InfoHub Logo

زاماننىڭ ايداۋىمەنەن كۇن اسقان سايىن قازاقشىلىقتىڭ شىلىعى جىلجىپ كەتىپ بارادى. بايقايمىن، ءسىرا شىلىق كەتكەنمەنەن ءجاي كەتپەسە كەرەك. قازاقتىڭ بۇرىنعى سان-ساۋلەتىنىڭ ءبارىن ءتۇپ كوتەرە الا كەتسە كەرەك. اي - حاي! كوك شالعىنعا اقبوز ءۇيدى شاڭقايتىپ تاستاپ، شالجيىپ جاتاتىن ءسان-سالتانات قايدا! وعان اۋزىمدى اۋىرتپاسام دا بەلگىلى، ول ەندى كورگەن ءتۇس مىسالىندا، «جەر باۋىرى سۋىق» دەپ قويۋعا لايىقتى نارسەلەر. كوردىڭ بە، ەڭ ارتى دومبىرا - ساۋىق، ءتاتتى-تاتتى اندەرىمىزگە دەيىن ازايىپ قارا كۇڭگىرت قاپاعا بۋلىققان زامانعا قاراي دەدەكتەپ بارامىز. مۇنان ءبىراز بۇرىن اندا بارساڭ - اندەتكەن ولەڭ، مۇندا كەلسەڭ – دومبىرا - ساۋىق، ەڭ ارتى مالشى - قۇلشىعا شەيىن ۇلىپ دالانى جاڭعىرىقتىرىپ، مازاڭدى الۋشى ەدى. توپتان وزعان اقىنى بىلاي تۇرسىن، اۋىل باسى سايىن بولماسا دا، مىرزا باسى سايىن ءبىر-بىر ساۋىققوي ءانشىسى بولۋشى ەدى.

مىنە، وسى كۇنى بولىس باسى ىلۋدە بىرەۋدى-اق تاباسىڭ. ەندى ءبىر ازدا «اۋ» دەپ دىبىسىن شىعارعان كىسى كورە الماسسىڭ دەسەك تە، قاتە بولماس. كەمپىر-شالدارىمىزدىڭ دا: «اي - حاي، زامان – ايىنىڭ» بىرەۋىن قوسىلىپ جۇرگەن وسى اندەرىمىزدىڭ جوعالىپ بارا جاتقاندىعى.

بۇل نە دەيسىڭ، باياعىدان بەرى جىر جىرلاپ، ءان سالعاننان بولاتىن بولسا بولدى. قايتا بىتكەنى يگى دەيسىڭدەر مە؟ جوق، جوق. كوڭىل قارايتىن، رۋح بۇزاتىن ەسكى بالدىر-باتپاق ولەڭدەردىڭ تۇسىندا ءاننىڭ بازارى اسپانعا شىتىپ مىناداي جاڭا رۋح، تازا قان، ءتۇزۋ كەۋىلدى حالقىمىزعا قولمەن جۋىپ تىعا الماي جۇرگەن تارىلمالى زاماندا سونە قالۋى باياعى اشىلماعان قازاقتىڭ سورىداعى. سور دەيتىنىم: ءبىر حالىقتىڭ سۇتپەن بىرتە بايلانىسقان ىرىك-شىرىك قارا كەۋىلدەرىن ارشىپ، جاڭا رۋحپەن قاندىراتىن، تازا بەيىلىمەن جانداندىراتىن ماشينا، شىن جۇرەكتەن شىپ-شىپ شىرقىراپ شىققان ولەڭ-جىر، ادەبيەت دەگەن نارسە بولادى. كوڭىلدى تۇزەيتىن ماشينا - ولەڭ جىر دەدىك. ول ماشينانىڭ تەتىگىن ءبىلىپ سايراتىپ، ەسىتكەندەردىڭ اۋزىنان سۋىن اعىزىپ كوڭىلدەرىندەگى ۋىن شىعاراتىندار كىم؟! ول نەشە ءتۇرلى اۋەز بىلەتىن انشىلەر، جىرشىلار. حالىقتىڭ كوڭىلى ماشينانىڭ تەتىگىن بىلەتىن انگە ۇستا ادامدار. سايراسا ءجىبيدى. قىسقاسى: سىرناي، ياكي دومبىرانى تارتا بىلمەي قۇر پەرنە باسىپ بارقىلداتۋ قانداي سۇيكىمسىز بولسا، انىمەنەن ايتىلماعان ولەڭدەر دە سونداي سۇيكىمسىز بولادى. ماعان سالسا، مايى تامىپ تۇرسىن، ءانسىز قۇر ولەڭمەن جاقسىلىق سەزدىرگەنىڭ سول، جۇرتتى وزدەرىڭنەن بەزدىرىپ الاسىڭ. سونىڭ ءۇشىن بىزدەن باسقا باقىتتى، تالايلى جۇرتتاردىڭ ءانپازدارى ونەگەلى ولەڭ، ۇلگىلى تاقپاقتاردى جاتتاپ الادى. سونىمەن ءشاھار - ءشاھارعا ءجۇرىپ، حالىققا ەستىرتىپ، جۇرەك قوزعاپ بۋىن بوساتادى. حالىق وعان قالىپتى تەاترعا كىرگەن سەكىلدى بيلەتپەنەن جينالادى. حالىقتىڭ ارعى - بەرگىسىن قوزعاپ، ەستەرىنە ءتۇسىرىپ، مۇڭ-مۇقتاجدارىن زارلاپ، كەم-كەتىگىن كورسەتىپ، ادەمى داۋىسىمەن قۇيقىلجىتىپ تۇرعاندا، قانداي تاس كوڭىل بولسا دا جىبىمەگەن ەركىنە قويمايدى. حالىقتىڭ قايداعى - جايداعىسى ويىنا قوزعالىپ ءتۇسىپ، قاندارى قايناپ، ءتىپتى ارقالارى قىزىپ كەتەدى. اركىمنىڭ كوڭىل كوزدەرىنەن جاستار مونشاقتاپ، بويلارى بالقىعانداي شارت تا شۇرت قول شاپالاقتاسىپ، اقشاسىنىڭ ۇستىنە مىڭ قايتارا «ءتاڭىر جارىلعاسىن» ايتىپ تارقايدى. مەدىرەسەلەردەگى ادەبيەت كەشتەرى دە وسى ماقساتپەن جاسالادى.

اسا سۋىرىپ اكەتەرلىك بولا قويماسا دا ءتاۋىر - ءتاۋىر وي قوزعارلىق ولەڭدەر بىزدە دە بولىپ كەلەدى. ءبىراق بولماعانىمەن جۇرگىزە ءبىلۋشى جوق، ايتۋشى جوق، جەسىپ تۇر.

بايقايمىسىڭ، ءبىزدىڭ قازاق ءان قۇمار حالىق. گازەت وقىپ، نە شاريعات، نە ناسيحات ايتا باستاساڭ، قۇلاعىن سالار - سالماس شەتتەپ كەتەدى. بىرەۋ قولىنا دومبىرا ۇستاپ ءان سالا باستاسا، ويداعى - قىرداعىسى جيىلىپ، سەگىزدەگى بالا، سەكسەندەگى شالىنا دەيىن قالماي قامالاپ، ايتشى - ايتشىلاپ جانىن جاعاسىنا كەلتىرەدى. ماعىنانى كەرەك قىلماسا دا، انگە بولا جيىلادى. بارا-بارا نە بولسا دا سول اندەگى pyx سۇيەگىنە سىڭەدى، قۇلاعىندا قالادى. سونىڭ ءۇشىن ەسكى كىسىلەر «پالەننىڭ ولەڭىندە دە بار عوي» دەپ كەلتىرىپ وتىراتىن. نە عاجاپ؟ باياعىدان بەرى جىر جىرلاپ تويدىق دەپ قول سەرمەيتىندەر ساۋلەلى دەگەن ادامدارىمىزدىڭ وزىندە بار.

سەندەردىڭ ماقساتتارىڭ قازاققا جان كىرگىزۋ بولسا، بۇلارىڭ لاققاندىق، ادەبيەتتىڭ نە ەكەنىنە تۇسىنبەگەندىك، تىم بولماسا «تاقي عاجاپ»*1 وقىپ شىقپادىڭدار ما؟ وندا دا ايتادى: «داجال» دەگەن بىرەۋ شىعىپ، حالىقتى گۇرىلىمەن، دۇرىلىمەن ەرتە المايدى، ءانشىسى، سىرنايشىسى، ساۋىقشىسىمەن قىزىقتىرىپ ەرتەدى» دەگەندى كورمەدىڭدەر مە؟ قىسقاسى، ءبىر حالىقتىڭ ءانى كەتسە، ادەبيەتى جەسىر قالادى، ءسانى كەتەدى، ءسانى كەتسە جانى كەتەدى. قازاقتى جانسىز اعاش قىلىپ وتقا جاققىلارىڭ كەلمەسە، ءاندى ساقتاۋدىڭ قامىن قىلىڭدار.

مولدالار! جاس بالالاردى ءان ۇيرەنۋگە قىزىقتىرىڭدار!جاڭا شىققان ەلدەردىڭ جۇرەك جاندىراتىندارىنان ءۇنى جاقسى بالالارعا انگە سالعىزىپ قويساڭدار - اۋ! شىركىن، قانداي ءوتىمدى! ولەڭ ايتۋشى ءانپاز ادامداردى جۇرتقا ەسەرسوق دەپ كورسەتپەي، ەستى دەپ ءقادىرلى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىڭدار، بولماسا جىم-جىرت... دەپ سويلەگەننىڭ اۋزىنا قاراپ قالاتىنىمىز حاق. دۇرىس، باسقالاردان شامامىز كەلمەگەننەن ايرىلدىق دەيمىز، مىنە، بۇعان نە دەپ سىلتاۋ تابامىز! ماسقارالىق ەمەس پە؟

1913

---