InfoHub Logo

قازاقتىڭ قاي جەرىندە بولسا دا مولدا تارالماعان، از-ازداپ بولسا دا توتە وقۋ جايىلماعان جەر جوق ەسەبىندە. سول مولدا اتانعان ادامدارىمىز مەيلى ەسكى جولدىڭ قۋ ءمۇيىزدى، قۇلقىن وڭەشتىلەرى بولسىن، مەيلى جاڭا جولدىڭ جارىپ سالما، جارىق ويلى، عىلىم، پەداگوگيكانى سۋداي اعىزاتىن ازۋى التى قارىس اتاقتىلارى بولسىن قازىرگى قالپىندا قازاق ۇلتىنا پايدا تيگىزىپ عىلىم، ونەر شاشۋدىڭ قيىندىعى ىشتەن تۋما سوقىردىڭ كوزىن اشۋ سەكىلدى ورايى جوق وتكەلسىزدەۋ كورىنەدى. مىنە، بۇعان قازىرگى مولدا ۇستاۋ فورمىن كورسەتەمىن. مىنە، سەن وقىتۋ جونىنەن جاقسى عانا حابارىڭ بار، جاقسى جەرلەردەن ءتارتىپ، تاربيە العان مولداسىڭ. ال سەنى كەلدى دە قازاق مىرزالارى: «مەكتەپ باسىن مىناداي... ءبىر جەردە ەكى-ۇش اۋىلمىز، وقيتىن بالا ماڭايىمىزدا ادام ايتار ەمەس، كوپ، كەمپىر-سەمپىر جىعىلىپ قالسا تاعى ءوز باقىتىڭ» دەپ اپارىپ الدىڭا 15-20 بالا جيىپ بەرىپ تە قويدى.

ال ەندى، قالاي وقىتۋعا كەرەك؟ بۇلاردىڭ سانى قانشا بولسا، ساباقتارى دا سونشا باسقا-باسقا، ارقايسىنىكى ءارتۇرلى. ءبىرىنىڭ بالاسى جۇيرىك، بىرىنىكى جورتا، بىرىنىكى شابان. ءبارىنىڭ باستارىن قوسىپ ۇستايىن دەسەڭ، ءىستىڭ ءتۇبى جامانعا اينالاتىن بولعان سوڭ امالىڭ بار ما؟ وندا دا جىگەرلى بولساڭ، بالالاردىڭ اكە - شەشەلەرىمەن تالاي قىزىل كەڭىردەككە كەلىسىپ، ەڭ ازى التى-جەتى بولىمگە ءبولىپ وقىتۋعا كوندىرە الساڭ سول. وسى كۇنى قازاق ىشىندەگى مولدالاردىڭ قولىنا جەتى بولىمنەن كەيىن شاكىرت جوق. سەبەبى: ءبىر تارتىپكە ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ بالالارىن اتا-اناسىنىڭ رازى بولماعاندىعىنان، يا ءبىر ۋاقىتتا جينالماعاندىعىنان ەكى-ۇش ءبولىم قىلىپ وقىتۋعا تۋرا كەلەدى. ولاي بولعاندا ءاربىر ءبولىم باسىنا كۇنىنە ەكى مەزگىل وقىتقاندا ەڭ ازى ءۇش ءتۇرلى ساباق ۇيرەتۋگە كەرەك. ءبولىم باسى ءۇش ساباقتان كۇنىنە جەتى بولىمگە 21 ساباق بولادى. 21 ساباقتى جاقسىلاپ ۇيرەتۋگە 21 ساعات ۋاقىت كەرەك. مىنە، سوندا مەيلىڭ بۇلبۇل بول، مەيلىڭ ءدۇلدۇل بول، 21 ساعاتتىڭ جارتىسى 10 ساعات وقىتاتىن شاماڭ بار ما؟ جوق. وتان سەن دە، بالالار دا، مىرزاڭ دا شىدامايدى. الدىڭا كەلگەن بالانى قۋىپ جەڭىلەيتۋگە شاماڭ تاعى جوق، وندا مۇلدەم قارا ءجۇز اتانىپ ەلدەن قۋىلاسىڭ، ءارى جوندەپ وقىتۋعا شاماڭ كەلمەسە، ءارى شاماڭنىڭ جوقتىعىن ايتساڭ، بۇ كۇنىڭ وزىنە كوپ بولاتىن بولسا، «كۇل بولماساڭ، ءبۇل بول» دەپ تەز-تەز سۋىلداتىپ بىرىن-بىرىنە تىركەپ، ەسكى قۋ مۇيىزدەردىڭ ار جاعىندا سۋ ءمۇيىز بولماعاندا قايتەسىڭ؟ جانە سەندە ۇيات دەگەن نارسە تاعى بار، ول سەنىڭ بۇل ىسىڭە رازى بولىپ تىنىشتىق بەرە قويا ما؟! ءوز ىسىڭنەن ءوزىڭ جيىركەنىپ بالالاردىڭ الدىندا كىسى ءولتىرىپ قىلمىستى بولعان كىسى سەكىلدى امالسىز بايلاۋدا تۇرعانداي بولىپ وتىرمايسىڭ با؟ ارينە، سولاي. مەنىڭ تۇسىنۋىمشە قازاق ىشىنە وقۋدىڭ تارالماۋى، تارالسا دا ىلگەرى باسپاۋىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى: مولدالاردىڭ ۇيرەتە بىلمەگەندىگىنەن ەمەس، ۇيرەتۋ تىزگىنىنىڭ قولدارىنا بەرىلمەي، وسىنداي بالەلەرگە ۇشىراۋلارىنان دەپ بىلەمىن.

بيىل گازەتتەردە الدەنەشە رەت جازىلدى: «قازاق وقىعاندارى ءوز جۇرتىنىڭ بالاسىن وقىتۋعا ارلانادى. بويىنا تەڭگەرمەي اقىماقتىق قىلادى» دەپ. ولار نەگە اقىماقتىق قىلسىن، ولاردىڭ كوبى ەل-جۇرتىمنىڭ تابانىنا قادالعانىن ماڭدايىما قادايمىن دەپ جۇرگەن تالاپكەرلەر. ءبىراق قىزمەت قىلا باستاسا، الگىدەي بالەلەرگە جولىعىپ، زارەزەپ بولعاندىقتان قاشادى. ونان قاشقاندا باسقا ورىنعا كىرىپ تورە بولامىن دەمەيدى، جالشىلىقپەن كۇنەلتسە دە جۇرت بالاسىن ءوز قولىنان بۇلدىرۋگە بەتى شىدامايدى دا، كوزىنە كۇيىك قىلعانشا، بوي تاسا قىلىپ ولگىسى كەلەدى.

قىسقاسى، ءبىزدىڭ قازاق حالقىنا تۇرعان مولدانىڭ ميسالى مىناۋ سەكىلدى. ءبىر كەدەي ادام بازارعا جالعىز اتىن ساتادى. اتتىڭ باعاسىنداي ەكى ەسە بورىشى بولادى. ونىڭ ۇستىنە بالا - شاعالارىنا كيىم، تاماق كەرەك، اناعان اينا، مىناعان تاراق كەرەك، بىرىنە بولسا، بىرىنە جوق، قايتەرىن بىلمەي بيشارانىڭ باسى دال بولماي ما؟ ءبىزدىڭ مۇعالىمدەرىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن جۇك تاپ وسىدان كەيىن ەمەس. وسى جۇكتى جەڭىلەيتۋ جاعىن قاراستىرۋ كەرەك.

1913

---