وماربەك باتىر - قازاق رۋحىنىڭ كوشباسشىسى
«باتىر جالعىز بولمايدى، ەگەر ول حالىق ءۇشىن جاقسىلىق قىلسا» قازاق تاريحىندا بۇل ءسوز بەكەر ايتىلماعان. باتىر - بۇل سوعىستاعى باتىر تۇلعا عانا ەمەس، ول ءوزىنىڭ كاسىبي قىزمەتىنە سوعىس ونەرىن ارناعان، بۇكىل ءومىرىن سوعىستا وتكىزگەن جانە جاۋىنگەرلەر اۋلەتىن جالعاستىرعان رۋحى مەن دەنەسى مىقتى ادام. باتىر-حالىقتىڭ ۇلى. بۇل حان بيلىگىمەن تىعىز بايلانىستا بولا وتىرىپ، مەملەكەتتىك ىستەرگە بەلسەنە ارالاساتىن كوشپەلى قوعامنىڭ ەرەكشە شوعىرى. باتىرلاردىڭ ءوز مادەنيەتى، ونەرى، يدەولوگياسى مەن مورالدىق نورمالارى، سالت-داستۇرلەرى، سەنىمدەرى مەن سەنىمدەرى بولدى.
مىنە، ەلىم دەپ، جەرىم دەپ جانىن وتقا دا، شوققا دا قيعان باتىرلار بەينەسى كەلەر ۇرپاق الدىنداعى اسىل مۇرا. وسكەلەڭ ۇرپاققا تاربيە بەرۋ، ۇيلەسىمدى دامىعان تۇلعانى قالىپتاستىرۋ قازىرگى قوعامنىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، جازۋشى ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلىنىڭ ەلدىكتى كورسەتەتىن پاتريوتتىق ماعىناعا تولى كوركەم تۋىندىسى «كەك» رومانى ازاماتتاردا جوعارى پاتريوتتىق سانانى، ءوز وتانىنا دەگەن ادالدىق سەزىمىن، تاريحي قۇندىلىقتاردى جانە مەملەكەتتىڭ الەم تاعدىرىنداعى ءرولىن زەردەلەۋ نەگىزىندە ماعىنالى سوزدەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. شىعارماداعى باستى كەيىپكەر وماربەكتىڭ بەينەسى، وزگەشەلىگى، ونىڭ رۋحتى سوزدەرى ادامدى ەرەكشە كۇيگە تۇسىرەدى.
پاتشا وكىمەتى كەزىندە دە قۋعىن-سۇرگىن كۇندەردى باسىنان وتكىزگەن وماربەك باتىر 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە جەتىسۋداعى بەكبولات اشەكەيەۆتىڭ وڭ قولى بولىپ، حالىقتى ءۇيىمداستىرۋعا بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ، تۇرمەگە قامالىپ، ودان سىبىرگە ايدالعان.
وماربەكتىڭ سانالى عۇمىرى الاساپىران كەزەڭدەرمەن ءوتتى. كوپشىلىكتىڭ ۇعىمىندا - ول قايتالانباس تۇلعا، حالىق قاھارمانى، كۇردەلى تۇلعا. وماربەك جانتاي ۇلى ححع 30 جىلدارىنداعى رەسەيلىك پاتشا مەن كەڭەس ۇىمەتى كەزىندەگى قازاق حالقىنا دەگەن قىسىمىنا قارسى كۇرەسكەن باتىر،ادىلەتتىك جولىندا ەلى ءۇشىن كۇيۋگە ەش قورىقپاعان قاھارمان. ونىڭ بويىندا جىگەر-كۇشپەن بىرگە نامىس، تاۋەكەلدىلىك، پاراساتتىلىق، اقىلدىلىق، جۇرەكتىلىك دەگەندەي اسىل قاسيەتتەرى بار ەرەكشە ازامات، ناعىز باتىر. ۇجىمداستىرۋ اتتى ۇنامسىز ناۋقانعا قارسى بولىپ، سۋىقتوبە تاۋىندا مىڭعا جۋىق كوتەرىلىسشىلەردى باسقارىپ، ءۇش جىل شايقاسقان.
باي بالاسى بولسا دا كەڭپەيىل، ادىلدىككە جانى قۇمار، جۇرەكتى، باتىل وماربەك كەدەي بالالارىنا قامقورلىق تانىتىپ، ۇيىنەن ەت پەن نان تاسىپ، قارىندارىن تويعىزعانىنا كوڭىلى جايلاناتىن. وزىمەن تەڭدەس باي بالالارىمەن ەمەس، كەدەي بالالارىمەن كوبىرەك دوس بولعاندى ۇناتادى. بالا كەزىنەن اينالاسىنداعى شاراسىز جاندارعا جانى اشىپ، ادىلدىك پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ وسەدى.
قازاق اۋىلدارىنان مال ۇرلايتىن قىرعىز بارىمتاشىلارىمەن، ءوز اۋىلىنداعى باسبۇزار تەنتەكتەرمەن، وزبىر بولىس-ستارشىندارمەن اشىق كۇرەسكە تۇسەدى. بولىس-ستارشىندار ۇستىنەن ارىز جازىپ، قاماتادى. الايدا، ءاردايىم اباقتىدان ەكى جەتىدەن ارتىق جاتپاي بوساپ شىعادى. كەدەيگە كورسەتكەن جاقسىلىعى – كوپشىلىك بي-بولىستار مەن بايلار تاراپىنان جاماندىق بولىپ قايتىپ، ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسكەنى – ۇكىمەت تاراپىنان «بۇزىقتىق» بولىپ سانالىپ، قانشا قيىندىق كورسە دە قايسارلىعىنان قايتپايتىن. شىندىق پەن ادىلەت جولىندا كۇرەسەم دەگەن سەرتىنەن قايتپاي، ەش مويىماعان. [19بەت]
«جان دۇنيەسىندە تاسقىنداپ تۇرعان ءبىر اسقاق جىگەر-قۋات تۇراتىن. سونداي شات جىگەرىمەن كەۋدەسىن كەرە ەشكىمگە باس ۇرمايتىن، ەشكىمنىڭ پارمەنىمەن جۇرمەيتىن، بارىنە ازات، امبەدەن ەركىن بولۋدى اڭسايتىن»،-دەپ باياندالعان شىعارما جەلىسىنەن وماربەك باتىردىڭ جىگەرلى، مىقتى سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ ەركىندىگىن باعالايتىنىن ازات جان ەكەنىڭ اڭعارتۋعا بولادى.
... ەل ىشىندە ورىس ۇلىقتار مەن ويازدارعا قارسى ۇرىس باستالدى. «ەش قورىقپاڭدار، باۋىرلار! سولداتتاردىڭ مىلتىقتارى بولعانىمەن، ساندارى ازعانتاي عانا ...» - دەپ ۇران سالعان وماربەك، ساربازدارعا جىگەر بەرىپ وتىردى. مىلتىعىن اسپانعا كوتەرگەن وماربەك ىلديداعى وتريادتى بەتتەپ شابا جونەلدى. ەكى قاناتپەن شاپقان وترياد پەن قازاقتاردىڭ اراسى جاقىنداپ قالعاندا، اينالانى گۇرسىلدەگەن مىلتىق داۋىسى باستى. مىنە، وسىلاي وماربەك باتىردىڭ باتىرلىعى، قايسارلىعى انىق ءوز كورىنىسىن بەردى.
قازىرگى ۋاقىتتا بەرىكتاس اۋىلىندا، اقتەرەك اۋىلىنا قاراي ولار كۇنگەيگە دە بەت الدى. وماربەك باتىر ەكى جىلدان استام ۋاقىت بويى ايماقتا جاسىرىنىپ، قىزىل ارمياعا قارسى ارەكەت ەتەدى. ونىڭ باسشىلىعىمەن كوتەرىلىسشىلەر سانى 300-400 وتريادقا جەتتى. قاراقىستاق ماڭىنداعى شالتاباي، سىپاتاي وتريادتارى وماربەكتى باتىر جانە وسى ايماقتاعى كوتەرىلىسشىلەردىڭ رۋحاني كوسەمى دەپ سانادى.
ەندىگى وسى شىعارمادا باياندالعان ارپالىس كەزىندەگى وماربەكتىڭ كوش باستاعان ەلدىكتى كورسەتەتىن پاتريوتتىق ماعىنالى سوزدەردى تالداپ وتسەك:
«... ءۇش جىگىت اۋىل اۋىل ورتاسىنداعى ماناقتىڭ ۇيىنە قراي كەتكەندە، وماربەك مۇندا نە ويمەن كەلگەندىگىن جانە قانداي ارەكەت جوسپارلاعانىن توبىنداعىلارعا جايىپ سالدى:
- جازعان قازاقتىڭ نەشەمە جىلداردان بەرى كەلىمسەك ورىستاردان ازاپ كورىپ، جازىقسىز جاپا شەگىپ كەلە جاتقانى بارىڭە ايان. بۇعان قاشانعى شىداۋعا بولادى. مەيلى، بۇرىنعى بابالار قارۋىنان قورقىپ باس ءيدى دەلىك.
ال قازىرگى بىزدەردەگى نە قورقاقتىق؟ كەلىمسەك اتقان مىلتىقتى ءبىز دە اتا الامىز عوي. ول شاپقان قىلىشتى ءبىز دە شابا الامىز عوي…[49-بەت]، دەپ قازاق جىگىتتەرىنىڭ نامىسىن وياتىپ وتىرعان.
بىلدەي جاندارم باستىعى مەن كەرىلگەن ۇلىقتاردى اتىپ ءولتىرۋ – اسا ۇلكەن قىلمىس ەكەنىن، قولعا تۇسسە، وزدەرىن ازاپتى ءولىم جازاسى كۇتىپ تۇرعانىن، ال قولعا تۇسپەسە بىلايعى ومىرلەرى قۋعىندالۋمەن، عۇمىرلارى قاشقىشدىقپەن وتەتىندەرى – العاشقىدا كوڭىلدەرى تاسىپ وتىرعان ولاردىڭ ويلارىنا دا كەلمەپتى. شەتتەرىنەن داۋرىعىپ، ءبىراز باسىلعاندا وماربەك:
- ءيا، جىگىتتەر بۇگىنگى ءىسىمىز – قازاقتىڭ ورىس ۇلىقتارىنا كەتكەن تالاي جىلعى كەگىنىڭ ءباىر قايتارىمى بولدى. اتا-بابالارىمىز بەن ءبىزدىڭ كەگىمىز ەكى-ۇش ۇلىقتاردىڭ ولىمىمەن قايتپاسى بەلگىلى. ول ءۇشىن تالاي ۇرىس كەرەك. كۇللى قازاق كوتەرىلەتىن وتە ۇلكەن كوتەرىلىس قاجەت[57-بەت] .
ۇلكەنسازدىڭ ورتاسىندا القىزىل، سارى ، كوك ءتۇستى جىبەك ماتالارى جاي ەسكەن مايدا قوڭىر سامالمەن جەلبىرەگەن شاتىرلى ءۇي ىشىندە جان-جاقتاعى اۋىلداردىڭ ءسوزباستار، قولباستار اقساقالدارى مەن ەل-اعالارى، باتىر-ەرلەرى جيىلىپتى. «جاز ءتۇسىپ، قىم-قۋات تىرشىلىك باستالعاندا، قازاق ەگىن ورىپ، ءشوپ شاۋىپ، قىستىڭ قامىن جاسايتىن ناعىز ماۋسىمدا پاتشا ەلدەن جۇمىسقا جارامدى، شارۋاعا يكەمدى جىگىتتەردى حالىقتىڭ ەركىنە قاراماي، جۇرتتىڭ پىكىرىمەن ساناسپاي، باتىستا ءجۇرىپ جاتقان الدەقانداي سوعىسقا اكەتپەكشى ەكەن...
مەيلى، ول سوعىسقا كىرىسكەن اق پاتشانىڭ ءبىر ويى بار شىعار دەيىك. قۇزىرىنداعى ەلدىڭ سانسىز ساربازدارىن ولىمگە ايداپ، بوستان-بوسقا اجالعا ايداپ وتىرعانى دا ءوز شارۋاسى عوي دەيىك. ءبىراق، سول مايدانعا ءدال مىناداي اۋىل اراسىنداعى ناۋقان قىزىپ تۇرعان شاقتا مۇسىلماننىڭ بار جارامدى جىگىتتەرىن تاسىپ، ءوز ساربازدارىمەن بىرگە وققا بايلاماق ەكەن...» دەگەن سوزدەردەن كەيىن ءسوز العان وماربەك باتىر قىزۋلانا:
- ... بۇل سوعىستا ءاربىر قازاق قارۋ الىپ، ساپقا تۇرۋى – پارىز، ەرلىك كورسەتۋى – مىندەت. [119-بەت]
ۇلكەنسازدا وسى سىندى جينالعان مىڭداعان قازاقتىڭ نامىسىن قايراعان ۇراندار كوپتەپ ايتىلدى.
... ەندى وماربەك تە اتىلۋ جازاسىنا كەسىلەدى. ءبىراق اتىلۋعا كەتپەيتىن ءبىر امالى بار. انادا ورىس وتريادارى كوتەرىلگەن كيرگيزداردى قان-جوسا ەتىپ باسقاندا ءبىرتالاي قاراقشى-ساردارلار قولعا تۇسپەي قاشىپ كەتىپتى. ولاردىڭ اراسىندا وماربەكپەن جاقىن ورنالاسقان ماقىش، قاشاعان،توقاش بوكين سىندى جاۋلارىمىز بار. ەندى بۇل سولاردى ۇستاپ بەرۋگە كومەكتەسسە، قاتاڭ جازادان قتىلادى. ەگەر ايتقانمەن جۇرمەسە، ۇسىنىسقا كونبەسە، يت ولىممەن ولتىرىلەدى. « - مىرزانىڭ ايتقانىنا كون ...» دەگەن ءتىلماشقا وماربەك:
- مەن ولسەم ولەيىن، ءبىراق قاندىكويلەك دوستارىمدى تىرىمدە ساتپاسپىن. [200-بەت]، وسى جەردەن وماربەك باتىردىڭ دوسقا ادالدىعىن كورۋگە بولادى.
جىگىتتەر، قاتىن سياقتى توعايعا تىعىلعانشا، ولگەنىمىز جاقسى! ۋا، تۇرىڭدار ورىندارىڭنان! اتتانىڭدار سونىمنان! [-160 بەت]، دەگەن رۋحتى سوزدەرىنەن بويىندا تازا قازاقتىڭ قانى تۋلاپ تۇر.
«بۇكىل قازاق ەلىن ادام قۇرلى كورمەي باسىنعاندارىڭ ۇلكەن باتىرسىڭدار، جۇرتقا كەڭەس بەرگەندەرىڭدە - اقىلدىسىڭدار، اۋىلداعى مومىن قاۋىمدى ءجونسىز قيناعاندارىڭدى - اكىمسىڭدەر ال قولعا ءتۇسىپ باستارىڭا كۇن تۋعاندا - كىنانى بىرەۋدەن ىزدەيتىن امالسىز ادام بولا قالاسىڭدار»[369- بەت] ، سىندى سوزدەرمەن سىنىن اشىق ايتىپ، ەشكىمنەن قورىقپاعان.
ءبىراق اش وتىرعان ەلگە ءبىر كومەگىم تيمەسە، نەسىنە وماربەكپىن [392-بەت]، - دەپ ەلى مەن جەرىن قورعاۋدى ازاماتتىق بورىشى دەپ تۇسىنگەن.
مىنە وسىنداي وماربەك باتىردىڭ كوركەم بەينەسى، ونىڭ بار بولمىسىن تولىعىمەن سيپاتتاپ تۇرعانداي. جانىندا جۇرگەن ساتقىننىڭ كەسىرىنەن قىزىل اسكەر قولىنان قولىنان قازا تاپتى.
قازاق ازاماتىنىڭ بويىندا بولۋ كەرەك قاسيەتتەردىڭ بارلىعى وماربەكتىڭ بويىندا بار. وماربەك جانتاي ۇلى ءون-بويىندا كۇش-جىگەرى تاسىعان، تاۋەكەلشىل، قايسالى مىنەز بەن تاباندىلىق سياقتى اسىل قاسيەتتەرگە يە بىرەگەي ازامات، ناعىز باتىر. باتىردىڭ كوركەم بەينەسىن «كەك» شىعارماسىنان تولىقتاي بايقاۋعا بولادى.
وتاننىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى ءۇشىن بەلسەندى، ادال ەڭبەك ەتۋگە ۇيرەتۋگە باعىتتاۋدا وسىنداي شىعارمالاردىڭ الار ورنى ەرەكشە. ءاربىر ادام يگەرگەن الەۋمەتتىك جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتار رۋحاني تاباندىلىقتىڭ، ەرلىك پەن باتىرلىقتىڭ قاينار كوزى، قيىن جاعدايدا وتان الدىنداعى بورىشتى ادال اتقارۋعا باستايتىن رۋحاني كۇش بولۋعا ءتيىس. وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك - اسىل سەزىم، ول قازاقستاندىق پاتريوتيزم ۇعىمىمەن تىعىز بايلانىستى. وسىنداي تۇسىنىكپەن، كوپ ۇلتتىلىققا قاراماستان، جاڭا قازاقستاننىڭ كوكجيەگى كورىنەدى.
بولاشاق ماماندار رەتىندە ءوز بىلىكتىلىگىمىزدى ارتتىرىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ جاھاندانۋىنا، وماربەك جانتاي ۇلى سىندى سان سالالى عۇمىرىن وسى ادىلەتسىزدىك پەن قاتىگەزدىكپەن كۇرەسۋمەن وتكىزگەن باتىرلارىمىزدى، تاريحي تۇلعالارىمىزدى ناسيحاتتاۋ، ولاردان ۇلگى الۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز ىسپەتتى!
قاستەر ايجان
You Might Also Like
-
قازىرگى كەزەڭدە ادامزات مودەرنيزاسيا كەزەڭىنە كىردى، ءار قادام سايىن ءبىز شەت تىلىندەگى سويلەۋ مەن ماتىندەرمەن بەتپە-بەت كەلەمىز. بەلگىلى ءبىر شەت ءتىلىن ۇيرەنۋ ءۇشىن الدىمەن وسى ءتىلدىڭ مادەنيەتىن زەرتت...
-
"كىتاپ اقىلىنا اقى سۇرامايتىن ەڭ قۇندى قازىنا" دەگەن ەكەن تۇركى جۇرتىنىڭ ۇلى اقىنى، ويشىل الىشەر ناۋاي. وسى سىندى كىتاپ تۋرالى بىرنەشە قۇندى پىكىرلەردى ءسىز دە جاقسى بىلەسىز. راسىندا قاي ع...
