وتباسى داستۇرلەرى مەن مەيرامدارى
تاقىرىبى: وتباسى داستۇرلەرى مەن مەيرامدارى
ءىس شارانىڭ تاقىرىبى: وتباسى داستۇرلەرى مەن مەيرامدارى.
ءىس شارانىڭ ماقساتى: حالقىمىزدىڭ عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان سالت - داستۇرلەرىن دارىپتەۋ. Cونىڭ ءبىرى وتباسىنىڭ باستى قىزىعى، التىن تىرەۋ - دىڭگەگى - بالا. بالا تۋىلعاننان كەيىن بالانى بەسىككە بولەۋدەن باستاپ وسكەنگە دەيىنگى سالت - داستۇرلەردى دارىپتەۋ. سالت - ءداستۇردى اتادان بالاعا جەتكىزۋ. وتباسىنداعى داستۇرلەرگە، دامۋ تاريحىنا قىزىقتىرۋ.
(ۆوسپيتانيە چۋۆستۆ ليۋبۆي ي گوردوستي زا سۆويۋ سەميۋ، ۋۆاجەنيا ك روديتەليام؛
رازۆيتيە ينتەرەسا ك يستوريي سۆوەي سەمي، سەمەينىم تراديسيام؛
فورميروۆانيە پولوجيتەلنوگو وتنوشەنيا، ۋۆاجەنيا ك سەميام ودنوكلاسسنيكوۆ؛
زناكومستۆو س نايبولەە راسپروسترانەننىمي تراديسيامي كازاحسكوگ نارودا).
كورنەكىلىك: سلايد، سۋرەتتەر، ماقال - ماتەل، بەينەروليكتەر،
ءىس شارانىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ەمەس
ءىس شارانىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، توپتاستىرۋ، تىرەك - سىزبا.
ءىس شارانىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ
پسيحولوگيالىق دايىندىق.
قۋان، شاتتان!
قۋان، شاتتان!
قۋاناتىن كۇن بۇگىن،
بارشاڭىزعا
قايىرلى كۇن!
كۇلىپ شىقتى كۇن بۇگىن!
بالا تاربيەسى تەك مەكتەپ قابىرعاسىندا عانا بەرىلمەيتىنى انىق. انانىڭ بەسىك جىرىنان باستاپ، ادامنىڭ جەر قوينىنا بەرىلگەنگە دەيىنگى ءوزى كورىپ - بىلگەن سالت - داستۇرلەر، ادەت - عۇرىپتار بارلىعى دا ادامنىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىراتىن ءومىر ساباقتارى.
سالت - ءداستۇر، ادەت - عۇرىپ اتادان بالاعا قالىپ وتىراتىن مول مۇرا. ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان سالت - ءداستۇرى بار. سول سياقتى ءار وتباسىنىڭ دا سالت - دۇستۇرلەرى بار. بۇگىنگى ساباعىمىز سول تاقىرىپتا وربىمەك.
جاقسى ءداستۇردى ساقتاعان جارار،
بولماڭدار ەسكى ءۇردىس دەپ قاراپ،
تىڭداڭدار كەڭەس قىزىڭ، ۇلىڭ بار.
كونەرگەن ەسكى سۇرلەۋدەن شىعىڭدار،
ءبىراق ءداستۇردى، ادەت - عۇرىپتى،
جاساسىن وسىناۋ ولمەس ۇعىمدار!
ونەرلى حالىق – ومىرشەڭ حالىق، قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىنا، سالت - داستۇرلەرىنە باعىتتالعان «وتباسى داستۇرلەرى مەن مەيرامدارى» اتتى ساباعىمىزدى باستايمىز!
1. ويىن. «قارلى كەسەك»
(مەن شىعامىن، مەن ەسىمدى ايتامىن. مىسالى: مەنى ميكو دەپ اتايدى، ماعان ۇنايدى. كەلەسى ادامدى شاقىرادى. بالالار كەلەسى اتا - انانى شاقىرادى.)
2. «وتباسى» ويىنىمەن جالعاستىرامىز. ويىننىڭ ماقساتى اتا – انا بالاسىن قانشالىقتى بىلەتىنىن بايقاۋ. (دوپ بەرۋ ارقىلى اتا - انا جاۋاپ بەرەدى).
قىزىقتى سۇراقتار:
1. بالاڭىزدىڭ تۋعان كۇنى؟
2. سىنىپ جەتەكشىسىنىڭ تولىق اتى - ءجونى؟
3. بالاڭىز سپورتتىڭ قانداي ءتۇرىن جاقسى كورەدى؟
4. بالاڭىز قانداي ولشەمدە اياق كيىم كيەدى؟
5. بالاڭىزدىڭ پارتالاس كورشىسى كىم؟
6. بۇگىن ساباقتا قانداي باعا الدى؟
7. بالاڭىز قانداي ءتۇستى جاقسى كورەدى؟
8. بالاڭىز سىنىپقا قاي جىلى باردى؟
9. بالاڭىزدىڭ سۇيىكتى اسى قانداي؟
10. بالاڭىز ءسىزدى رەنجىتكەندە، ەڭ الدىمەن، قانداي ءسوز اۋزىڭىزعا تۇسەدى؟
3. قازاق حالقىنىڭ سالت - ءداستۇرى.
«سالت - ءداستۇر» سوزىنە اسسوساسيا قۇرعىزۋ
ا) شىلدەحانا – ءسابي دۇنيەگە كەلگەن سوڭ ءبىر جەتى بويى انا مەن بالانى كۇتىپ، ونىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، ونىڭ قاسىنا داستارحان جايۋ ادەتى. قازاق ەلىنىڭ ءار تۇكپىرىندە بۇل ءراسىم ءار قالاي وتەدى. سول كۇنى بالانى شىلدە سۋىنا شومىلدىرىپ، سىڭعىرلاعان تيىندار سالادى، بالاعا دەنساۋلىقپەن بىرگە بايلىق تا تىلەيدى. شىلدەحانا وتكىزىلەتىن كۇنى انا ابدەن سورپالانىپ ءوزىنىڭ شىلدە تەرىن شىعارۋى ءتيىس.
ءا) ەسىمىن اتاۋ (ات قويۋ) – بۇل ءراسىم ۇلاعاتتى كىسىگە جۇكتەلەدى. قازاق اتتارىنىڭ كوپتىگى باسقا حالىقتاردان ەرەكشەلىگى. قىز بالالاردىڭ ەسىمدەرى ولاردىڭ كوركەمدىگى. ات قويۋ «كوز تيمەسىن» دەگەن ويمەن قويىلادى. ات تاڭدالعاننان كەيىن بالانىڭ قۇلاعىنا 3 قايتارا ايتىلادى.
ب) بەسىككە سالۋ – بۇل كىشىگىرىم توي رەتىندە وتەدى. كەلۋشىلەر تارتۋ، شاشۋ، جورالعىلارىنالىپ كەلەدى، بەسىككە سالۋ نەمەسە بولەۋ تاجىريبەلى اجەگە نەمەسە اناعا جۇكتەلەدى. بەسىكتى تۇبەگىمەن، جابدىعىمەن كىندىك شەشە الىپ كەلەدى، سۋمەن بالا شىلانادى، ىدىستارى وتىرعاندارعا تاراتىلىپ بەرىلەدى. بالانىڭ «يت كويلەگى» جۇگىرتىلەدى، ياعني ءتاتتى ءدام تولتىرىلعان كىشكەنە دوربا ءيتتىڭ مويىنىنا كويلەگىمەن بايلانادى دا جۇگىرتىلەدى، سوڭىنان قۋىپ جەتكەن بالا دورباعا يە بولادى. بەسىكتىڭ تۇبەگى ورنالاسقان جەردەن كىشكەنە بۇرشاق ءتارىزدى توقاشتار وتكىزىلىپ، ونى «تىشتىرما» دەپ ايتادى. وسى جەردە جينالعان انالار بەسىك جىرلارىن ايتادى.
بەسىك جىرىنىڭ سوزدەرى ەستيار بالالاردىڭ وي - قيالىنا جىر ەتىپ، انانىڭ مەيىر - شاپاعاتىن ارتتىرادى. ونداي وتتى جىرلاردى بالالار دا جاتتاپ الۋ كەرەك.
ۆ) تۇساۋ كەسەر – ءبىر جاسقا تولىپ ەركىن جۇرە باستاعان بال بوبەكتىڭ باسقان قادامى قۇتتى بولىپ، ودان ءارى جانى جاماندىق كورمەي جاقسى ءجۇرىپ كەتۋىنە تىلەك ءبىلدىرۋ سالتاناتى رەتىندە وتەدى. بوبەكتىڭ تۇساۋىن اتا - انانىڭ قالاۋى كەسەدى. تۇساۋى كەسىلگەن بالانى «اق جول بولسىن» دەپ اق ورامالدىڭ ۇستىمەن نەمەسە جۇمساق بولسىن دەپ كىلەم ۇستىمەن جۇرگىزەدى.
تۇساۋ كەسەر جىرلارى ايتىلادى.
... قاز، قاز بالام، قاز بالام،
قادامىڭدى جاز، بالام
انەكەي، اق بەسىك.
الديىمە ب ا ق بەسىك.
شۇمەگىڭدى سالايىن،
سىلدىرماعىن تاعايىن.
جىبەك كورپە جابايىن،
باۋى بارقىت پۇلىشتەي
بالداقتارىڭ كۇمىستەي،
جابدىعىڭمەن سىيلىسىن.
جاتسا بوپەم جايلىسىن،
كوسەم سەنەن وسەدى
جايلى بولسىن توسەگى.
وتباسى داستۇرلەرى مەن مەيرامدارى. جۇكتەۋ
ءىس شارانىڭ تاقىرىبى: وتباسى داستۇرلەرى مەن مەيرامدارى.
ءىس شارانىڭ ماقساتى: حالقىمىزدىڭ عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان سالت - داستۇرلەرىن دارىپتەۋ. Cونىڭ ءبىرى وتباسىنىڭ باستى قىزىعى، التىن تىرەۋ - دىڭگەگى - بالا. بالا تۋىلعاننان كەيىن بالانى بەسىككە بولەۋدەن باستاپ وسكەنگە دەيىنگى سالت - داستۇرلەردى دارىپتەۋ. سالت - ءداستۇردى اتادان بالاعا جەتكىزۋ. وتباسىنداعى داستۇرلەرگە، دامۋ تاريحىنا قىزىقتىرۋ.
(ۆوسپيتانيە چۋۆستۆ ليۋبۆي ي گوردوستي زا سۆويۋ سەميۋ، ۋۆاجەنيا ك روديتەليام؛
رازۆيتيە ينتەرەسا ك يستوريي سۆوەي سەمي، سەمەينىم تراديسيام؛
فورميروۆانيە پولوجيتەلنوگو وتنوشەنيا، ۋۆاجەنيا ك سەميام ودنوكلاسسنيكوۆ؛
زناكومستۆو س نايبولەە راسپروسترانەننىمي تراديسيامي كازاحسكوگ نارودا).
كورنەكىلىك: سلايد، سۋرەتتەر، ماقال - ماتەل، بەينەروليكتەر،
ءىس شارانىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ەمەس
ءىس شارانىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، توپتاستىرۋ، تىرەك - سىزبا.
ءىس شارانىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ
پسيحولوگيالىق دايىندىق.
قۋان، شاتتان!
قۋان، شاتتان!
قۋاناتىن كۇن بۇگىن،
بارشاڭىزعا
قايىرلى كۇن!
كۇلىپ شىقتى كۇن بۇگىن!
بالا تاربيەسى تەك مەكتەپ قابىرعاسىندا عانا بەرىلمەيتىنى انىق. انانىڭ بەسىك جىرىنان باستاپ، ادامنىڭ جەر قوينىنا بەرىلگەنگە دەيىنگى ءوزى كورىپ - بىلگەن سالت - داستۇرلەر، ادەت - عۇرىپتار بارلىعى دا ادامنىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىراتىن ءومىر ساباقتارى.
سالت - ءداستۇر، ادەت - عۇرىپ اتادان بالاعا قالىپ وتىراتىن مول مۇرا. ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان سالت - ءداستۇرى بار. سول سياقتى ءار وتباسىنىڭ دا سالت - دۇستۇرلەرى بار. بۇگىنگى ساباعىمىز سول تاقىرىپتا وربىمەك.
جاقسى ءداستۇردى ساقتاعان جارار،
بولماڭدار ەسكى ءۇردىس دەپ قاراپ،
تىڭداڭدار كەڭەس قىزىڭ، ۇلىڭ بار.
كونەرگەن ەسكى سۇرلەۋدەن شىعىڭدار،
ءبىراق ءداستۇردى، ادەت - عۇرىپتى،
جاساسىن وسىناۋ ولمەس ۇعىمدار!
ونەرلى حالىق – ومىرشەڭ حالىق، قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىنا، سالت - داستۇرلەرىنە باعىتتالعان «وتباسى داستۇرلەرى مەن مەيرامدارى» اتتى ساباعىمىزدى باستايمىز!
1. ويىن. «قارلى كەسەك»
(مەن شىعامىن، مەن ەسىمدى ايتامىن. مىسالى: مەنى ميكو دەپ اتايدى، ماعان ۇنايدى. كەلەسى ادامدى شاقىرادى. بالالار كەلەسى اتا - انانى شاقىرادى.)
2. «وتباسى» ويىنىمەن جالعاستىرامىز. ويىننىڭ ماقساتى اتا – انا بالاسىن قانشالىقتى بىلەتىنىن بايقاۋ. (دوپ بەرۋ ارقىلى اتا - انا جاۋاپ بەرەدى).
قىزىقتى سۇراقتار:
1. بالاڭىزدىڭ تۋعان كۇنى؟
2. سىنىپ جەتەكشىسىنىڭ تولىق اتى - ءجونى؟
3. بالاڭىز سپورتتىڭ قانداي ءتۇرىن جاقسى كورەدى؟
4. بالاڭىز قانداي ولشەمدە اياق كيىم كيەدى؟
5. بالاڭىزدىڭ پارتالاس كورشىسى كىم؟
6. بۇگىن ساباقتا قانداي باعا الدى؟
7. بالاڭىز قانداي ءتۇستى جاقسى كورەدى؟
8. بالاڭىز سىنىپقا قاي جىلى باردى؟
9. بالاڭىزدىڭ سۇيىكتى اسى قانداي؟
10. بالاڭىز ءسىزدى رەنجىتكەندە، ەڭ الدىمەن، قانداي ءسوز اۋزىڭىزعا تۇسەدى؟
3. قازاق حالقىنىڭ سالت - ءداستۇرى.
«سالت - ءداستۇر» سوزىنە اسسوساسيا قۇرعىزۋ
ا) شىلدەحانا – ءسابي دۇنيەگە كەلگەن سوڭ ءبىر جەتى بويى انا مەن بالانى كۇتىپ، ونىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، ونىڭ قاسىنا داستارحان جايۋ ادەتى. قازاق ەلىنىڭ ءار تۇكپىرىندە بۇل ءراسىم ءار قالاي وتەدى. سول كۇنى بالانى شىلدە سۋىنا شومىلدىرىپ، سىڭعىرلاعان تيىندار سالادى، بالاعا دەنساۋلىقپەن بىرگە بايلىق تا تىلەيدى. شىلدەحانا وتكىزىلەتىن كۇنى انا ابدەن سورپالانىپ ءوزىنىڭ شىلدە تەرىن شىعارۋى ءتيىس.
ءا) ەسىمىن اتاۋ (ات قويۋ) – بۇل ءراسىم ۇلاعاتتى كىسىگە جۇكتەلەدى. قازاق اتتارىنىڭ كوپتىگى باسقا حالىقتاردان ەرەكشەلىگى. قىز بالالاردىڭ ەسىمدەرى ولاردىڭ كوركەمدىگى. ات قويۋ «كوز تيمەسىن» دەگەن ويمەن قويىلادى. ات تاڭدالعاننان كەيىن بالانىڭ قۇلاعىنا 3 قايتارا ايتىلادى.
ب) بەسىككە سالۋ – بۇل كىشىگىرىم توي رەتىندە وتەدى. كەلۋشىلەر تارتۋ، شاشۋ، جورالعىلارىنالىپ كەلەدى، بەسىككە سالۋ نەمەسە بولەۋ تاجىريبەلى اجەگە نەمەسە اناعا جۇكتەلەدى. بەسىكتى تۇبەگىمەن، جابدىعىمەن كىندىك شەشە الىپ كەلەدى، سۋمەن بالا شىلانادى، ىدىستارى وتىرعاندارعا تاراتىلىپ بەرىلەدى. بالانىڭ «يت كويلەگى» جۇگىرتىلەدى، ياعني ءتاتتى ءدام تولتىرىلعان كىشكەنە دوربا ءيتتىڭ مويىنىنا كويلەگىمەن بايلانادى دا جۇگىرتىلەدى، سوڭىنان قۋىپ جەتكەن بالا دورباعا يە بولادى. بەسىكتىڭ تۇبەگى ورنالاسقان جەردەن كىشكەنە بۇرشاق ءتارىزدى توقاشتار وتكىزىلىپ، ونى «تىشتىرما» دەپ ايتادى. وسى جەردە جينالعان انالار بەسىك جىرلارىن ايتادى.
بەسىك جىرىنىڭ سوزدەرى ەستيار بالالاردىڭ وي - قيالىنا جىر ەتىپ، انانىڭ مەيىر - شاپاعاتىن ارتتىرادى. ونداي وتتى جىرلاردى بالالار دا جاتتاپ الۋ كەرەك.
ۆ) تۇساۋ كەسەر – ءبىر جاسقا تولىپ ەركىن جۇرە باستاعان بال بوبەكتىڭ باسقان قادامى قۇتتى بولىپ، ودان ءارى جانى جاماندىق كورمەي جاقسى ءجۇرىپ كەتۋىنە تىلەك ءبىلدىرۋ سالتاناتى رەتىندە وتەدى. بوبەكتىڭ تۇساۋىن اتا - انانىڭ قالاۋى كەسەدى. تۇساۋى كەسىلگەن بالانى «اق جول بولسىن» دەپ اق ورامالدىڭ ۇستىمەن نەمەسە جۇمساق بولسىن دەپ كىلەم ۇستىمەن جۇرگىزەدى.
تۇساۋ كەسەر جىرلارى ايتىلادى.
... قاز، قاز بالام، قاز بالام،
قادامىڭدى جاز، بالام
انەكەي، اق بەسىك.
الديىمە ب ا ق بەسىك.
شۇمەگىڭدى سالايىن،
سىلدىرماعىن تاعايىن.
جىبەك كورپە جابايىن،
باۋى بارقىت پۇلىشتەي
بالداقتارىڭ كۇمىستەي،
جابدىعىڭمەن سىيلىسىن.
جاتسا بوپەم جايلىسىن،
كوسەم سەنەن وسەدى
جايلى بولسىن توسەگى.
وتباسى داستۇرلەرى مەن مەيرامدارى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
