتىندە ءجيى پايدالانىلادى.
— مىسىمىز مىس، ال جەز دەگەن نە؟ ول دا مىس پا؟
— جوق.. جەز — مىس پەن مىرىشتىڭ قوسپاسى. جەزدەن ءار ءتۇرلى قالىڭدىقتاعى جالپاق مەتالل تاباقتار، ترۋبالار، پاترون گيلزالار، ساعات پەن ءدال مەحانيزمدەر بولشەكتەرى جاسالادى.
الگىندە ايتىپ كەتتىم، مىس پەن قالايىنىڭ قوسپاسى — قولا ماشينا جاساۋ ءۇشىن، قاتتى قۇرىش قۇيمالار ءوندىرۋ ءۇشىن، ارماتۋرا مەن پودشيپنيك دايىنداۋ ءۇشىن اسا قاجەت. مىس پەن اليۋمينييدەن دە مەتاللۋرگتەر اليۋمينيي قولاسىن شىعارادى. اليۋمينيي قولاسى (الليۋمينيەۆايا برونزا) جەز بەن قالايى قولاسىنا قاراعاندا ءار ءتۇرلى حيميالىق ارەكەتتەرگە وتە ءتوزىمدى بولادى. سوندىقتان دا ول ماشينا جاساۋ وندىرىسىنە، فيزيكالىق ءدال پريبورلار، ءتىستى دوڭگەلەكتەر، قىشقىلدى سۇيىق ايدايتىن ناسوستار دايىنداۋعا، سونىمەن بىرگە اۆتوموبيل، كورابل، ساعات بولشەكتەرىن، زەرگەرلىك بۇيىمدار جاساۋدا وتە قات قوسپا...
ايتپاقشى، سەن مىستىڭ ەڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىن اتاپ بەرشى.
الماس مارقايا كۇلىپ قويدى. جەزقازعان وڭىرىنە اتتانار الدىندا مىسقا بايلانىستى ءبىراز كىتاپتار وقىپ جۇرگەن سياقتى ەدى، ءقازىر سولاردان تۇيگەندەرىن تەزىرەك ايتۋعا اسىق.
— مىس ەلەكتر توگىن وتە جاقسى وتكىزەدى. بۇل — ونىڭ ەڭ نەگىزگى قاسيەتى. سوندىقتان مىستى ەلەكتر ماشينالارىن، جوعارعى ۆولتتى توك جۇرەتىن جەلىلەر مەن بايلانىس جۇيەسىنىڭ سىمدارىن جاساۋعا پايدالانادى.
ەكىنشىدەن، تازا مىس جىلۋدى دا جاقسى وتكىزەدى جانە حيميالىق ارەكەتتەرگە ءتوزىمدى. سول سەبەپتى دە ونى ورگانيكالىق زاتتار تەحنولوگياسىندا — ۆاكۋۋم اپپاراتتار، ورگانيكالىق زاتتاردى ايدايتىن ناسوستار، سىرا قايناتاتىن قازاندار، توڭازىتقىش، جىلىتقىش قۇرالدار جانە قۇبىرلار جاساۋعا كوپ قولدانادى.
ۇشىنشىدەن، الگىندە ءوزىڭىز ايتقانداي الۋان ءتۇرلى قوسپالار الۋعا بولادى.
— دۇرىس. ەندى مىستىڭ تابيعاتتا قانداي مينەرال تۇرىندە كەزدەسەتىنىن ساناپ شىعا الامىسىڭ؟
— ءقازىر، پاپا، ءقازىر، — دەدى الماس باسىن شالقايتا اقشىل اسپاننىڭ مۇنارتقان زاڭعارىنا سىعالاي قالىپ، — بورنيت، مالاحيت... — دەپ كىبىرتىكتەپ توقتادى.
— تابيعاتتىڭ قۇرامىندا مىس كەزدەسەتىن مينەرالدىڭ 170 ءتۇرى بار. ولاردىڭ نەگىزگىلەرى بورنيت، مالاحيت، حالكوپيريت، حالكوزين، ازۋريت، كۋپريتتەر. بۇلار سۋلفيدتەر، كاربوناتتار، توتىققان رۋدالار، سيليكاتتار سياقتى بىرنەشە توپقا بولىنەدى. وسىلاردىڭ اراسىنان وندىرىستىك ماڭىزى زورى — سۋلفيدتەر. وتانىمىزداعى بارلىق مىس قورىنىڭ 90 پروسەنتى سۋلفيدتەردىڭ قۇرامىندا كەزدەسەتىن كورىنەدى.
— پاپا، سوندا مىس رۋداسى دەگەنىمىز نە؟
— الگى مينەرالدار ءار ءتۇرلى تاۋ جىنىستارىمەن بىرىگىپ مىس رۋداسىن قۇرايدى.
— رۋدانىڭ قۇرامىندا مىس كوپ بولا ما؟ جارتىسىنا جەتە مە؟
— قايدان. رۋدانىڭ قۇرامىندا مىس 2 پروسەنت نە ودان كوپ بولسا، ول مىسقا باي رۋدا دەپ ەسەپتەلىنەدى دە، ءبىر پروسەنتكە دەيىنگىسى ورتاشا اتالىنىپ، 0،5-0،7 پروسەنتكە دەيىنگىسى —كەدەي رۋدا قاتارىنا جاتقىزىلىنىپ، 0،5 پروسەنتتەن ازدارى بوس تاۋ جىنىسى بولىپ سانالادى.
— سوندا رۋدانىڭ قالعان بولىگىندە نە بار؟
— مىس رۋدالارىندا تەمىر، كۇكىرت، كۇمىس، التىن، قورعاسىن، مىرىش، موليبدەن، نيكەل ت. ب. مەتالدار قاباتتاسىپ، قاۋمالاسىپ جۇرەدى. كەيدە الگى اتالعان مەتالداردىڭ كەيبىرىنىڭ مولشەرى وندىرىستىك دارەجەگە دەيىن جەتەدى دە، ونداي مىس كەنى پوليمەتالل (كوپ مەتالل) دەپ اتالادى. مىسالى، جايرەمدە سول پوليمەتالل شىعادى.
— اكە، وسى قارا مىس دەيتىن نە؟ مىستىڭ قارا بولمايتىنى بەلگىلى عوي.
— ءا-ا، ول مىستى وندىرىستىك الۋدىڭ ناتيجەسىنە قاراي بەرىلگەن اتاۋلار عوي. 100 پروسەنت تاپ-تازا مىس الۋ وتە قيىن. قۇرامىندا مىس 99،0 پروسەنت بولسا، ونى قارا مىس (چەرنوۆايا مەد)، 99،6 پروسەنت بولسا — تازا مىس، ال 99،96 پروسەنتتەن جوعارى بولسا — ەلەكتروليتتىق مىس دەپ تەحنولوگياسىنا بايلانىستى ۇشكە بولەدى. بالقاش مەتاللۋرگيا كومبيناتىندا وندىرىلەتىن ەلەكتروليتتىك مىس دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ تازا مىستىڭ ەتالونى رەتىندە لوندوندا ساقتاۋلى تۇر.
— پاپا، مورفوگەنەتيكا دەگەندى ونشا تۇسىنبەدىم. گەنەتيكا — تەك، ءناسىل ۇعىمدارىن بەرسە كەرەك. سوندا مورفوگەنەتيكا كەننىڭ تەگىن انىقتايتىن ءسوز بە؟
— جالپى جوباڭ دۇرىس. مورفوگەنەتيكا — كەندەردىڭ شىعۋ تەگىنە بايلانىستى قويىلعان اتاۋ. ول مىس رۋدالارىنىڭ دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى بارلىق تۇرلەرىن قامتيدى. ولاردىڭ نەگىزگىلەرىن عانا اتاپ وتەيىن.
جەر قويناۋىنداعى قورى وتە مول جانە قۇرامىندا مىستىڭ مولشەرى ايرىقشا جوعارى ءبىر پاراسى — مىستى قۇم. مىستى قۇم سسسر-دا الدىڭعى ورىنداردىڭ ءبىرىن الادى. مۇنداي كەن ورىندارىنا جەزقازعان، كەنقازان، وسپەن، اقشوقىلاردى جاتقىزۋعا بولادى. ويتكەنى بۇل اراداعى كەندەردىڭ قۇرامىندا قورعاسىن، كۇكىرت، كۇمىس، مىرىش، كادميي، كوبالت،سەلەن، تەللۋر، ۆيسمۋت، موليبدەن، رەنيي ت. ب. قوسىلىستار بار.
اشىق ادىسپەن وندىرۋگە بولاتىن مىسپورفير (سەپپە مىس) كەندەرى، اسىرەسە امەريكا جەرىندە ۆەرحنەە وزەرو ماڭايىندا شوعىرلانعان. مىسپورفير كەندەگى مىستان بولەك موليبدەن، كۇمىس، رەنيي، سەريسيت، اندالۋزيت سياقتى پايدالى مەتالدار الۋعا وتە ىڭعايلى. مىس كەنىنىڭ بۇل ءتۇرى بالقاش كومبيناتىنىڭ كەن بازاسى — قوڭىرات، بوزشاكول، كوكتاسجال، بەسشوقىلاردا كەزدەسەدى.
مىس كەنىنىڭ تاعى ءبىر سالاسى — كولچەدان ورالدا، التايداعى نيكولايەۆسكىدە، مايقايىڭدا مول. ورالداعىداي ەمەس، قازاقستانداعى كولچەداندى اشىق ادىسپەن — كارەردەن وندىرۋگە ءتيىمدى، سەبەبى بۇل مىس كەندەرى جەر بەتىنە تىم جاقىن جاتادى. كولچەداندا مىسپەن بىرگە التىن، مىرىش، كۇمىس، كادميي، كۇكىرت ءتارىزدى مەتالدار دا بار.
"سكارن" تيپتەس كەندەردە مىس جانە تەمىردىڭ، كوبالتتىڭ كومپونەنتتەرى ارالاسا جۇرەدى. بۇل كەننىڭ قورى ساياق پەن ەشكىولمەستىڭ كەن ورىندارىنان تابىلدى.
— وسىلاردىڭ ىشىنەن ەڭ كوبى قايسىسى؟ — دەپ الماس ەنتەلەي ءتۇستى.
— الەمدەگى مىستىڭ 80 پروسەنتى مىستى قۇمدار مەن مىسپورفير كەندەرىنەن وندىرىلەتىنىن ءبىر كىتاپتان وقىپ ەم. مۇمكىن قازىرگى كەزدە ول اراقاتىناس وزگەرگەن دە بولار...
ماشينانىڭ موتورى ءبىراز سۋىعان شىعار. كۇن ەڭكەيىپ قالىپتى. كىدىرمەيىك.
دالادا كوگىلدىر ساعىم سۋسيدى. كوز ۇشىندا بۇلدىراپ ارتتا قالعان تارعىل تاۋى سول كوك مۇناردا باياۋ عانا ءجۇزىپ بارا جاتقانداي.
— پاپا، الگى كەن ورنىن نەگە گۇلشات دەپ اتاعان؟ — دەپ الماس تاعى ءبىر سۇراق بەردى.
— "ويانعان ولكە" كىتابىنداعى سامورودوك مىس جايىندا ايتا كەلىپ، عابەڭ "قابات-قابات جامىلىپ، تەمىر بەلبەۋلەرمەن تاس بەكىنىپ الىپ، ەندى مىنە، اعاسى دا (كەسەك مىستى ايتادى) ءجۇرىپ كەتتى... بار داۋسىمەن ايعاي سالىپ، بار كوركىمەن سيقىرلاپ، قازاق دالاسىنا دۇنيە ءجۇزىنىڭ وبىرلارىن شاقىرۋعا كەتتى"، — دەپ جازادى عوي. مول بايلىق، ەن بايلىق كوز قىزىقتىرىپ، دەلەبە قوزدىرىپ، پايدا كوزدەتىپ دۇنيە ءجۇزىنىڭ شارتاراپىنان مىناۋ ۇلان دالاڭنىڭ تۇلا بويى تۇنعان قازىناسىنا اشقاراق كوزدەردى قۇزعىنداي قاپتاتقانى راس. تەر توكپەس تەگىنگە ەمىنگەندەر تىلەنىپ كەلىپ، تالاپايلاپ ولجاعا شاش ەتەكتەن باتپاق تا بولعان. سولاردىڭ ءبىرى —1884 جىلى قازان قالاسىنان اسىعىس جەتكەن بەكمەتوۆا گۇلشات دەگەن ايەل. وسى تارعىل تاۋىنىڭ باۋرايىندا قورعاسىن-كۇمىس زاۆودىن اشىپ، وسى ولكەگە يەلىك ەتكەن. كەيىننەن بۇل ءوڭىر الگى ايەلدىڭ ەسىمىمەن گۇلشات اتانعان.
— پاپا، بۇگىن قوڭىراتقا قونامىز با؟
— ءيا.
— قوڭىرات دەگەن اتى قىزىق ەكەن.
— ەرتەرەكتە قوڭىرات رۋى وسى ءوڭىردى جايلاپ تۇرعان عوي. ونىڭ ۇستىنە سول اتتاس توبەدە باياعىدا ءبىر ات قالعان دەسەدى.
— قالاي قالعان؟
— تۇتقىننان قاشىپ كەلە جاتقان باتىر جىگىتتىڭ استىنداعى كولىگى ۇزاق ءجۇرىستى كوتەرە الماي، توبەنىڭ ۇستىنە شىعىپ، قۋعىنشى كورىنبەس پە ەكەن دەپ قاراۋىل قاراعان جىگىت قايتادان ىلديعا تۇسە بەرەم دەگەندە، قالجىراعان قوڭىر اتى قۇلاي كەتىپتى. سودان بەرى الگى توڭىرەك تە، توبە دە قوڭىرات اتالىپ كەتكەن بولار.
***
قوڭىرات.
قازاقستان ءتۇستى مەتاللۋرگياسىنىڭ كوشباستاۋشىسى ول.
كەڭەس وكىمەتى 1928 جىلى م.پ. رۋساكوۆ باسقارعان العاشقى گەولوگيالىق ەكسپەديسيانى بالقاش كولىنىڭ توڭىرەگىن زەرتتەۋگە جىبەرگەن.
ەكسپەديسيا كوپ ۇزاماي-اق مىس كەنىنىڭ باي قورىن تاپتى. عاسىرلار بويى جەر قويناۋىندا جاتقان بايلىق كوپ ۇزاماي حالىق يگىلىگىنە اينالار كۇن الىس ەمەس ەدى. ايتقانداي-اق، 1929 جىلدىڭ 2 اۆگۋسىندا ەڭبەك جانە قورعانىس سوۆەتى قازاقستان ءتۇستى مەتاللۋرگياسىن دامىتۋ جونىندە ارنايى قاۋلى الىپ، قوڭىرات كەنىنەن مىس قورىتاتىن بالقاش مىس زاۆودىن سالۋعا ۇيعارىم جاسادى.
ءبىراق قوڭىرات جول قاتىناسىنان الىس، شالعاي تۇكپىردە جاتقان ەدى. سالىستىرىپ كورشى.
بالقاش پەن قوڭىراتقا ەڭ جاقىن تەمىر جول ستانسيالارى — تەرىسكەيدە قاراعاندى 430 كيلومەتر قاشىقتىقتا، ال شىعىستاعى تۇركسيب رازەزى — ارعاناتى 350 كيلومەتر الىستا جاتتى.
قوڭىرات — ەلسىز، مەكەنسىز شولەيت دالاداعى جاپىرايعان بىرنەشە كيىز ءۇي مەن جەركەپەلەرىن تۇتىندەتكەن گەولوگتار مەكەنى بولاتىن.
قوڭىرات — كوپ ۇزاماي ۇلكەن قۇرىلىس ورنىنا اينالدى.
قوڭىرات مىسى جەر بەتىنەن ونشا تەرەڭ ەمەس. ۇستىڭگى بوس تاۋ جىنىسىن 20-30 مەتر تەرەڭدىككە دەيىن ارشىسا، مىس كەنىنە جەتۋگە بولادى.
كەن شىعارۋدىڭ ەكى ءادىسى ەجەلدەن بەلگىلى. ءبىرى — جەر استى ءتاسىلى، ياعني كەندى شاحتادان قازىپ شىعارۋ. ەكىنشىسى — اشىق ءادىس، ياعني كارەردەن الۋ وتە ءتيىمدى. ماماندار قوڭىرات كەنىن مەحانيكالىق اشىق ادىسپەن الۋدىڭ الدەقايدا پايدالى ەكەنىن سول كەزدەردە-اق انىقتاپ، كارەردەن قازىپ الاتىن رۋدانىڭ ءبىر تونناسىنىڭ وزىندىك قۇنى جەر استى (شاحتا) ادىسىمەن سالىستىرعاندا 4-5 ەسە ارزان بولاتىنىن دالەلدەپ بەرگەن-دى.
1934 جىلى قوڭىرات كارەرىن قازۋ جۇمىسى باستالىپ كەتتى...
مىنە، ۇلىم ەكەۋمىز قوڭىرات كارەرىنە قىزىعا قاراپ تۇرمىز.
ەڭبەك قۇدىرەتى، تەحنيكا عالاماتى تاعى دا ەرتەگىدەن دە وتەر عالاماتتى كوز الدىمىزعا توسا قويدى.
— سپۋتنيك ارقىلى تۇسىرىلگەن ايدىڭ سۋرەتىن كوردىڭ عوي، الماس. سول ايدىڭ بەتىندەگى ءىرىلى-ۇساقتى كراتەرلەردى ەلەستەتىپ بايقاشى.
مىناۋ ەرنەۋ مەن سوناۋ تومەندەگى تاباننىڭ ارا بيىكتىگى 180 مەتر. دوڭگەلەنگەن كارەردىڭ ديامەترى ءبىر شاقىرىمنان استام، اۋدانى ەكى شارشى كيلومەتردەن كوپ.
كارەردى كوز الدىڭا انىق ەلەستەتۋ ءۇشىن وتە ۇلكەن اۋماقتى ستاديوندى ويشا جوبالاشى. دوڭگەلەنگەن ستاديوندا جوعارىدان تومەن، نە تومەننەن جوعارى ساتىلانا تىزىلگەن ورىندىقتاردى ارينە بىلەسىڭ. قوڭىرات كارەرىندە دە وسى ورىندىقتارداي كارەر قابىرعالارىن جانامالاي تومەن قۇلدىرايتىن قاباتتاردى كورىپ تۇرسىڭ. ولاردى گوريزونتتار دەپ اتايدى. ءار گوريزونتتىڭ قالىڭدىعى 10 مەترمەن 20 مەترگە دەيىن جەتەدى. رۋدالار وسى گوريزونتتاردان قازىلىپ الىنادى. گوريزونتتار جەر بەتىندەگى قۇرىلىستارمەن ەكى كولبەۋ ترانشەيا ارقىلى جالعاسقان. بۇل ترانشەيالار كارەردەن ءبىر شاقىرىم تىسقارى جەردەن باستالىپ، ءبىرى شىعىستان، ەكىنشىسى وڭتۇستىكتەن كارەرگە سۇعىنا كىرەدى.
الماس كەنەت وقىس سۇراق قويدى.
— ترانشەيا نەگە كەرەك؟
— ترانشەيا ۇستىنە توسەلگەن تەمىر جولدى كورەمىسىڭ؟ وسى جولدارمەن كەن مەن بوس تاۋ جىنىسىن (پورودا) تاسىعان پوەزدار ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتادى.
گوريزونت سانى ون ەكى عوي. ءار گوريزونتتا بىردەن ۇشكە دەيىن ەكسكاۆاتور ىستەيدى. الىپ ەكسكاۆاتورلاردىڭ ءشومىشىنىڭ سىيىمدىلىعى —20-30 توننالىق.
كارەردىڭ قۋاتتى تەحنيكامەن جابدىقتالعانى سونداي، سمەناسىنا ون بەس مىڭ توننا تاۋ جىنىسىن ەكى جۇزدەي-اق جۇمىسشى سىرتقا شىعارادى.
قوڭىرات جىلىنا قىرىق ميلليون توننا تاۋ جىنىسىن وندىرەدى. ەگەر سونشاما كەندى ماشيناسىز شىعارار بولسا، قىبىرلاعان سەكسەن مىڭ ادامنان جەر قايىسىپ كەتەر ەدى.
ءبىزدىڭ زاماننىڭ قۇدىرەتى دەپ وسىنى ايتار ەدىم، بالام.
* * *
— پاپا، اشىق ادىسپەن كەن ءوندىرۋ جەڭىل، ارزانعا تۇسەدى دەيسىز. مەن ءدال وسى ارادان نەشە ءتۇرلى تەحنيكا مەن ماشينالاردى كورىپ تۇرمىن...
— دۇرىس ايتاسىڭ، الماس. سۇراعانىڭ جاقسى، — دەپ اڭگىمەگە ينجەنەر تىلەۋتاي رىمبەكوۆ ارالاستى. — مەن بىلەتىن كارەردە جۇرگىزىلەتىن تاۋ-كەن جۇمىستارىنىڭ نەگىزىنەن بەس ءتۇرى بار.
ءبىرىنشى ءتۇرى — كەن بۇرعىلاۋ. ونىڭ نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن شامالاي الامىسىڭ؟
— ول تاۋ جىنىسىن قوپارۋ ءۇشىن كەرەك شىعار...
— ءيا. جارعىش زاتتاردى ورنالاستىرۋ ءۇشىن الدىمەن تاۋ جىنىسىنىڭ ىشىنە قۋىس جاسايدى. ول قۋىستاردىڭ كولەمى دە، ءتۇرى دە ءار ءتۇرلى بولادى. سوعان قاراي ولاردى شپۋر سكۆاجينا، كامەرا دەپ جىكتەپ، بولەكتەپ اتايدى.
شپۋر — ىنگە ۇقساس تىك، كەيدە كولبەۋ كەتەتىن ۇزىنشا قۋىس. ونىڭ تەرەڭدىگى ەلۋ مەتردەي بولسا، ديامەترى جەتپىس ميلليمەتردەن اسپايدى. شپۋردى پەرفوراتورمەن — اۋانىڭ قىسىمىمەن ىسكە قوسىلاتىن بۇرعىمەن تەسەدى.
سكۆاجينا — شپۋرعا ۇقساس قۋىس. ءبىراق ونىڭ تەرەڭدىگى دە، ديامەترى دە شپۋردان گورى كوپ بولادى.
كامەرا — بولمەگە نەمەسە پوگرەبكە ۇقسايتىن تاۋ جىنىسىن ۇڭگىرلەپ ەندەگەن كەڭىستىك. قوپارعىش زاتتاردى كامەراعا جاشىكپەن نەمەسە قاپپەن تاسىپ تولتىرادى.
ايتپاقشى، سەن مەدەۋ سۋ توسپاسىن قوپارىلىس ارقىلى جاساعانىن بىلەسىڭ عوي. سوندا قوپارعىش زاتتاردى تۋننەل ارقىلى كىرەتىن كامەرالارعا تولتىرىپ، سودان كەيىن قوپارىلىس جاساعان.
قوڭىرات كارەرىندە كامەرا مەن شپۋر 1937 جىلدارعا شەيىن قولدانىلىپ كەلگەن-دى. كارەر جۇمىسىنا ول ەكەۋى قولايسىز بولعاندىقتان، بۇگىندە مۇندا سكۆاجينالار كەڭىنەن پايدالانىلادى. بىزدە سكۆاجينا جاسايتىن ارناۋلى ستانوكتار بار. "مەتالليست"، "بۋ-2" ستانوكتارى قوڭىرات رۋدنيگىندە وتىزىنشى جىلداردان باستاپ ىستەگەن. كەيىن "بس-1" ستانوكتارى كوبەيەدى.
تاۋ جىنىسى نەعۇرلىم قاتتى بولسا، بۇرعىلاۋ جۇمىسىنىڭ باعاسى دا سوعۇرلىم قىمباتتاي تۇسەدى. سول سەبەپتى دە قوڭىرات رۋدنيگىندەگى كەن بۇرعىلاۋ جۇمىسىنىڭ قۇنى تاسىمالداۋدان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى الادى.
— بۇرعىلاۋ جۇمىسىن ارزانداتۋعا بولا ما؟
— نەگە بولماسىن. قوڭىراتتىق ونەرتاپقىشتاردىڭ بۇل سالادا تابىستارى جەتكىلىكتى. ماسەلەن، ەكىنشى كەن ۋچاستوگىنىڭ مەحانيگى بولىپ ۇزاق جىلدار بويى ىستەگەن م.ۆ. سابەلنيكوۆ ستانوكتاردىڭ بۇرعى اۋىستىرۋ پروسەسىن مەحانيكالاندىرىپ،بۇل جۇمىستىڭ مەرزىمىن 20 مينۋتتان 5 مينۋتقا دەيىن قىسقارتتى. قانشاما ۋاقىت ۇنەمدەلگەنىن ەسەپتەي بەر.
بۇرعى سناريادىنىڭ سالماعىن ارتتىرىپ، سوعۋ جيىلىگىن رەتتەۋ دە ءبىراز پايدا كەلتىرىپ وتىر.
بۇرعىنىڭ ديامەترىن ۇلكەيتىپ، شاپقى ءجۇزىن تۇياق تارىزدەندىرىپ وزگەرتىپ، ساپاسىن كۇشەيتىپ، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ەسەلەگەن قوڭىراتتىقتار ءتاسىلىن ەلىمىزدىڭ تالاي كەنشىلەرى كەڭىنەن پايدالانىپ ءجۇر.
قوڭىرات كارەرى — قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ وندىرىستىك مەكتەبىنە اينالدى.
تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى مال سوڭىندا جۇرگەن كەدەيلەردىڭ كۇنى تۋعان سوڭ، جان-جاقتان جاڭا تىرلىككە اعىلعان قازاق جىگىتتەرى قوڭىراتقا كەلىپ، ءومىر جولىن جاڭاشا باستاپ كەتكەن عوي. سولاردىڭ ءبىرى — وسى قوڭىراتتا شيرەك عاسىر ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەگەن مەشىتباي سىزدىقوۆ. ول سوناۋ 1938 جىلدان باستاپ جۇمىسشى بوپ ورنالاسىپ، بۇرعىلاۋ ستانوگىندا ماشينيست-بۇرعىشى ماماندىعىنا دەيىن كوتەرىلگەن. وندىرىستىك تاپسىرماسى ۇنەمى ءبىر جارىم، ەكى ەسە ورىنداپ وتىرعان مەشىتباي اتاڭا 1956 جىلى "بۇرعى ستانوگىنىڭ تانداۋلى ءماشينيسى" دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلىپ، ەسىمى قوڭىرات رۋدنيگىنىڭ قۇرمەت كىتابىنا جازىلعان.
1947 جىلدان بۇرعىشى-ماشينيست بولىپ ىستەگەن سەكەربەكوۆتىڭ دە ەڭبەك جولى تاماشا تابىستارعا تولى. "بس-1" ستانوگىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ مەڭگەرگەن ول ءقازىر ەل العىسىنا بولەنگەن ءقادىرلى ازامات.
بۇل كۇندەرى قوڭىرات رۋدنيگى كەن بۇرعىلاۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن قولدانۋدا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتىپ وتىر. بۇرىنعى ۇرعىلاپ سوعاتىن ستانوكتاردىڭ ورنىنا سبش-250 ءتارىزدى اگرەگاتتار كەلىپ، ءبىر ءوزى ەلۋ ستانوكتىڭ جۇمىسىن اتقارادى. وسىنىڭ ارقاسىندا سكۆاجينا تەسۋدىڭ جۇمىس قارقىنى ەكى ەسە ارتىپ، ەكسكاۆاتورلاردىڭ توقتاۋى ازايدى.
تاۋ-كەن جۇمىسىنىڭ ەكىنشى نەگىزگى ءتۇرى — كەن قوپارۋ. ول جارعىش زاتتاردىڭ كومەگىمەن اتقارىلادى.
قوپارعىش زاتتاردىڭ نەگىزگىلەرى مىنالار: ديناميت، ءتروتشى (تول)، اممونيت، يگدانيت، ءتۇتىندى ءدارى.
ەندى وسىلاردىڭ نەدەن تۇراتىنىن تاراتىپ بەرەيىن.
ديناميت — نيتروگليسەرين مەن كالييدىڭ، نە ءناترييدىڭ، كەيدە اممياك سەليترالارىنىڭ قوسىندىسىنان تۇزىلەدى.
تروتيل (تول) — تولۋولدى نيتراسيالاۋ (ياعني ازوت جانە كۇكىرت قىشقىل قوسىندىلارىمەن وڭدەۋ) ارقىلى الىنادى.
اممونيت — اممياك سەليتراسىنىڭ (80 پروسەنت) گروتيلمەن (20 پوسەنت) ارالاستىرىلعان قوسىندىسى.
يگدانيت — اممياك سەليتراسىنا (95-96 پروسەنت) پوليار مايىن (4-5 پروسەنت) قوسۋ ارقىلى الىنادى.
ءتۇتىندى ءدارى — سەليترا، كۇكىرت، كومىر ۇشەۋىنىڭ قوسىلۋىنان جاسالادى.
وسىلاردىڭ ىشىنەن ەڭ ءبىرىنشى جاسالعانى (XIV ع.) ءتۇتىندى ءدارى. ول مىلتىق اتۋ ءۇشىن پايدالانىلعان.
1866 جىلى ورىس عالىمدارى ن.ن زينين مەن ۆ.ف. پەترۋشيەۆسكيي نيتروگليسەريننىڭ نەگىزىندە ءديناميتتى ويلاپ تاپسا، 1863 جىلى فرانسۋز ينجەنەرى ۆيلبراندت ءتروتيلدى اشتى. ال شۆەد حيميكتەرى ولسەن مەن نوربين 1867 جىلى اممونيتتى جاساۋعا پاتەنت العان.
— اعاي قوپارىلىس قالاي بولعان؟
— حيميادان جانۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن وتپەدىڭدەر مە؟
— وتكەنبىز. جانۋ — جانعىش زاتتىڭ اۋاداعى وتتەگىمەن قوسىلۋى عوي.
— ءيا. جانۋ ءۇشىن وتتەگى وتە قاجەت. ال حيميالىق قوسىلىس ءارقاشاندا جىلۋ مەن جارىق بەرەتىنىن بىلەسىڭ. وتتەگى توقتاپ قالسا، جانۋ پروسەسى ۇزىلەدى. جانىپ تۇرعان شىراقتى ستاقانمەن توڭكەرىپ جاۋىپ قويساڭ، بىردەن ءسونىپ قالادى. ءتۇتىن ءدارى دە — جاناتىن زات. ءبىراق ول سەكۋندتىڭ الدەنەشە بولىگىندە بىردەن جانىپ، گازعا اينالادى، كۇشتى قىزۋ بەرەدى. ءتۇتىن ءدارىنىڭ قۇرامىندا سەليترا، كۇكىرت، كومىر بار دەدىم عوي. وسى ۇشەۋىنەن باسقا ءتۇتىن ءدارىنىڭ جانۋى ءۇشىن ونىڭ قۇرامىندا جەتكىلىكتى وتتەگى دە بار. سوندىقتان دا جارعىش زاتتار بىردەن گازعا اينالىپ، كولەمىن ون مىڭ ەسە ۇلكەيتسە، قىزۋىن بىرنەشە مىڭ گرادۋسقا جەتكىزەدى.
جارىلعىش زاتتاردىڭ وسى قاسيەتتەرىن سوعىس كەزىندە سنارياد، بومبالاردا پايدالانسا، بەيبىت تىرلىكتە تاۋ-كەن وندىرىسىندە جەر قاباتتارىن قوپارىپ. تاس ۇساقتاۋ ءۇشىن قولدانادى. جارعىش زاتتاردىڭ قۋاتىن مول پايدالانۋ ءۇشىن ولاردى ادەيى تار قۋىسقا — شپۋر، سكۆاجينالارعا سالادى.
سوڭعى جىلدارى رۋدنيكتە كەن قوپارۋدىڭ جاڭا ءادىسى — سكۆاجينانى از تىعىنداپ قوپارۋ ءادىسى كەڭ ءورىس الدى. بۇرىن سكۆاجينانىڭ جارتىسى اممونيتپەن تولتىرىلىپ، جارتىسى تىعىندىق ماتەريالدارمەن بىتەلەتىن. سكۆاجينانى تىعىنداۋ — ءارى اۋىر، ءارى ۋاقىتتى كوپ الاتىن پروسەسس. قوڭىراتتىقتار بۇل اۋىر پروسەستى جەڭىلدەتۋدىڭ جولىن جاقسى تاپقان. سكۆاجيناداعى نەگىزگى اممونيت زاريادتىڭ ۇستىنەن ءبىر مەتردەي تىعىندىق ماتەريالداردى سالىپ، ونىڭ ۇستىنەن از مولشەردە زارياد توگىپ، ال ءتورتىنشى قاباتقا تاعى دا ونشا قالىڭداتپاي تىعىندىق ماتەريال سالادى.
پايداسى — شاش ەتەكتەن. سكۆاجينانى تىعىنداۋ جۇمىسىنىڭ كولەمى ەكى ەسەدەي قىسقارىپ، ۋاقىت وتىز پروسەنت ۇنەمدەلەدى.
ءۇشىنشى نەگىزگى جۇمىس ءتۇرى — كەن تيەۋ.
قوڭىرات كەنى — قاتتى رۋدالى كەن. وعان ەلەكتر قۋاتىمەن جۇمىس ىستەيتىن، ءشومىشىنىڭ سىيىمدىلىعى 6-8 تەكشە مەترلىك "ەكگ-8" ءتارىزدى ەكسكاۆاتورلار قاجەت. سوندا ءار ەكسكاۆاتوردىڭ جىلدىق ونىمدىلىگى ءتورت ملن. تەكشە مەتردەن اسىپ تۇسەدى...
قوڭىرات كارەرىندە وسىنداي ەكسكاۆاتورلاردىڭ توقتاۋسىز جۇمىس ىستەگەنىنە قاراپ تۇرىپ، ەكەۋمىز ريزا بولعاندىقتان تاڭدانا بەرگەنىمىزدى دە بايقاماپپىز.
— ءتورتىنشى تاۋ-كەن جۇمىسى — كەندى زاۆودقا تاسىپ جەتكىزۋ.
قوڭىرات كەنى 19 شاقىرىم تۇراتىن بالقاش قالاسىنا، ال بوس تاۋ جىنىسى 5-7 شاقىرىم جەردەگى ۇيىندىگە (وتۆالعا) تاسىلادى.
بۇل ارانىڭ قىسى قاتاڭ جانە ۇزاق بولادى. سوندىقتان كەندى تاسىمالداۋ ءۇشىن اۆتوترانسپورتتا كونۆەيەر دە ءتيىمسىز. سول سەبەپتى قوڭىرات كارەرىندە ەلەكتر قۋاتىمەن جۇرەتىن كەڭ تاباندى تەمىر جول ترانسپورتى جۇمىس ىستەيدى.
قوڭىرات رۋدنيگىندەگى تەمىر جولدىڭ جالپى ۇزىندىعى توقسان كيلومەتردەي. كارەردەگى يرەلەڭدەگەن 12 گوريزونتتان ەكسكاۆاتورلار تۇرعان زابويلارعا تاراۋ-تاراۋ تەمىر جول شىعادى. سودان ولار شىعىس ترانشەيادا توعىسىپ، جەر بەتىندەگى "رازۆيازكا" ستانسياسىنا بەت الادى. ال ودان كارەرگە، بالقاشقا، ۇيىندىگە باراتىن جولدار سالالانىپ بولىنەدى.
جوعارىدان تومەن كەتەتىن تەمىر جول كارەر ءىشىن بۇراندا سياقتى وراپ جاتىر. ول ساعات ءتىلى باعدارىمەن ەكى ورالىپ بارىپ تومەندەگى ءتوس تابانعا جەتەدى.
كەن تاسيتىن سوستاۆتا ءارقايسىسى ءجۇز توننالىق بەس ۆاگون بار. وسى اۋىر سوستاۆتى بوگەۋسىز جەر بەتىنە الىپ شىعىپ جاتقان ەلەكتروۆوز ماشينيستەرىنىڭ ەڭبەگىنە ەرىكسىز سۇيسىنەسىڭ.
ەندى، الماسجان، سونداي اتاقتى جەرلەس اعالارىڭدى تانىستىرا كەتەيىن. مىسالى، كارمەن وسپانوۆ رۋدنيكتە ىستەگەن 25 جىلىنىڭ تۋرا جيىرما جىلىن ەلەكتروۆوز ماشينيستىگىنە ارنادى. قاجىرلى ازامات وندىرىستىك تاپسىرماسىن ۇنەمى اسىرا ورىنداپ وتىرعانى ءۇشىن 8 رەت كسرو ءتۇستى مەتاللۋرگيا مينيسترلىگىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ناگرادتالىپ، الدەنەشە رەت ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ بالقاش قالالىق كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى.
كارمەن وسپانوۆتى وسىرگەن، باۋلىعان ۇلى وتان، ءبىزدىڭ زامان. بارىنەن دە بۇرىن حالىقتار دوستىعى، تۋىسقاندىق قۇشاق.
وسپانوۆ روسسيا فەدەراسياسىندا ماشينيست دايارلايتىن كۋرستا وقىدى. ول سول ساپارىندا ورىس دوستارىنان كوپ ۇيرەنىپ، ماماندانىپ قايتتى.
بىزدە "دوسقا دوستىق — قارىزىڭ" دەگەن ماقال بار. وسى ماقال ءار ازاماتتىڭ جۇرەگىن جىلىتاتىن دوستىق قۇدىرەتىنىڭ نەگىزىن تانىتپاي ما؟ بىلمەگەنىڭدى دوسىڭنان ۇيرەنسەڭ، قۋانىش-قىزىعىڭدى دوسىڭمەن بولىسسەڭ، قام-قارەكەتىنە ورتاقتاسساڭ — ءومىردىڭ ءمانى مەن ءسانى وزگەرىپ، قۇلپىرىپ سالا بەرمەي مە؟ دۇنيەدەگى الاقان بىتكەندەر بىر-بىرىمەن ايمالاسىپ، تىلەۋلەس كوڭىلمەن مەرەيلەندىرە ارقاعا قاعىپ تۇراتىن بولسا عوي! الاقان زۇلىمدىق ويلاعان جۇدىرىققا اينالماسا عوي!
كارمەن وسپانوۆ اتامىز دا دوس قارىزىن وتەي بىلگەن ازامات. ۇزدىكسىز ۇيرەنىپ، ىزدەنىپ وتىرۋ ارقاسىندا ۇلكەن ابىرويعا يە بولعان تارلان ماشينيست ءوز بىلگەنىن باسقالارعا ۇيرەتۋدەن دە ايانعان ەمەس. وسپانوۆتىڭ شاكىرتتەرى — ماشينيستەر دەروۆ، ەگوروۆتار بۇل كۇندەرى ءوندىرىس وزاتتارىنىڭ قاتارىندا كەلەدى.
تاۋ-كەن جۇمىسىنىڭ سوڭعى ءتۇرى — بوس تاۋ جىنىستارىن (پورودانى) ۇيىندەگى (وتۆالعا) توگۋ.
قوڭىرات كارەرىنىڭ كەن اشۋ كوەففيسەنتى — 1،9. تۇسىندىرە كەتەيىن. ياعني كارەردەن ءبىر توننا رۋدا قازىپ aلy ءۇشىن 1،9 تەكشە مەتر بوس تاۋ جىنىسىن ۇيىندىگە شىعارۋ قاجەت. قازىرگى كارەر توڭىرەگىندەگى الدەنەشە توبەلەر وسى پورودا توگىلگەن ۇيىندىلەر، — دەپ تىلەۋتاي رىمبەكوۆ اڭگىمەسىن اياقتادى.
قوڭىرات — ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى مىس رۋدنيگى. قوڭىرات اتى العاشقى بەسجىلدىقپەن بىرگە اتالادى. ول قازاقستان يندۋسترياسىنىڭ كوشباستاۋشىلارىنىڭ ءبىرى.
قوڭىرات تۋرالى جىر كوپ، اڭىز كوپ. ءبىراق سول جىر مەن اڭىزدى تۋعىزىپ جاتقان كەنشىلەردىڭ ەڭبەگى اڭىزدى اقيقاتقا اينالدىرعان.
You Might Also Like
-
— ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە ءتورت تۇلىك مالعا باي كوكشە دەگەن باتىر ارقادا ءومىر ءسۇرىپتى. جاۋگەرشىلىك زاماندا بۇل دالادا قونىس، قۇدىق، جايىلىم-جايلاۋ ءۇشىن الىس-جۇلىسسىز وتكەن كۇن از...
