وقۋشىنىڭ قاجەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋداعى مەكتەپتىڭ اسەرى
«وقۋشىنىڭ قاجەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋداعى مەكتەپتىڭ اسەرى»
كىرىسپە
وقۋشىلاردىڭ وزدىكتەرىمەن جۇمىس جاساۋ پروبلەماسى بارلىق ۇستازداردىڭ تاجىريبەسىنەن وتكەن. گەوگرافيا ساباقتارىندا كارتاعا بايلانىستى تاقىرىپتاردىڭ قاراپايىم ءوتىلۋى وقۋشى بويىندا تەرەڭ جانە تۇراقتى ءبىلىم قالىپتاستىرا المايدى، سەبەبى ءاربىر وقۋشى ونى كەڭىستىكتە ەلەستەتە بەرمەيدى. سوندىقتان كەسكىن كارتامەن، يا باسقا تاقىرىپتىق كارتالارمەن بولسىن وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن، داعدىلارىن جاتتىقتىراتىن ادىستەر قولدانىلۋى ءتيىمدى.
وكىنىشكە وراي جوعارعى سىنىپتارعا بارعاندا «سىزۋ» ساباعىنىڭ قىسقارتىلعاندىعى، اكت – نىڭ بەلسەنە قولدانىلۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداعانى ءوز اسەرىن تيگىزەدى. سەبەبى ول نورما. سوندىقتان ونىمەن قىزىقتىرىپ اكەتۋ قيىنىراق. ءبىراق جاعىمدى جاعى دا بار – «فيزيكالىق گەوگرافيا» كۋرسىنا 2 ساعات بەرىلگەنى.
وسىنداي قيىندىقتار تۋىنداعان ساتتە ءاربىر ۇستاز ءوز جاعىنان بالالاردى ەلىكتىرىپ اكەتەتىن ءادىسىن ىزدەيدى. ءوز تاراپىمنان الاتىن بولسام – ول پلاستيلينمەن جۇمىس ىستەۋ.
پلاستيلينمەن جۇمىس جاساۋ – بالالاردىڭ قىزىعا جۇمىس ىستەۋ ارەكەتى. ولار ساۋساق يكەمدىك ماشىقتارىن قولدانا وتىرىپ، كەز كەلگەن بەينەنىڭ فورماسىن، تۇستەرىن كەلتىرۋ، سايكەستەندىرۋ، ويلاۋ، سويلەۋ قابىلەتتەرىن دامىتادى. سونىمەن قاتار بۇنداي جۇمىس ولاردىڭ باقىلاۋ، فانتازيالىق كەڭىستىكتەرىن دامىتادى. كەزىندە ا. س. ماكارەنكو: «ادامنىڭ تىرشىلىك ارەكەتىنە ەڭ جاقىن، قاجەتتى ساز، اعاش، قاعاز جانە ت. ب. ماتەريالدار، سەبەبى ولاردان ءبىز وزىمىزگە قاجەتتى قۇندىلىعىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى جاسايمىز... ولاردا شەكسىز شىعارماشىلىق فانتازيالار جاتىر»، - دەپ جازعان [1، 7 ب].
پلاستيلينمەن جۇمىس جاساعاندا بالا تەك قانا ءبىر وبەكتىنى قاراستىرمايدى، سونىمەن قاتار سەزىنەدى. جۇمىس بارىسىندا نە عۇرلىم سەزىم مۇشەلەرى بەلسەندى قىزمەت اتقارسا، كەز كەلگەن اقپاراتتى بەينەلەي وتىرىپ قابىلداۋى بەلسەندىرەك بولادى. ناتيجەسىندە ءاربىر وقۋشى وزىندىك كوزقاراسىن، ويىن، ۇستانىمىن كورسەتە الادى.
پلاستيلينمەن جۇمىس ىستەۋ وڭايىراق تا، سەبەبى ول قاتپايدى، نىسانا ناتيجەلى شىقپاي قالسا، قايتا بۇزىپ، جاساۋعا بولادى.
مەنىڭ وسىلاي وقۋشىلارمەن جۇمىس جاساۋىمنىڭ ماقساتى – گەوگرافيا ساباقتارىندا وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىك، تانىمدىق، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ بولدى. مىندەتتەر:
پراكتيكالىق جانە وزدىك جۇمىستارىن ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ؛
پراكتيكالىق جانە وزدىك جۇمىستارىن ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىقتارىن دامىتۋ؛
ورتا بۋىنداعى وقۋشىلاردا «گەوگرافيا» پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى دامىتۋ.
1. نەگىزگى ءبولىم.
1. 1. وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ جۇمىستارىنىڭ وقىتۋ تاسىلدەرى.
ادىستەمەلىك ءتاسىل رەتىندە – مۇسىندەۋگە: ماريا مونتەسسوري، ۆاسيليي الەكساندروۆيچ سۋحوملينسكيي، انتون سەمەنوۆيچ ماكارەنكو، پسيحولوگ – ناتان سەمەنوۆيچ لەيتەس سياقتى اتاقتى پەداگوگتار كوپ كوڭىل قويىپ، قولدانعان («ۋمستۆەننىە سپوسوبنوستي ي ۆوزراست»، م.، 1971).
بىرىنشىدەن بۇل وقىتۋ ءتاسىلى – كىرىكتىرىلگەن وقىتۋ تەحنولوگياسىنىڭ «كىرپىشى» بولىپ سانالادى.
ەكىنشىدەن – دەنساۋلىقتى ساقتاي وتىرىپ وقىتۋ تەحنولوگياسىنا دا جاتادى.
ۇشىنشىدەن – جوبالىق پروەكتىگە دە جاتقىزۋعا بولادى. سەبەبى، وقۋشى ءوزىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە بەلگىلى ءبىر پرودۋكت شىعارادى، ول رەلەفى، كليماتتىق ت. س. س. كارتالار بولۋى مۇمكىن.
ونىمەن جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ونىڭ شىعۋ تاريحى جونىندە ماعلۇماتتى بولعانىمىز جاقسى. ونى ەڭ العاش ويلاپ تاپقان – ۆيليام حاربۋت، انگليالىق يسسكۋستۆو مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى.
1900 جىلى پلاستيلين موسكۆادا شىعارىلا باستادى. ول تازارتىلعان سازدان، ۆوسكتان، مايلاردان، بوياعىش جانە كەپتىرۋدەن ساقتايتىن باسقا زاتتاردىڭ قۇرامىنان تۇرادى. ول جەڭىل، ءار ءتۇرلى تۇستەردەن تۇرادى جانە بىرنەشە رەت قولدانۋعا بولادى.
قازىرگى تاڭدا دۇكەندەردەن تەك قانا تۇستەرىنە عانا بايلانىستى ەمەس، سول سياقتى قاسيەتتەرىنە دە قاراي تاڭداۋى كەڭ. مىسالى، گەرمانيادا شىعاراتىن فورموپلاست. ونىڭ ءبىر قاسيەتى – جاسالعان ءمۇسىندى قايناپ تۇرعان سۋعا سالسا گيپس ءتارىزدى قاتىپ قالادى، ءبىراق ول ەكىنشى رەت قولدانۋعا كەلمەيدى. «كرايولا» دەگەن سورت وتە اشىق تۇستەردە كەزدەسەدى، ماگنيتشە تارتىلاتىنداي قاسيەتى بار.
پلاستيلينمەن جۇمىس ىستەۋ تۇرلەرى:
1) اۋقىمدى:
- كونسترۋكسيالىق، ءار ءتۇرلى دەتالداردى قوسۋ ارقىلى؛
- پلاستيكالىق، مىسالى، ارىپتەر، گەومەتريالىق فيگۋرالار ت. س. س. جاساۋعا.
2) جازىقتى:
1. سۋرەت سالۋ. سالىنعان سۋرەتكە پلاستيليندەردىڭ ءتۇسىن تاڭداي وتىرىپ جاعۋ. ەڭ ءبىرىنشى ءتۇپ نەگىزى دايىندالادى.
2. اپپليكاسيا. ءبىرىنشى پلاستيليننەن جالپى فون دايىندالادى، سودان سوڭ باسقا تۇستەردەن جاسالىنعان بەينەلەر سوعان جاپسىرىلادى.
3. بارەلەف.
4. ريسۋنوك ستەكوي پو پلاستيلينۋ.
5. ريسۋنوك جگۋتيكامي يلي شاريكامي پو پلاستيلينۋ. ناكلادىۆايۋتسيا نا فون، پوحوجا نا موزايكۋ.
وسىنداي ءتاسىلدى قولدانۋدىڭ بارىسىندا وقۋشىنىڭ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا بىردەن - ءبىر اسەرى تيەدى. ءىس - ارەكەتتەرى بارىسىندا ول ءوزىن ەرەسەك رەتىندە سەزىنەدى، ىنتالاندىرادى. جۇپپەن جاساعاندا ءوزارا كومەكتى قاجەتسىنگەندىكتەن ءبىر - ءبىرىن ءتۇسىنىپ تاربيەلەنەدى. جالپى جۇمىس بارىسىندا وقۋشىلاردا ەستەتيكالىق، تالعامدىق قاسيەتتەر تاربيەلەنەدى. بۇنداي قاسيەتتەردىڭ بارلىعى ولار بولاشاقتا قانداي سفەرادا قىزمەت، جۇمىس اتقارسا دا وتە قۇندى بولادى.
پسيحولوگتاردىڭ كوزقاراسىمەن بالانىڭ قولىنىڭ قوزعالىسى، يكەمى – ونىڭ فيزيكالىق جانە جۇيكەلىك - پسيحولوگيالىق كورسەتكىشى بولىپ سانالادى. ولاردىڭ قولدارىنىڭ قوزعالىستارى نەعۇرلىم بەلسەندى بولسا سوعۇرلىم جۇيكە جۇيەلەرىنىڭ جۇمىس دەڭگەيلەرىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن كورسەتەدى. قول تىكەلەي ميمەن بايلانىستى، ەڭ تاماشاسى ولار قاراما قايشى: وڭ قول - سول جاق مي جارتى شارىمەن، سول قول – وڭ جاق مي جارتى شارىمەن.
كىرىسپە
وقۋشىلاردىڭ وزدىكتەرىمەن جۇمىس جاساۋ پروبلەماسى بارلىق ۇستازداردىڭ تاجىريبەسىنەن وتكەن. گەوگرافيا ساباقتارىندا كارتاعا بايلانىستى تاقىرىپتاردىڭ قاراپايىم ءوتىلۋى وقۋشى بويىندا تەرەڭ جانە تۇراقتى ءبىلىم قالىپتاستىرا المايدى، سەبەبى ءاربىر وقۋشى ونى كەڭىستىكتە ەلەستەتە بەرمەيدى. سوندىقتان كەسكىن كارتامەن، يا باسقا تاقىرىپتىق كارتالارمەن بولسىن وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن، داعدىلارىن جاتتىقتىراتىن ادىستەر قولدانىلۋى ءتيىمدى.
وكىنىشكە وراي جوعارعى سىنىپتارعا بارعاندا «سىزۋ» ساباعىنىڭ قىسقارتىلعاندىعى، اكت – نىڭ بەلسەنە قولدانىلۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداعانى ءوز اسەرىن تيگىزەدى. سەبەبى ول نورما. سوندىقتان ونىمەن قىزىقتىرىپ اكەتۋ قيىنىراق. ءبىراق جاعىمدى جاعى دا بار – «فيزيكالىق گەوگرافيا» كۋرسىنا 2 ساعات بەرىلگەنى.
وسىنداي قيىندىقتار تۋىنداعان ساتتە ءاربىر ۇستاز ءوز جاعىنان بالالاردى ەلىكتىرىپ اكەتەتىن ءادىسىن ىزدەيدى. ءوز تاراپىمنان الاتىن بولسام – ول پلاستيلينمەن جۇمىس ىستەۋ.
پلاستيلينمەن جۇمىس جاساۋ – بالالاردىڭ قىزىعا جۇمىس ىستەۋ ارەكەتى. ولار ساۋساق يكەمدىك ماشىقتارىن قولدانا وتىرىپ، كەز كەلگەن بەينەنىڭ فورماسىن، تۇستەرىن كەلتىرۋ، سايكەستەندىرۋ، ويلاۋ، سويلەۋ قابىلەتتەرىن دامىتادى. سونىمەن قاتار بۇنداي جۇمىس ولاردىڭ باقىلاۋ، فانتازيالىق كەڭىستىكتەرىن دامىتادى. كەزىندە ا. س. ماكارەنكو: «ادامنىڭ تىرشىلىك ارەكەتىنە ەڭ جاقىن، قاجەتتى ساز، اعاش، قاعاز جانە ت. ب. ماتەريالدار، سەبەبى ولاردان ءبىز وزىمىزگە قاجەتتى قۇندىلىعىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى جاسايمىز... ولاردا شەكسىز شىعارماشىلىق فانتازيالار جاتىر»، - دەپ جازعان [1، 7 ب].
پلاستيلينمەن جۇمىس جاساعاندا بالا تەك قانا ءبىر وبەكتىنى قاراستىرمايدى، سونىمەن قاتار سەزىنەدى. جۇمىس بارىسىندا نە عۇرلىم سەزىم مۇشەلەرى بەلسەندى قىزمەت اتقارسا، كەز كەلگەن اقپاراتتى بەينەلەي وتىرىپ قابىلداۋى بەلسەندىرەك بولادى. ناتيجەسىندە ءاربىر وقۋشى وزىندىك كوزقاراسىن، ويىن، ۇستانىمىن كورسەتە الادى.
پلاستيلينمەن جۇمىس ىستەۋ وڭايىراق تا، سەبەبى ول قاتپايدى، نىسانا ناتيجەلى شىقپاي قالسا، قايتا بۇزىپ، جاساۋعا بولادى.
مەنىڭ وسىلاي وقۋشىلارمەن جۇمىس جاساۋىمنىڭ ماقساتى – گەوگرافيا ساباقتارىندا وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىك، تانىمدىق، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ بولدى. مىندەتتەر:
پراكتيكالىق جانە وزدىك جۇمىستارىن ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ؛
پراكتيكالىق جانە وزدىك جۇمىستارىن ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىقتارىن دامىتۋ؛
ورتا بۋىنداعى وقۋشىلاردا «گەوگرافيا» پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى دامىتۋ.
1. نەگىزگى ءبولىم.
1. 1. وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ جۇمىستارىنىڭ وقىتۋ تاسىلدەرى.
ادىستەمەلىك ءتاسىل رەتىندە – مۇسىندەۋگە: ماريا مونتەسسوري، ۆاسيليي الەكساندروۆيچ سۋحوملينسكيي، انتون سەمەنوۆيچ ماكارەنكو، پسيحولوگ – ناتان سەمەنوۆيچ لەيتەس سياقتى اتاقتى پەداگوگتار كوپ كوڭىل قويىپ، قولدانعان («ۋمستۆەننىە سپوسوبنوستي ي ۆوزراست»، م.، 1971).
بىرىنشىدەن بۇل وقىتۋ ءتاسىلى – كىرىكتىرىلگەن وقىتۋ تەحنولوگياسىنىڭ «كىرپىشى» بولىپ سانالادى.
ەكىنشىدەن – دەنساۋلىقتى ساقتاي وتىرىپ وقىتۋ تەحنولوگياسىنا دا جاتادى.
ۇشىنشىدەن – جوبالىق پروەكتىگە دە جاتقىزۋعا بولادى. سەبەبى، وقۋشى ءوزىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە بەلگىلى ءبىر پرودۋكت شىعارادى، ول رەلەفى، كليماتتىق ت. س. س. كارتالار بولۋى مۇمكىن.
ونىمەن جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ونىڭ شىعۋ تاريحى جونىندە ماعلۇماتتى بولعانىمىز جاقسى. ونى ەڭ العاش ويلاپ تاپقان – ۆيليام حاربۋت، انگليالىق يسسكۋستۆو مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى.
1900 جىلى پلاستيلين موسكۆادا شىعارىلا باستادى. ول تازارتىلعان سازدان، ۆوسكتان، مايلاردان، بوياعىش جانە كەپتىرۋدەن ساقتايتىن باسقا زاتتاردىڭ قۇرامىنان تۇرادى. ول جەڭىل، ءار ءتۇرلى تۇستەردەن تۇرادى جانە بىرنەشە رەت قولدانۋعا بولادى.
قازىرگى تاڭدا دۇكەندەردەن تەك قانا تۇستەرىنە عانا بايلانىستى ەمەس، سول سياقتى قاسيەتتەرىنە دە قاراي تاڭداۋى كەڭ. مىسالى، گەرمانيادا شىعاراتىن فورموپلاست. ونىڭ ءبىر قاسيەتى – جاسالعان ءمۇسىندى قايناپ تۇرعان سۋعا سالسا گيپس ءتارىزدى قاتىپ قالادى، ءبىراق ول ەكىنشى رەت قولدانۋعا كەلمەيدى. «كرايولا» دەگەن سورت وتە اشىق تۇستەردە كەزدەسەدى، ماگنيتشە تارتىلاتىنداي قاسيەتى بار.
پلاستيلينمەن جۇمىس ىستەۋ تۇرلەرى:
1) اۋقىمدى:
- كونسترۋكسيالىق، ءار ءتۇرلى دەتالداردى قوسۋ ارقىلى؛
- پلاستيكالىق، مىسالى، ارىپتەر، گەومەتريالىق فيگۋرالار ت. س. س. جاساۋعا.
2) جازىقتى:
1. سۋرەت سالۋ. سالىنعان سۋرەتكە پلاستيليندەردىڭ ءتۇسىن تاڭداي وتىرىپ جاعۋ. ەڭ ءبىرىنشى ءتۇپ نەگىزى دايىندالادى.
2. اپپليكاسيا. ءبىرىنشى پلاستيليننەن جالپى فون دايىندالادى، سودان سوڭ باسقا تۇستەردەن جاسالىنعان بەينەلەر سوعان جاپسىرىلادى.
3. بارەلەف.
4. ريسۋنوك ستەكوي پو پلاستيلينۋ.
5. ريسۋنوك جگۋتيكامي يلي شاريكامي پو پلاستيلينۋ. ناكلادىۆايۋتسيا نا فون، پوحوجا نا موزايكۋ.
وسىنداي ءتاسىلدى قولدانۋدىڭ بارىسىندا وقۋشىنىڭ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا بىردەن - ءبىر اسەرى تيەدى. ءىس - ارەكەتتەرى بارىسىندا ول ءوزىن ەرەسەك رەتىندە سەزىنەدى، ىنتالاندىرادى. جۇپپەن جاساعاندا ءوزارا كومەكتى قاجەتسىنگەندىكتەن ءبىر - ءبىرىن ءتۇسىنىپ تاربيەلەنەدى. جالپى جۇمىس بارىسىندا وقۋشىلاردا ەستەتيكالىق، تالعامدىق قاسيەتتەر تاربيەلەنەدى. بۇنداي قاسيەتتەردىڭ بارلىعى ولار بولاشاقتا قانداي سفەرادا قىزمەت، جۇمىس اتقارسا دا وتە قۇندى بولادى.
پسيحولوگتاردىڭ كوزقاراسىمەن بالانىڭ قولىنىڭ قوزعالىسى، يكەمى – ونىڭ فيزيكالىق جانە جۇيكەلىك - پسيحولوگيالىق كورسەتكىشى بولىپ سانالادى. ولاردىڭ قولدارىنىڭ قوزعالىستارى نەعۇرلىم بەلسەندى بولسا سوعۇرلىم جۇيكە جۇيەلەرىنىڭ جۇمىس دەڭگەيلەرىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن كورسەتەدى. قول تىكەلەي ميمەن بايلانىستى، ەڭ تاماشاسى ولار قاراما قايشى: وڭ قول - سول جاق مي جارتى شارىمەن، سول قول – وڭ جاق مي جارتى شارىمەن.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ءى. ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ابايدىڭ تابيعات ليريكاسىنداعى فيزيكالىق قۇبىلىستار»
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جەر - عارىش دەنەسى. عارىش دەگەنىمىز نە؟
