InfoHub Logo

وقشاۋ سوزدەر.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك. وقۋشىلاردى سويلەم ىشىنەن وقشاۋ ءسوز تۇرلەرىن تاۋىپ، اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتۋ؛
ءا) دامىتۋشىلىق. تەوريالىق ءبىلىمدى پراكتيكا جۇزىندە بايانداۋعا داعدىلاندىرۋ.
ب) تاربيەلىك. جاتتىعۋ جۇمىستارى بارىسىندا ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا، ەڭبەكقورلىققا، ۇلكەن - كىشىنى سىيلاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، جاتتىعۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كەستە، ۇلەستىرمە قاعازدار، كومپيۋتەر.

ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. كىرىسپە ءبولىم.
ا) 1. وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ
2. ساباق ماقساتىن حابارلاۋ، كۇن رەتىن، تاقىرىپتى جازدىرتۋ
3. ءتارتىپ ساقتاۋدى، ساباققا بەلسەندى قاتىسۋدى، ءبىر - ءبىرىنىڭ جاۋابىن تىڭداۋدى ەسكەرتۋ.

ءا) ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. ايقىنداۋىش مۇشە دەگەنىمىز نە؟
2. ايقىنداۋىش مۇشەنىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
3. ايقىنداۋىش مۇشەنى انىقتاۋىشتان قالاي ايىرۋعا بولادى؟
4. وڭاشالانعان ايقىنداۋىش دەگەنىمىز نە؟ (مىسال كەلتىر)
5. قوسارلى ايقىنداۋىش دەگەنىمىز نە؟ (مىسال كەلتىر)
6. سويلەم ىشىندە ايقىنداۋىش قانداي تىنىس بەلگىمەن اجىراتىلادى؟
7. ءبىرىڭعاي مۇشە دەگەنىمىز نە؟
8. جالپىلاۋىش سوزدەر دەگەنىمىز نە؟
9. ەگەر جالپىلاۋىش ءسوز ءبىرىڭعاي مۇشەنىڭ الدىنان كەلسە، قانداي تىنىس بەلگىسى قويىلادى؟
10. ەگەر جالپىلاۋىش مۇشە ءبىرىڭعاي مۇشەدەن كەيىن كەلسە، جالپىلاۋىشتان سوڭ قانداي تىنىس بەلگىسى قويىلادى؟

ءىى. نەگىزگى ءبولىم
ا) بىلىمدەرىن تەكسەرۋ. (كەستە ارقىلى وقشاۋ سوزدەردىڭ تۇرلەرىن اجىراتۋ)
مىسال -------------------------------------------------------- قاراتپا ----- قىستىرما ------ وداعاي
جىگىتتەر، ەرتەڭ سىناق بولادى.
ۇيالما، بالام، جوعارى شىق.
مەنىڭشە، سەنىڭ ايتقانىڭ دۇرىس.
قازاقتىڭ دالاسى، شىركىن، كەڭ بايتاق قوي!
ارينە، ونىڭ ايتقانى دۇرىس.
ءتايت، قالدىڭدى قوي.
وي، بايعۇس بالا – اي!
قاپ، ونى كەشە سۇراۋ كەرەك ەدى. پاي - پاي!

ءا) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
سويلەمنىڭ قۇرامىندا وزگە سوزدەرمەن بايلانىسقا تۇسپەيتىن، سوندىقتان سويلەم مۇشەسى قىزمەتىن اتقارا المايتىن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى بولادى. بۇلاردى وقشاۋ سوزدەر دەيدى.
مىسالى:
ولەڭىم، شارلا، اۋىلدى.
تىڭدا، دالا، جامبىلدى! (ج. ج)
وسىنداعى ولەڭىم، دالا دەگەن سوزدەر – سويلەم مۇشەسى ەمەس، اقىننىڭ ءوز سوزىنە ەلدىڭ كوڭىلىن اۋدارۋ ءۇشىن كەلتىرىلگەن سوزدەرى. بۇلار سويلەمدەگى باسقا مۇشەلەردەن وقشاۋلانىپ تۇرادى.
وقشاۋ سوزدەر قىزمەتىنە قاراي ءۇش تۇرگە بولىنەدى.

قاراتپا سوزدەر. سويلەۋشى تىڭداۋشىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارۋ ءۇشىن قاراتپا سوزدەردى قولدانادى.
مىسالى: مەنىڭ ويلاعان ويىمنىڭ ۇستىنەن ءتۇستىڭ، بوتاگوز.
كەيدە قاراتپا ءسوز جانسىز زاتتار دا بولىپ كەلەدى، بۇل، كوبىنەسە كوركەم ادەبيەتتە كەزدەسەدى. مىسالى، جامبىلدىڭ ولەڭگە، دالاعا قاراتىپ ايتقانى.
قاراتپا ءسوز سويلەمنىڭ باسىندا، ورتاسىندا، سوڭىندا كەلە بەرەدى. قاراتپا ءسوز باسقا سويلەم مۇشەلەرىنەن ءۇتىر ارقىلى اجىراتىلادى.

قىستىرما سوزدەر. ءوزى قاتىسقان سوزدەرگە قىستىرمالار سويلەۋشىنىڭ كوزقاراسىن - كۇماندىلىقتى، سەنەتىندىكتى، وكىنىشتى، رەنىشتى، سونداي - اق ويدىڭ كىمنىڭ تاراپىنان ەكەندىگىن - ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
مىسالى: باسە، سولاي بولادى دەپ ايتىپ ەدىم عوي.
ول، مەنىڭشە، تاپسىرمانى ورىنداماي كەلمەيدى.
ءبىرىنشى سويلەمدە باسە ءسوزى سويلەۋشىنىڭ ريزالىعىن، ەكىنشى سويلەمدە مەنىڭشە بولجامدى ماعىنانى بىلدىرەدى..
قىستىرما رەتىندە جۇمسالاتىن سوزدەر: ارينە، ءسوز جوق، شىنىندا، مۇمكىن، ءسىرا، سونىمەن، ءسويتىپ، بىرىنشىدەن، ت. ب.
قىستىرما سوزدەر كەيدە سويلەمنىڭ باسىندا، ورتاسىندا، اياعىندا كەلە بەرەدى. ولار باسقا سويلەم مۇشەلەرىنەن ۇتىرمەن اجىراتىلادى.

وداعاي سوزدەر: قاراتپا، قىستىرما سوزدەر سياقتى وداعاي دا سويلەمدە سويلەم مۇشەسى بولا المايدى. وداعايلار سويلەۋشىنىڭ سەزىمىن، كوڭىل - كۇيىن - قۋانىشىن، رەنىشىن، تاڭدانۋىن، ريزالىعىن - ءبىلدىرۋ قاجەت بولعاندا قولدانىلادى.
مىسالى: پا، شىركىن! داۋىسى داۋىس - اق ەكەن.
جۇمىستى ىستەگەن سوڭ وسىلاي ىستەۋ كەرەك، بارەكەلدى!
وداعايلار كوبىنەسە اۋىزەكى سويلەسۋدە قولدانىلادى جانە كوركەم ادەبيەتتە جۇمسالادى. سويلەمنىڭ باسىندا كەلەدى، كەيدە سويلەمنىڭ سوڭىندا كەلەدى. وداعايدان سوڭ لەپ بەلگىسى، كەيدە ءۇتىر قويىلادى.

ءىىى. ءبولىم. تاقتامەن جۇمىس.
تاقتاعا ەكى وقۋشى شىعادى دا ءمۇعالىم دايىنداپ الىپ كەلگەن وقشاۋ سوزدەردىڭ تۇرلەرىن قاتىستىرىپ سويلەمدەر قۇرايدى.
1 - وقۋشى: ----------------------------- 2 - وقۋشى:
پاي - پاي، اتتەڭ، ءتايت ------------- بالا، قاراعىم.
اتا. اتتەڭ.ءتايت. --------------------- شىركىن. بارەكەلدى.
بالالار. وتاعاسى. اپا. ءسىرا. ---- سونىمەن. ەرنۇردىڭ.
ارينە. قىسقاسى. مەنىڭشە. ------- ايتۋىنشا.

ءىۇ. ءبولىم داپتەرمەن جۇمىس.
ا) 68 - جاتتىعۋ
ماتىندەگى قاراتپا سوزدەردى تاۋىپ، قولدانۋ ورنىن، قىزمەتىن انىقتاڭدار.
ءا) وزدىك جۇمىس
مەنىڭشە، بىرىنشىدەن، سەنىڭشە، قورىتا ايتقاندا، قىسقاسى، سىزدەرشە، ونىڭ پىكىرىنشە، باعىمىزعا قاراي، امال قانشا، ابىروي بەرگەندە، راس، باسە، مۇمكىن، تەگى، كىم بىلەدى، بايقايمىن، بالكىم، ولاي بولسا، ءسويتىپ، سونىمەن، قىسقاسى، ايتپاقشى، ءبىر جاعىنان، اۋەلى، اقىرىندا قىستىرمالاردى قاتىستىرىپ سويلەم قۇراۋ.

ءۇ. ءبولىم.
دەڭگەيلىك تاپسىرمالار.
1. ۇلەستىرمە قاعاز.
قىستىرما ءسوز قولدانىلعان جاي سويلەمدەردى كورسەتىڭىز.
ا) ويباي، جاقا ول جولاماننىڭ ءدۇمپۋى عوي.
ءا) شىنىندا دا، ءحالىمىز ونشا ءماز ەمەس.
ب) جىگىتتەر، ويىن – ارزان، كۇلكى - قىمبات.
ۆ) تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل، سايرايمىن دەسەڭ، ءوزىڭ ءبىل.
2. ۇلەستىرمە قاعاز. وقشاۋ سوزدەر كەزدەسكەندە، سويلەمدە قانداي تىنىس بەلگىسى قويىلادى؟
ا) نۇكتە
ءا) نۇكتەلى ءۇتىر
ب) قوس نۇكتە
ۆ) ءۇتىر
3. ۇلەستىرمە قاعاز.
وقشاۋ ءسوزدى كورسەتىڭىز.
ا) ۇستەۋ
ءا) شىلاۋ
ب) شىراي
ۆ) قىستىرما
گ) جالعاۋلىق

4. ۇلەستىرمە قاعاز.
مىنا وقشاۋ سوزدەردى قاتىستىرىپ سويلەم قۇراڭىز.
قورىتا كەلگەندە، بەۋ شىركىن، باسە، ايتپاقشى، جىگىتتەر، بالام، قاپ.
5. ۇلەستىرمە قاعاز.
قىستىرما ءسوزدى تابىڭىز.
ا) ءوزىڭ ءبىر قىزىق جان ەكەنسىڭ.
ءا) جولداس كوماندير، جولداس كوميسسار.
ب) الدىمنان جاقسى كەزدەستىڭ - اۋ، شىراعىم.
ۆ) اتا، نەمەرەڭىز كەلدى.
گ) قورىتا كەلگەندە، بايانداما تولىق جاسالعان.
6. ۇلەستىرمە قاعاز.
تىنىس بەلگىسى دۇرىس قويىلعان قاراتپا ءسوزدى تابىڭىز.
ا) ءسىرا، بۇگىن كۇن سۋىتار؟
ءا) اۋا رايى قانداي تاماشا؟
ب) تىڭدا، دالا، جامبىلدى.
ۆ) كۇمبىرلەگەن دومبىرا داۋىسى ەستىلدى.
گ) جولداستار تىنىشتالىڭىزدار.
7. وقشاۋ ءسوز دەگەنىمىز نە؟ مىسال كەلتىر.
8. ۇلەستىرمە قاعاز.
وقشاۋ ءسوز نەشەگە بولىنەدى؟
قاراتپا ءسوز دەگەنىمىز نە؟ مىسال كەلتىر.
9. قىستىرما، وداعاي ءسوز دەگەنىمىز نە؟
مىسالدار كەلتىر.

ءۇى. ساباقتى بەكىتۋ.
● سويلەمنىڭ قۇرامىندا وزگە سوزدەرمەن گرامماتيكالىق بايلانىسقا تۇسپەيدى.
● سويلەم مۇشەسى بولا المايدى.

1. وقشاۋ سوزدەر دەگەنىمىز نە؟
2. سويلەمدە وقشاۋ ءسوزدىڭ اتقاراتىن قىزمەتى قانداي؟
3. وقشاۋ ءسوزدىڭ قانداي ءتۇرى بار؟ (جەكە - جەكە توقتالۋ).

ءۇىى. ۇيگە: وقشاۋ ءسوزدىڭ ءۇش تۇرىنە كوركەم ادەبيەتتەردەن 5 سويلەمنەن تەرىپ جازىپ كەلۋ. ەرەجەنى جاتتاۋ. پىسىقتاۋ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋ.
باعالاۋ.

جەزقازعان قالاسى
دارىندى بالالارعا ارنالعان
وبلىستىق قازاق-تۇرىك ەرلەر ليسەي-ينتەرناتىندا
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
باكيروۆا ساندۋعاش شارافيدەن قىزى