ورگانيزمدەردىڭ نەگىزگى تىرشىلىك ورتاسى
ورگانيزمدەردىڭ نەگىزگى تىرشىلىك ورتاسى
بيولوگيا 9 - سىنىپ
ماقساتى: جاس ۇرپاعىمىزدىڭ ەلدىگىمىزدى، ەرلىگىمىزدى ساقتار، وركەنيەتتى ەلمەن يىق تىرەسەر ۇرپاق بولۋ ءۇشىن قايىرىمدىلىققا، يماندىلىققا، بايقامپازدىققا، تابيعاتتى سۇيۋگە، قورعاۋعا ۇيرەتۋ. اتا – بابادان قالعان داستۇرگە بۇگىنگى ۇرپاقتاردىڭ مۇراگەر ەكەنىنە كورسەتۋ.
جاس ۇرپاقتى ءوز بەتتەرىمەن جۇمىستانۋعا جاعداي جاساۋ، ءبىرىن - ءبىرى تىڭداۋعا داعدىلاندىرۋ.
كورنەكىلىك: پلاكاتتار، تاراتپا تاپسىرمالار، «ناۋرىز كوجە» تاعامدارىنىڭ سۋرەتتەرى، تايقازان سۋرەتى.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءداستۇرلى ەمەس ساباق
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. ناۋرىز تويىنا دايىندىق (ۇيىمداستىرۋ)
2. ناۋرىز كوجە تاعامدارىن دايىنداۋ. (ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ)
3. ناۋرىز كوجە ءپىسىرۋ (جاڭا تاقىرىپ)
4. ناۋرىز كوجە تاراتۋ (بەكىتۋ)
5. ناۋرىز توي باتاسى (باعالاۋ)
6. ناۋرىز توي سارقىتى (ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ)
ءى. ناۋرىز تويىنا دايىندىق.
سالەمەتسىزدەر مە؟!
ناۋرىزىم - مەيرام جۇرەكتەرگە نۇر سەپكەن،
ماڭدايىمنان ءسۇيىپ جاتىر كۇن كوكتەم.
جارىعىڭمەن، شۋاعىڭمەن كۇن - انا،
الىپ كەلدىڭ جەر بەتىنە گۇل كوكتەم.- دەپ، اعالارىمىز جىرلاعانداي. بۇگىنگى ساباعىمىزدى «ۇلىستىڭ ۇلى - ناۋرىز» مەيرامىنا ارناعالى وتىرمىز. ناۋرىز تويى «ناۋرىز كوجەسىز» وتپەيتىنى انىق، سوندىقتان دا بىزدەردە ءبىلىمىمىز ارقىلى ناۋرىز كوجەسىن دايىنداپ، تاراتامىز. سوعان بايلانىستى ساباعىمىزدىڭ جوسپارىمەن تانىسىپ الايىق.
1. ناۋرىز تويىنا دايىندىق (ۇيىمداستىرۋ)
2. ناۋرىز كوجە تاعامدارىن دايىنداۋ. (ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ)
3. ناۋرىز كوجە ءپىسىرۋ (جاڭا تاقىرىپ)
4. ناۋرىز كوجە تاراتۋ (بەكىتۋ)
5. ناۋرىز توي باتاسى (باعالاۋ)
6. ناۋرىز توي سارقىتى (ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ)
ەندەشە، جوسپارمەن جۇمىستانايىق.
ءىى. ناۋرىز كوجە تاعامدارىن دايىنداۋ
وسى ءبولىمدى باستاماس بۇرىن، وقۋشىلار، مەن سىزدەرگە مىناداي سۇراق قويعالى وتىرمىن.
- ناۋرىز كوجەنى نەشە تاعامنان پىسىرەدى؟
- جانە ونى قايدا پىسىرەدى؟ (وقۋشىلاردىڭ جاۋابى تىڭدالادى). تاقتاعا تايقازان ماكەتى ىلىنەدى. وقۋشىلارعا ناۋرىز كوجەنىڭ قۇرامىنداعى تاعامدارىنىڭ سۋرەتتەرى، ارتىنا سۇراقتار جازىلعان. تاعامدى رەت - رەتىمەن الىپ، سۇراققا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، تايقازانعا سالىنادى. دۇرىس جاۋاپقا ۇپايلار بەرىلەدى.
1. سۋ (2 ۇپاي) – وندىرىستىك جانە تۇرمىستىق قالدىقتاردى جويۋعا بولا ما؟
2. ءسۇر ەت (4 ۇپاي) – قازاقستان عالىمداردىڭ العاش رەت سەلەكسيا نەگىزى بويىنشا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى قانداي؟
3. بيداي (3 ۇپاي) – سەلەكسيا دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى نە؟
4. ءسۇت (3 ۇپاي) – گەنەتيكا عىلىمى دەگەنىمىز نە؟
5. تۇز (2 ۇپاي) – ەكولوگيا عىلىمى نەنى زەرتتەيدى؟
6. مەيىز (3 ۇپاي)- ەكولوگيا عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋىن نەشە كەزەڭگە بولەدى؟
7. قۇرت (5 ۇپاي) – دۇنيەجۇزىلىك ەكولوگيالىق ماسەلەلەرگە نە جاتادى؟
ءىىى. ناۋرىز كوجە ءپىسىرۋ
بالالار، ەندى ارمەن قاراي كوجەنى ءپىسىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن جاڭا تاقىرىبىمىزدى باستايىق. بۇگىنگى تاقىرىبىمىز «ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىك ورتاسى». سىنىپ 2 توپقا بولىنە وتىرىپ، الدارىڭا بەرىلگەن ءماتىندى وقىپ، ءوزارا تالقىلاڭىز دا، كەرەكتى سويلەمدەردى داپتەرلەرىڭە جازىپ الىڭىز. توپ اراسىندا تالقىلاپ بولعان سوڭ، توپ ليدەرى ورتاعا شىعىپ، ءماتىننىڭ مازمۇنىمەن تانىستىرادى.
ءماتىن: 1. سۋ تىرشىلىك ورتاسى.
گيدروسفەرا عالامشارىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن كولەمىن الىپ جاتىر. سۋ – جەر شارىنىڭ بارلىق كولەمىنىڭ 71 پايىزىن قامتيدى. سۋدىڭ نەگىزگى قورىن، 98 پايىزىن مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر قۇرايدى. قالعان 2 پايىزىن ماڭگى مۇزدىقتار، وزەندەر مەن كولدەردىڭ ۇلەسىنە تيەدى. سۋدا جانۋارلاردىڭ 150000، وسىمدىكتەردىڭ 10000 استام ءتۇرى تىرشىلىك ەتەدى. سۋ تىرشىلىك ورتاسى ورگانيزمدەر ءۇشىن قولايلى ورتا بولعانىمەن، وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بولادى. وعان سۋدىڭ تۇتقىرلىعى، تۇز كونسەنتراسياسى، قىسىم، وتتەك مولشەرى، سۋ قاباتىنىڭ قوزعالىستارى مەن اعىستارى، اينالىمدار، قورەك قورى، سۋدىڭ اششى نەمەسە تۇششىلىعى جاتادى.
سۋداعى بارلىق ورگانيزمدەرگە ءتان قاسيەت – ءجۇزۋ. دەگەنمەن كوپتەگەن بالدىرلار، كەيبىر ورگانيزمدەر بەكىنىپ تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن. جۇزۋگە نەمەسە باياۋ قوزعالۋعا بايلانىستى گيدروبيونتتاردا قۇرلىق ورگانيزمدەرىندە بولمايتىن ەرەكشە مورفولوگيالىق وسكىنشەلەر، ءجۇزۋ نەمەسە ەسكەك اياقتارى مەن جۇزبەقاناتتارى، سۋ جۇقتىرمايتىن زاتتار ت. ب. قاسيەتتەر پايدا بولعان. مىسالى، تاۋ وزەندەرىندە تىرشىلىك ەتەتىن بالىقتاردىڭ دەنەسى جۇمىر ءارى ىقشامدى، اعىسقا قارسى جۇزۋگە بەيىمدى بولسا، جازىق جەردەگى كولدەردەگى بالىقتار، كەرىسىنشە، ءىرى ءارى جالپاق بولىپ كەلەدى. ال مۇحيتتاردىڭ ءار ءتۇرلى تەرەڭدىكتەرىندەگى ورگانيزمدەردىڭ مورفولوگيالىق قۇرىلىسى، دەنە ءپىشىنى مەن قوزعالۋى مۇلدەم باسقاشا بولادى.
سۋ ورگانيزمدەرىنىڭ ىشىندە مەدۋزالار، قوسجاقتاۋلى بىلقىلداقدەنەلىلەر ءوز دەنەسىنەن اتقىلاعان سۋ قىسىمى كۇشىمەن تەز جۇزۋگە بەيىمدەلگەن. بۇل قۇبىلىس، اسىرەسە باساياقتى بىلقىلداقدەنەلىلەردە جاقسى بايقالادى. وسى ادىسپەن قوزعالاتىن كالماردىڭ جىلدامدىعى ساعاتىنا 40 - 50 شاقىرىمعا جەتەدى. تۇششى سۋ گيدروبيونتارىنىڭ كەيبىرەۋلەر سۋ بەتىندە كادىمگى قۇرلىقتاعىداي سىرعاناپ تا جۇرەدى. مىسالعا سۋارشىندارىن الۋعا بولادى.
2. قۇرلىق - اۋا تىرشىلىك ورتاسى. قۇرلىق - اۋا – ورگانيزدەر ءۇشىن كۇردەلى وزگەرىستەرگە ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتاتىن، تابيعاتى سان قيلى ورتا. مۇندا اتموسفەرانىڭ گازدىق قۇرامى، ىلعالدىلىق، تىعىزدىق، قىسىم فاكتورلار جيىنتىعى ليتوسفەرا قاباتىمەن بايلانىسىپ جاتادى. جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر قۇرلىق - اۋا كەڭىستىگىندە تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلىپ، ونى تولىقتىرا تۇسەدى. تىرشىلىك ورتاسىنا ءتان كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەردى ( جارىقتىڭ مول ءتۇسۋى، تەمپەراتۋرا اۋىتقۋىنىڭ كۇشتى بايقالۋى، اۋا رايىنىڭ ماۋسىم مەن تاۋلىك بويىنشا وزگەرۋى) بايقاۋعا بولادى. سۋلى ورتامەن سالىستىرعاندا قۇرلىق - اۋا ورتاداعى تىرشىلىك ماۋسىمعا، تاۋلىك مەرزىمىنە جانە گەوگرافيالىق ورنىنا بايلانىستى اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ شۇعىل اۋىتقۋىندا وتەدى. وتتەكپەن تىنىس الۋ مۇشەلەرى جەتىلە ءتۇستى. جانۋارلار مەن قۇستاردىڭ ۇشۋعا بەيىم جاڭا تۇرلەرى پايدا بولدى.
3. توپىراق تىرشىلىك ورتاسى. جەر بەتىندە توپىراق ءتۇزىلۋ پروسەسى – ۇزاققا سوزىلعان بيوگەوحيميالىق اينالىمنىڭ جەمىسى. توپىراقتىڭ تۇزىلۋىمەن بايلانىستى جەر بەتىن جاسىل وسىمدىكتەر الەمى باسادى. ودان سوڭ توپىراقتىڭ ميكرو – جانە ماكروفاۋناسى قالىپتاسادى. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار جانە ءولى تابيعات اراسىنداعى قورەكتىك قارىم - قاتىناستار توپىراق ءتۇزىلۋ پروسەسىن، ونىڭ فيزيكالىق، حيميالىق جانە مەحانيكالىق قۇرىلىمىن جاقسارتا ءتۇستى.
مىسالى، توپىراقتىڭ جوعارى بولىگىندە وسىمدىكتەرگە قاجەتتى ازوت، كاليي، كالسيي، فوسفور جانە ت. ب. حيميالىق ەلەمەنتتەر جيناقتالادى. ال توپىراق ىلعالى وتتەكتى، ەرىگەن تۇزدار مەن مينەرالدى زاتتاردى ءسىڭىرىپ، سىلتىلىك نەمەسە قىشقىلدىق ورتان قالىپتاستىرادى. توپىراقتىڭ قۇنارلى قاباتىن تۇزۋدەگى ميكروورگانيزمدەردىڭ، وسىمدىك پەن جانۋارلار وكىلدەرىنىڭ ءرولىن ەرەكشە اتاعان ءجون. ميكروورگانيزمدەر ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ قالدىقتارىمەن زاتتارمەن بايىتادى. ولاردىڭ ىشىندە توپىراقتا كوپ كەزدەسەتىنى - ميكروفلورا وكىلدەرى - ساڭىراۋقۇلاقتار، اكتينوميسەتتەر مەن باكتەريالار. ال توپىراق ميكروفاۋناسىنىڭ وكىلدەرى – امەبا، تالشىقتىلار مەن كىرپىكشەلى قاراپايىمدىلار جىرتقىش نەمەسە پارازيت رەتىندە زات جانە ەنەرگيا الماسۋدى جۇزەگە اسىرادى.
4. ورگانيزمدەردىڭ ءوزى تىرشىلىك ورتاسى. وسىمدىكتەر، جانۋارلار مەن ميكروورگانيزمدەردىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى ەكىنشى ءبىر ورگانيزم ەسەبىنەن تىرشىلىك ەتەدى. مۇنداي ورگانيزمدەردى پارازيتتەر دەپ اتايدى. بارلىق پارازيتتەردى ەكتوپارازيتتەر (قورەك ءۇشىن ۋاقىتشا ءبىر ورگانيزم دەنەسىنىڭ سىرتىندا كەزدەسەتىندەر) جانە ەندوپارازيتتەر (ەكىنشى ءبىر ورگانيزمنىڭ ىشكى مۇشەلەرىندە كەزدەسەتىندەر) دەپ جىكتەلەدى. ەكتوپارازيتتەرگە – كادىمگى قان سورعىش ماسالار، سونالار، كەنە، بۇرگە، سۇلىكتەر ت. ب.، ال ەندوپارازيتتەرگە – اسكاريدالار، قاراپايىمدىلار، باكتەريالار، قۇرتتار ت. ب. جاتادى. پارازيتتەر ءبىر ورگانيزمنىڭ دەنەسىندە ۇنەمى بولا بەرمەيدى. ولار كوبىنەسە قورەكتەنۋ نەمەسە كوبەيۋ ءۇشىن – ۋاقىتشا، كەيدە ۇزاق ۋاقىت تىرشىلىك ەتەدى. ول ءۇشىن ورتا قولايلى بولۋى ءتيىس. ورگانيزم ەكىنشى ءبىر ورگانيزم دەنەسىندە تىرشىلىك ەتۋى ءۇشىن ۇزاق جىلدار بويى بەيىمدەلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ونداي كەيبىر پارازيتتەردىڭ بۇرىنعى جاقسى جەتىلگەن ىشكى جانە سىرتقى مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتى جويىلىپ كەتەدى.
ءىۇ. ناۋرىز كوجەنى تاراتۋ. وقۋشىلار ءماتىندى تالقىلاپ بولعان سوڭ، تاپسىرمالار بەرىلەدى.
1. تەست تاپسىرماسى.
1. كەز كەلگەن ورگانيزمنىڭ ءونىپ - ءوسىپ، كوبەيۋىنە، ۇرپاقتارىن جالعاستىرۋىنا قولايلى تابيعي - تاريحي قالىپتاسقان ورتانى: ا) سۋلى ورتا ۆ) تىرشىلىك ورتاسى س) قۇرلىق ورتا
2. مورفولوگيالىق وسكىنشەلەر، ەسكەك اياقتارى بار جانۋارلار قايدا تىرشىلىك ەتەدى؟
ا) قۇرلىق - اۋا تىرشىلىك ورتا
ۆ) سۋ تىرشىلىك ورتاسى
س) توپىراق تىرشىلىك ورتاسى
3. وكىلدەرى ەكىنشى ءبىر ورگانيزم ەسەبىنەن تىرشىلىك ەتەدى:
ا) ميكروفلورالار
ۆ) امەبالار
س) پارازيتتەر
4. قورەك ءۇشىن ۋاقىتشا ءبىر ورگانيزم دەنەسىنىڭ سىرتىندا كەزدەسەتىندەر:
ا) ەندوپارازيتتەر
ۆ) ەكتوپارازيتتەر
س) پارازيتتەر
5. جەر بەتىن جاسىل وسىمدىكتەر الەمى باسۋ ءۇشىن نە تۇزىلەدى؟
ا) توپىراق
ۆ) سۋ
س) اۋا
6. سۋ - جەر شارىنىڭ بارلىق كولەمىن قانشا پايىزىن قامتيدى؟
ا) 71
ۆ) 85
س) 90
2. تىرشىلىك ورتاسىن كەستەگە تولتىر.
تىرشىلىك ورتاسى تىرشىلىك ەتۋشى ءتىرى ورگانيزمدەر ەرەكشەلىكتەرى
ءۇ. ناۋرىز توي باتاسى. «باتامەنەن ەل كوگەرەر...» دەمەكشى اتا - بابا سالتى بويىنشا باتا بەرگەلى وتىرمىز.
ويدا قويىڭ جايىلسا، ومىرتقامەن قۇيرىق جە.
قىردا جىلقىڭ جايىلسا، قازى مەنەن قارتا جە.
قۇلا بيەڭ قۇلىنداپ، كەڭ دالاعا سىيماسىن.
جارىلقا قۇداي قابىل ەت، جارىلقاۋدىڭ قامىن ەت.
ب ا ق بەر، بالەدەن ساقتا، قاۋىپتەن قاتەردەن ساقتا! ءاۋمين! وسى باتامەنەن ءوز بىلىمدەرىڭىزدى باعالايىق.
ءۇى. ناۋرىز توي سارقىتى رەتىندە ۇيگە تاپسىرما جازىپ الا قويايىق. ورگانيزمدەردىڭ نەگىزگى تىرشىلىك ورتالارى تاقىرىبى. شىعارماشىلىق تاپسىرما «اۋىل جانىنداعى ورگانيزمدەرگە قولايلى تىرشىلىك ورتاسىن» انىقتاپ سيپاتتاما بەرىڭدەر.
بيولوگيا 9 - سىنىپ
ماقساتى: جاس ۇرپاعىمىزدىڭ ەلدىگىمىزدى، ەرلىگىمىزدى ساقتار، وركەنيەتتى ەلمەن يىق تىرەسەر ۇرپاق بولۋ ءۇشىن قايىرىمدىلىققا، يماندىلىققا، بايقامپازدىققا، تابيعاتتى سۇيۋگە، قورعاۋعا ۇيرەتۋ. اتا – بابادان قالعان داستۇرگە بۇگىنگى ۇرپاقتاردىڭ مۇراگەر ەكەنىنە كورسەتۋ.
جاس ۇرپاقتى ءوز بەتتەرىمەن جۇمىستانۋعا جاعداي جاساۋ، ءبىرىن - ءبىرى تىڭداۋعا داعدىلاندىرۋ.
كورنەكىلىك: پلاكاتتار، تاراتپا تاپسىرمالار، «ناۋرىز كوجە» تاعامدارىنىڭ سۋرەتتەرى، تايقازان سۋرەتى.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءداستۇرلى ەمەس ساباق
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. ناۋرىز تويىنا دايىندىق (ۇيىمداستىرۋ)
2. ناۋرىز كوجە تاعامدارىن دايىنداۋ. (ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ)
3. ناۋرىز كوجە ءپىسىرۋ (جاڭا تاقىرىپ)
4. ناۋرىز كوجە تاراتۋ (بەكىتۋ)
5. ناۋرىز توي باتاسى (باعالاۋ)
6. ناۋرىز توي سارقىتى (ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ)
ءى. ناۋرىز تويىنا دايىندىق.
سالەمەتسىزدەر مە؟!
ناۋرىزىم - مەيرام جۇرەكتەرگە نۇر سەپكەن،
ماڭدايىمنان ءسۇيىپ جاتىر كۇن كوكتەم.
جارىعىڭمەن، شۋاعىڭمەن كۇن - انا،
الىپ كەلدىڭ جەر بەتىنە گۇل كوكتەم.- دەپ، اعالارىمىز جىرلاعانداي. بۇگىنگى ساباعىمىزدى «ۇلىستىڭ ۇلى - ناۋرىز» مەيرامىنا ارناعالى وتىرمىز. ناۋرىز تويى «ناۋرىز كوجەسىز» وتپەيتىنى انىق، سوندىقتان دا بىزدەردە ءبىلىمىمىز ارقىلى ناۋرىز كوجەسىن دايىنداپ، تاراتامىز. سوعان بايلانىستى ساباعىمىزدىڭ جوسپارىمەن تانىسىپ الايىق.
1. ناۋرىز تويىنا دايىندىق (ۇيىمداستىرۋ)
2. ناۋرىز كوجە تاعامدارىن دايىنداۋ. (ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ)
3. ناۋرىز كوجە ءپىسىرۋ (جاڭا تاقىرىپ)
4. ناۋرىز كوجە تاراتۋ (بەكىتۋ)
5. ناۋرىز توي باتاسى (باعالاۋ)
6. ناۋرىز توي سارقىتى (ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ)
ەندەشە، جوسپارمەن جۇمىستانايىق.
ءىى. ناۋرىز كوجە تاعامدارىن دايىنداۋ
وسى ءبولىمدى باستاماس بۇرىن، وقۋشىلار، مەن سىزدەرگە مىناداي سۇراق قويعالى وتىرمىن.
- ناۋرىز كوجەنى نەشە تاعامنان پىسىرەدى؟
- جانە ونى قايدا پىسىرەدى؟ (وقۋشىلاردىڭ جاۋابى تىڭدالادى). تاقتاعا تايقازان ماكەتى ىلىنەدى. وقۋشىلارعا ناۋرىز كوجەنىڭ قۇرامىنداعى تاعامدارىنىڭ سۋرەتتەرى، ارتىنا سۇراقتار جازىلعان. تاعامدى رەت - رەتىمەن الىپ، سۇراققا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، تايقازانعا سالىنادى. دۇرىس جاۋاپقا ۇپايلار بەرىلەدى.
1. سۋ (2 ۇپاي) – وندىرىستىك جانە تۇرمىستىق قالدىقتاردى جويۋعا بولا ما؟
2. ءسۇر ەت (4 ۇپاي) – قازاقستان عالىمداردىڭ العاش رەت سەلەكسيا نەگىزى بويىنشا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى قانداي؟
3. بيداي (3 ۇپاي) – سەلەكسيا دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى نە؟
4. ءسۇت (3 ۇپاي) – گەنەتيكا عىلىمى دەگەنىمىز نە؟
5. تۇز (2 ۇپاي) – ەكولوگيا عىلىمى نەنى زەرتتەيدى؟
6. مەيىز (3 ۇپاي)- ەكولوگيا عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋىن نەشە كەزەڭگە بولەدى؟
7. قۇرت (5 ۇپاي) – دۇنيەجۇزىلىك ەكولوگيالىق ماسەلەلەرگە نە جاتادى؟
ءىىى. ناۋرىز كوجە ءپىسىرۋ
بالالار، ەندى ارمەن قاراي كوجەنى ءپىسىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن جاڭا تاقىرىبىمىزدى باستايىق. بۇگىنگى تاقىرىبىمىز «ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىك ورتاسى». سىنىپ 2 توپقا بولىنە وتىرىپ، الدارىڭا بەرىلگەن ءماتىندى وقىپ، ءوزارا تالقىلاڭىز دا، كەرەكتى سويلەمدەردى داپتەرلەرىڭە جازىپ الىڭىز. توپ اراسىندا تالقىلاپ بولعان سوڭ، توپ ليدەرى ورتاعا شىعىپ، ءماتىننىڭ مازمۇنىمەن تانىستىرادى.
ءماتىن: 1. سۋ تىرشىلىك ورتاسى.
گيدروسفەرا عالامشارىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن كولەمىن الىپ جاتىر. سۋ – جەر شارىنىڭ بارلىق كولەمىنىڭ 71 پايىزىن قامتيدى. سۋدىڭ نەگىزگى قورىن، 98 پايىزىن مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر قۇرايدى. قالعان 2 پايىزىن ماڭگى مۇزدىقتار، وزەندەر مەن كولدەردىڭ ۇلەسىنە تيەدى. سۋدا جانۋارلاردىڭ 150000، وسىمدىكتەردىڭ 10000 استام ءتۇرى تىرشىلىك ەتەدى. سۋ تىرشىلىك ورتاسى ورگانيزمدەر ءۇشىن قولايلى ورتا بولعانىمەن، وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بولادى. وعان سۋدىڭ تۇتقىرلىعى، تۇز كونسەنتراسياسى، قىسىم، وتتەك مولشەرى، سۋ قاباتىنىڭ قوزعالىستارى مەن اعىستارى، اينالىمدار، قورەك قورى، سۋدىڭ اششى نەمەسە تۇششىلىعى جاتادى.
سۋداعى بارلىق ورگانيزمدەرگە ءتان قاسيەت – ءجۇزۋ. دەگەنمەن كوپتەگەن بالدىرلار، كەيبىر ورگانيزمدەر بەكىنىپ تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن. جۇزۋگە نەمەسە باياۋ قوزعالۋعا بايلانىستى گيدروبيونتتاردا قۇرلىق ورگانيزمدەرىندە بولمايتىن ەرەكشە مورفولوگيالىق وسكىنشەلەر، ءجۇزۋ نەمەسە ەسكەك اياقتارى مەن جۇزبەقاناتتارى، سۋ جۇقتىرمايتىن زاتتار ت. ب. قاسيەتتەر پايدا بولعان. مىسالى، تاۋ وزەندەرىندە تىرشىلىك ەتەتىن بالىقتاردىڭ دەنەسى جۇمىر ءارى ىقشامدى، اعىسقا قارسى جۇزۋگە بەيىمدى بولسا، جازىق جەردەگى كولدەردەگى بالىقتار، كەرىسىنشە، ءىرى ءارى جالپاق بولىپ كەلەدى. ال مۇحيتتاردىڭ ءار ءتۇرلى تەرەڭدىكتەرىندەگى ورگانيزمدەردىڭ مورفولوگيالىق قۇرىلىسى، دەنە ءپىشىنى مەن قوزعالۋى مۇلدەم باسقاشا بولادى.
سۋ ورگانيزمدەرىنىڭ ىشىندە مەدۋزالار، قوسجاقتاۋلى بىلقىلداقدەنەلىلەر ءوز دەنەسىنەن اتقىلاعان سۋ قىسىمى كۇشىمەن تەز جۇزۋگە بەيىمدەلگەن. بۇل قۇبىلىس، اسىرەسە باساياقتى بىلقىلداقدەنەلىلەردە جاقسى بايقالادى. وسى ادىسپەن قوزعالاتىن كالماردىڭ جىلدامدىعى ساعاتىنا 40 - 50 شاقىرىمعا جەتەدى. تۇششى سۋ گيدروبيونتارىنىڭ كەيبىرەۋلەر سۋ بەتىندە كادىمگى قۇرلىقتاعىداي سىرعاناپ تا جۇرەدى. مىسالعا سۋارشىندارىن الۋعا بولادى.
2. قۇرلىق - اۋا تىرشىلىك ورتاسى. قۇرلىق - اۋا – ورگانيزدەر ءۇشىن كۇردەلى وزگەرىستەرگە ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتاتىن، تابيعاتى سان قيلى ورتا. مۇندا اتموسفەرانىڭ گازدىق قۇرامى، ىلعالدىلىق، تىعىزدىق، قىسىم فاكتورلار جيىنتىعى ليتوسفەرا قاباتىمەن بايلانىسىپ جاتادى. جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر قۇرلىق - اۋا كەڭىستىگىندە تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلىپ، ونى تولىقتىرا تۇسەدى. تىرشىلىك ورتاسىنا ءتان كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەردى ( جارىقتىڭ مول ءتۇسۋى، تەمپەراتۋرا اۋىتقۋىنىڭ كۇشتى بايقالۋى، اۋا رايىنىڭ ماۋسىم مەن تاۋلىك بويىنشا وزگەرۋى) بايقاۋعا بولادى. سۋلى ورتامەن سالىستىرعاندا قۇرلىق - اۋا ورتاداعى تىرشىلىك ماۋسىمعا، تاۋلىك مەرزىمىنە جانە گەوگرافيالىق ورنىنا بايلانىستى اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ شۇعىل اۋىتقۋىندا وتەدى. وتتەكپەن تىنىس الۋ مۇشەلەرى جەتىلە ءتۇستى. جانۋارلار مەن قۇستاردىڭ ۇشۋعا بەيىم جاڭا تۇرلەرى پايدا بولدى.
3. توپىراق تىرشىلىك ورتاسى. جەر بەتىندە توپىراق ءتۇزىلۋ پروسەسى – ۇزاققا سوزىلعان بيوگەوحيميالىق اينالىمنىڭ جەمىسى. توپىراقتىڭ تۇزىلۋىمەن بايلانىستى جەر بەتىن جاسىل وسىمدىكتەر الەمى باسادى. ودان سوڭ توپىراقتىڭ ميكرو – جانە ماكروفاۋناسى قالىپتاسادى. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار جانە ءولى تابيعات اراسىنداعى قورەكتىك قارىم - قاتىناستار توپىراق ءتۇزىلۋ پروسەسىن، ونىڭ فيزيكالىق، حيميالىق جانە مەحانيكالىق قۇرىلىمىن جاقسارتا ءتۇستى.
مىسالى، توپىراقتىڭ جوعارى بولىگىندە وسىمدىكتەرگە قاجەتتى ازوت، كاليي، كالسيي، فوسفور جانە ت. ب. حيميالىق ەلەمەنتتەر جيناقتالادى. ال توپىراق ىلعالى وتتەكتى، ەرىگەن تۇزدار مەن مينەرالدى زاتتاردى ءسىڭىرىپ، سىلتىلىك نەمەسە قىشقىلدىق ورتان قالىپتاستىرادى. توپىراقتىڭ قۇنارلى قاباتىن تۇزۋدەگى ميكروورگانيزمدەردىڭ، وسىمدىك پەن جانۋارلار وكىلدەرىنىڭ ءرولىن ەرەكشە اتاعان ءجون. ميكروورگانيزمدەر ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ قالدىقتارىمەن زاتتارمەن بايىتادى. ولاردىڭ ىشىندە توپىراقتا كوپ كەزدەسەتىنى - ميكروفلورا وكىلدەرى - ساڭىراۋقۇلاقتار، اكتينوميسەتتەر مەن باكتەريالار. ال توپىراق ميكروفاۋناسىنىڭ وكىلدەرى – امەبا، تالشىقتىلار مەن كىرپىكشەلى قاراپايىمدىلار جىرتقىش نەمەسە پارازيت رەتىندە زات جانە ەنەرگيا الماسۋدى جۇزەگە اسىرادى.
4. ورگانيزمدەردىڭ ءوزى تىرشىلىك ورتاسى. وسىمدىكتەر، جانۋارلار مەن ميكروورگانيزمدەردىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى ەكىنشى ءبىر ورگانيزم ەسەبىنەن تىرشىلىك ەتەدى. مۇنداي ورگانيزمدەردى پارازيتتەر دەپ اتايدى. بارلىق پارازيتتەردى ەكتوپارازيتتەر (قورەك ءۇشىن ۋاقىتشا ءبىر ورگانيزم دەنەسىنىڭ سىرتىندا كەزدەسەتىندەر) جانە ەندوپارازيتتەر (ەكىنشى ءبىر ورگانيزمنىڭ ىشكى مۇشەلەرىندە كەزدەسەتىندەر) دەپ جىكتەلەدى. ەكتوپارازيتتەرگە – كادىمگى قان سورعىش ماسالار، سونالار، كەنە، بۇرگە، سۇلىكتەر ت. ب.، ال ەندوپارازيتتەرگە – اسكاريدالار، قاراپايىمدىلار، باكتەريالار، قۇرتتار ت. ب. جاتادى. پارازيتتەر ءبىر ورگانيزمنىڭ دەنەسىندە ۇنەمى بولا بەرمەيدى. ولار كوبىنەسە قورەكتەنۋ نەمەسە كوبەيۋ ءۇشىن – ۋاقىتشا، كەيدە ۇزاق ۋاقىت تىرشىلىك ەتەدى. ول ءۇشىن ورتا قولايلى بولۋى ءتيىس. ورگانيزم ەكىنشى ءبىر ورگانيزم دەنەسىندە تىرشىلىك ەتۋى ءۇشىن ۇزاق جىلدار بويى بەيىمدەلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ونداي كەيبىر پارازيتتەردىڭ بۇرىنعى جاقسى جەتىلگەن ىشكى جانە سىرتقى مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتى جويىلىپ كەتەدى.
ءىۇ. ناۋرىز كوجەنى تاراتۋ. وقۋشىلار ءماتىندى تالقىلاپ بولعان سوڭ، تاپسىرمالار بەرىلەدى.
1. تەست تاپسىرماسى.
1. كەز كەلگەن ورگانيزمنىڭ ءونىپ - ءوسىپ، كوبەيۋىنە، ۇرپاقتارىن جالعاستىرۋىنا قولايلى تابيعي - تاريحي قالىپتاسقان ورتانى: ا) سۋلى ورتا ۆ) تىرشىلىك ورتاسى س) قۇرلىق ورتا
2. مورفولوگيالىق وسكىنشەلەر، ەسكەك اياقتارى بار جانۋارلار قايدا تىرشىلىك ەتەدى؟
ا) قۇرلىق - اۋا تىرشىلىك ورتا
ۆ) سۋ تىرشىلىك ورتاسى
س) توپىراق تىرشىلىك ورتاسى
3. وكىلدەرى ەكىنشى ءبىر ورگانيزم ەسەبىنەن تىرشىلىك ەتەدى:
ا) ميكروفلورالار
ۆ) امەبالار
س) پارازيتتەر
4. قورەك ءۇشىن ۋاقىتشا ءبىر ورگانيزم دەنەسىنىڭ سىرتىندا كەزدەسەتىندەر:
ا) ەندوپارازيتتەر
ۆ) ەكتوپارازيتتەر
س) پارازيتتەر
5. جەر بەتىن جاسىل وسىمدىكتەر الەمى باسۋ ءۇشىن نە تۇزىلەدى؟
ا) توپىراق
ۆ) سۋ
س) اۋا
6. سۋ - جەر شارىنىڭ بارلىق كولەمىن قانشا پايىزىن قامتيدى؟
ا) 71
ۆ) 85
س) 90
2. تىرشىلىك ورتاسىن كەستەگە تولتىر.
تىرشىلىك ورتاسى تىرشىلىك ەتۋشى ءتىرى ورگانيزمدەر ەرەكشەلىكتەرى
ءۇ. ناۋرىز توي باتاسى. «باتامەنەن ەل كوگەرەر...» دەمەكشى اتا - بابا سالتى بويىنشا باتا بەرگەلى وتىرمىز.
ويدا قويىڭ جايىلسا، ومىرتقامەن قۇيرىق جە.
قىردا جىلقىڭ جايىلسا، قازى مەنەن قارتا جە.
قۇلا بيەڭ قۇلىنداپ، كەڭ دالاعا سىيماسىن.
جارىلقا قۇداي قابىل ەت، جارىلقاۋدىڭ قامىن ەت.
ب ا ق بەر، بالەدەن ساقتا، قاۋىپتەن قاتەردەن ساقتا! ءاۋمين! وسى باتامەنەن ءوز بىلىمدەرىڭىزدى باعالايىق.
ءۇى. ناۋرىز توي سارقىتى رەتىندە ۇيگە تاپسىرما جازىپ الا قويايىق. ورگانيزمدەردىڭ نەگىزگى تىرشىلىك ورتالارى تاقىرىبى. شىعارماشىلىق تاپسىرما «اۋىل جانىنداعى ورگانيزمدەرگە قولايلى تىرشىلىك ورتاسىن» انىقتاپ سيپاتتاما بەرىڭدەر.
You Might Also Like
-
Excel كەستەلىك پروسەسسورى. نەگىزگى ۇعىمدار مەن امالدار. Excel – دە دەرەكتەرمەن جۇمىس ىستەۋ.
