ويۋ-ورنەك تۇرلەرى. ويۋ - ەلەمەنتتەرىمەن تانىسۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ويۋ - ورنەك تۇرلەرى. ويۋ ەلەمەنتتەرىمەن تانىسۋ، شىعۋ تاريحى»
ساباقتىڭ ماقساتى: - وقۋشىلارعا ويۋ - ورنەك تۋرالى ءبىلىم بەرۋ، ويۋدىڭ تۇرلەرىن، شىعۋ تاريحىن اڭگىمەلەۋ. قازاقتىڭ ۇلتتىق ويۋ - ورنەگىمەن، حالىق ونەرىمەن تانىستىرىپ، قاستەرلەۋگە تاربيەلەۋ، ويۋ ويۋدى ۇيرەتۋ، ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋدى مەڭگەرتۋ.
- وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ ماقساتىندا قىز بالالاردى ادەمىلىككە، سۇلۋلىققا باۋلۋ، تالعامدارىنىڭ جوعارى بولۋىن دامىتۋ.
- ساباققا قىزىعۋشىلىق ىنتاسىن ارتتىرۋ، وقۋشىلاردى شاپشاڭدىققا، ءوز بەتىنشە ەڭبەكتەنۋگە جانە ەجەلگى سالت - داستۇرگە باۋلىپ، تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ءپانارالىق بايلانىس: سىزۋ، بەينەلەۋ، ماتەماتيكا، قازاق ادەبيەتى، تاريح.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ويۋ - ورنەك تۇرلەرى، تۇرمىستىق بۇيىمدار، بۋكلەتتەر، ماقال - ماتەلدەر، تىرەك - سىزبالار، جۇمباقتار، جۋرنالدار
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
III. جاڭا ساباق ءبولىمى.
1. كىرىسپە
2. ساياحات «اجەي اۋىلى»
3. ساياحات «عۇلاما اتا»
4. «ويۋدان ەرتەگىسى»
5. ساباقتى بەكىتۋ
6. ۇيگە تاپسىرما
7. ساراماندىق جۇمىس
8. قورىتىندىلاۋ
9. باعالاۋ
كىرىسپە:
ادامدار ەرتەدەن – اق ءوز جەرىن قورشاعان دۇنيەنى تاسقا بەينەلەگەن، ءبىرتىن كەلە كيىم – كەشەكتەرىنە، قولدانىلاتىن زاتتاردىڭ سۋرەت رەتىندە سالعان. وسىلاي بىرتە - بىرتە ويۋ - ورنەك پايدا بولدى. ال ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تىرشىلىگىندە ويۋ - ورنەكتىڭ الاتىن ورنى ۇلكەن. ول ۇرپاقتان – ۇرپاققا جالعاسىپ، دامىپ كەلە جاتقان بىردەن - ءبىر ونەر. شەبەرلەر ويۋ - ورنەكتىڭ ءتىلىن، سىرىن، تاريحىن وتە جاقسى تۇسىنە بىلگەن. اتا - بابادان قالعان ويۋ - ورنەكتى، مادەني شەجىرەمىزدى ساقتاپ، بارىنشا ۇلىقتانۋىمىز قاجەت.
ويۋ - ورنەكتى، كىمنەن ۇيرەندىڭىز دەگەن ساۋالعا اتاقتى سۋرەتشى ءابىلحان قاستەيەۆ:
تاۋدىڭ بۇلاعىنان،
قويدىڭ قۇلاعىنان،
انامنىڭ كيىزىنەن
ەشكىنىڭ مۇيىزىنەن، - دەپ تابيعاتتىڭ ناعىز ونەر ەكەنىن، سول ونەردەن ۇلگى الا بىلىڭدەر دەگەن استارلى ويمەن جاۋاپ بەرىپتى.
ويۋ - ورنەك ءۇش توپقا بولىنەدى:
♦ وسىمدىك تيپتەس ويۋ - ورنەكتەر
- گ ۇلى
- ساباعى
- جاپىراعى
♦ زوومورفتىق ويۋ - ورنەكتەر
- جانۋار
- اڭ
- قۇس، بالىق
♦ كوسمولوگيالىق ويۋ - ورنەكتەر
- دوڭگەلەك
- يرەك
- شيماي، توركوز
ويۋ - ورنەكتىڭ اتاۋى مەن ءتۇرڭ وتە كوپ. عالىمدار بۇگىنگە دەيىن 200 - دەي ءتۇرىن انىقتاعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ كوپ تارالعانى – ءمۇيىز تەكتەس ويۋ.
ساياحات «اجەي اۋىلى»
«ونەر – تاۋسىلماس ازىق، جۇماتاس بايلىق» دەيدى حالىق. قازاقتىڭ قولونەرى حالقىمىزدىڭ عاسىرلاپدان قالعان اسىل قازىناسى. بابالارىمىزدان قالعان قانداي قازىنا بار؟ ونىڭ ءبىرى – ويۋ - ورنەك، ولاردى جوعالتپاي ءارى قاراي جالعاستىرۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.
بۇگىن ءبىز اجەي اۋىلىنا ساياحاتقا شىعامىز. «قارتى بار ءۇيدىڭ قازىناسى بار». ەرتەدە حالقىمىز تۇتىنعان نارسەلەرىنىڭ ءبارىن ويۋمەن اشەكەيلەپ بەزەندىرگەن.
مىنە، بالالار، بىزدەر اجەي اۋىلىنا بارىپ، كوپتەگەن ماعلۇمات الدىق. سوندىقتان بىزدەر ەڭبەك، قولونەر تۋرالى ولەڭدەرىمىزدى ايتايىق:
1. ساۋساقتارى مايىسىپ،
ءتۇرلى ويۋ ويىسىپ
شەبەر بولار ما ەكەنسىڭ!
2. قازاعىمنىڭ ويۋىن
ءبىز دە ىزدەپ قارايىق
ويۋ مەنەن ورنەكتىڭ
ادەمىسىن تابايىق.
3. عاسىرعا سالت - ءداستۇردى
حالقىمنىڭ جالعاسىۋدا
بۇعى ءمۇيىز ويۋى ساندىكپەنەن
كوز تارتىپ ۇرپاقتارعا الماسۋدا
4. كورشى اجەي ونەرلى
بارىپ تۇتام شەبەردى
قۇرمەت تۇتام شەبەردى
ويۋ - ورنەك ۇيرەنەم
5. اجەي كەستە تىگەدى
ويىپ ءتۇرلى ويۋدى
جىبەرەدى ورنەگى
شارىقتىنىپ ونەردى
6. ويۋلارعا ءسۇيسىنىپ
قايران قالىپ تۇراسىڭ
كورە بىلسەڭ ءتۇسىنىپ
ودان كوپ سىر ۇعاسىڭ.
ساياحات «عۇلاما اتا اۋىلى»
«اۋىلىڭدا قارتىڭ بولسا، جازىپ قالعان حاتپەن تەڭ!» دەگەندەي، بىزدەر ءقازىر ماقال - ماتەل تاڭدايمىز.
«ونەرلى ەلدەن ونەرلى بالا تۋار».
«ونەرلى بالانىڭ ون ساۋساعى تەڭ، ونەرسىز بالانىڭ ءبىر ساۋساعى كەم».
«قىز ەركەم، كەستەسىمەن كوركەم، ۇل ەركەم ونەرىمەن كوركەم».
«التىن بالداق – قول ءسانى، اشەكەي كەستە – ءتان ءسانى».
«بالاڭدى ونەرلى بولسىن دەسەڭ، ۇستاعا قوس».
«ويۋ – حان» ەرتەگىسى: سۋرەتتى جۇمباق.
- جارايدى بالالار، ەندى بىزدەر ويۋ حان ەلىنە بارامىز. (ەرتەگى ايتىلادى)
- سۋرەت تالقىلانادى.
وقۋشىلار ءبىلىمىن بەكىتۋ:
تەست سۇراقتارى بەرىلەدى:
1. ۇلتتىق ويۋلار: ا) ايشىق ب) وركەش ۆ) ءقوشقارمۇيىز
2. ويۋ - ورنەكتىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
ا) 200 ب) 300 ۆ) 400
3. «گۇل» ويۋى نەنى بەينەلەيدى؟
ا) بەيبىتشىلىك ب) قۋانىش ۆ) توقشىلىق
4. اسپان الەمىنە بايلانىستى ويۋ - ورنەك:
ا) ايشىق ب) بالتا ۆ) كوبەلەك
5. قۇستارعا بايلانىستى ورنەكتەر:
ا) جۇلدىز ب) قازتابان ۆ) ايشىق
6. گەومەتريالىق ويۋدى تاپ:
ا) ءقوشقارمۇيىز ب) گۇل ۆ) ءسۇيىر
7. ەرتەدە ويۋ - ورنەكتى ماتاعى ءتۇسىرۋ ءۇشىن قانداي ءتاسىلدى قولدانعان؟
ا) قارىنداش ب) ۋىز ۆ) بور
8. «... اۋزىنان ءشوپ المايتىن» مومىن تەڭەۋى قاي تۇلىككە ارنالعان ويۋ - ورنەكتە كەزدەسەدى؟ كوپ نۇكتەنىڭ ورنى قاي تۇلىككە ارنالعان؟
ا) يتقۇيرىق ب) سىنىق ءمۇيىز ۆ) ءقوشقارمۇيىز
ۇيگە تاپسىرما:
- ويۋ تۇرلەرىنەن بۋكلەت جاساۋ.
- وتكەندى ەسكە الىپ، ويعا توسەم،
سۇرىپتاپ تەزگە سالىپ، كوپ ويلانام،
قولىما قايشى الىپ، ويۋ ويام، - دەپ
باۋىرجان مومىش ۇلى ايتقانداي، ءبىز دە كەلەسى ساراماندىق جۇمىس بولىمىنە كوشەمىز.
ساراماندىق جۇمىس:
تاقىرىبى: «ويۋ - ورنەكتىڭ ەسكيزىن سىزۋ، قيۋ»
1. ساباققا بايلانىستى قۇرالدارىن دايىنداۋ.
2. تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىن ەسكە ءتۇسىرۋ.
3. قاعازدى ءۇش بۇكتەپ ويۋ.
4. ءقوشقارمۇيىز ورنەگىنىڭ تولىق جانە جارتىلاي ۇلگىسى تاقتاعا ىلىنەدى.
5. ساباقتا ءتۇرلى - ءتۇستى قاعاز بەتىنە ءقوشقارمۇيىز ورنەگىنىڭ جارتى كورىنىسىنىڭ ەسكيزىن تەز سىزىلىپ، ونى قايشىمەن قيىپ كورسەتىلەدى.
6. الىنعان ويۋدى باسقا ءتۇستى قاعازعا جەلىمدەپ، ۇلگى وقۋشىلارعا كورسەتىلەدى.
حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى اقىن قىزى ف. وڭعارسىنوۆانىڭ ولەڭىنەن ءۇزىندى.
ءتۇرىن - اي تەكەمەتتىڭ، اسىل قانداي!
ءۇڭىلدىم ءۇنسىز عانا باسىمدى الماي.
كەلە عوي قوشاقانىم وزىمەن دەپ،
اجەم كەپ سيپاعانداي شاشىمنان جاي.
كۇيىمدى كەشسەڭدەر - اۋ سول بەتتەگى،
تۇرعانداي انا كوڭىل تەربەپ مەنى.
جان ءبىتىپ جايراڭدادى جان - جاعىمدا
قازاقتىڭ ءقوشقارمۇيىز ورنەكتەرى، دەپ ساباعىمىزدى قورىتىندىلايمىز.
باعالاۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: - وقۋشىلارعا ويۋ - ورنەك تۋرالى ءبىلىم بەرۋ، ويۋدىڭ تۇرلەرىن، شىعۋ تاريحىن اڭگىمەلەۋ. قازاقتىڭ ۇلتتىق ويۋ - ورنەگىمەن، حالىق ونەرىمەن تانىستىرىپ، قاستەرلەۋگە تاربيەلەۋ، ويۋ ويۋدى ۇيرەتۋ، ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋدى مەڭگەرتۋ.
- وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ ماقساتىندا قىز بالالاردى ادەمىلىككە، سۇلۋلىققا باۋلۋ، تالعامدارىنىڭ جوعارى بولۋىن دامىتۋ.
- ساباققا قىزىعۋشىلىق ىنتاسىن ارتتىرۋ، وقۋشىلاردى شاپشاڭدىققا، ءوز بەتىنشە ەڭبەكتەنۋگە جانە ەجەلگى سالت - داستۇرگە باۋلىپ، تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ءپانارالىق بايلانىس: سىزۋ، بەينەلەۋ، ماتەماتيكا، قازاق ادەبيەتى، تاريح.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ويۋ - ورنەك تۇرلەرى، تۇرمىستىق بۇيىمدار، بۋكلەتتەر، ماقال - ماتەلدەر، تىرەك - سىزبالار، جۇمباقتار، جۋرنالدار
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
III. جاڭا ساباق ءبولىمى.
1. كىرىسپە
2. ساياحات «اجەي اۋىلى»
3. ساياحات «عۇلاما اتا»
4. «ويۋدان ەرتەگىسى»
5. ساباقتى بەكىتۋ
6. ۇيگە تاپسىرما
7. ساراماندىق جۇمىس
8. قورىتىندىلاۋ
9. باعالاۋ
كىرىسپە:
ادامدار ەرتەدەن – اق ءوز جەرىن قورشاعان دۇنيەنى تاسقا بەينەلەگەن، ءبىرتىن كەلە كيىم – كەشەكتەرىنە، قولدانىلاتىن زاتتاردىڭ سۋرەت رەتىندە سالعان. وسىلاي بىرتە - بىرتە ويۋ - ورنەك پايدا بولدى. ال ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تىرشىلىگىندە ويۋ - ورنەكتىڭ الاتىن ورنى ۇلكەن. ول ۇرپاقتان – ۇرپاققا جالعاسىپ، دامىپ كەلە جاتقان بىردەن - ءبىر ونەر. شەبەرلەر ويۋ - ورنەكتىڭ ءتىلىن، سىرىن، تاريحىن وتە جاقسى تۇسىنە بىلگەن. اتا - بابادان قالعان ويۋ - ورنەكتى، مادەني شەجىرەمىزدى ساقتاپ، بارىنشا ۇلىقتانۋىمىز قاجەت.
ويۋ - ورنەكتى، كىمنەن ۇيرەندىڭىز دەگەن ساۋالعا اتاقتى سۋرەتشى ءابىلحان قاستەيەۆ:
تاۋدىڭ بۇلاعىنان،
قويدىڭ قۇلاعىنان،
انامنىڭ كيىزىنەن
ەشكىنىڭ مۇيىزىنەن، - دەپ تابيعاتتىڭ ناعىز ونەر ەكەنىن، سول ونەردەن ۇلگى الا بىلىڭدەر دەگەن استارلى ويمەن جاۋاپ بەرىپتى.
ويۋ - ورنەك ءۇش توپقا بولىنەدى:
♦ وسىمدىك تيپتەس ويۋ - ورنەكتەر
- گ ۇلى
- ساباعى
- جاپىراعى
♦ زوومورفتىق ويۋ - ورنەكتەر
- جانۋار
- اڭ
- قۇس، بالىق
♦ كوسمولوگيالىق ويۋ - ورنەكتەر
- دوڭگەلەك
- يرەك
- شيماي، توركوز
ويۋ - ورنەكتىڭ اتاۋى مەن ءتۇرڭ وتە كوپ. عالىمدار بۇگىنگە دەيىن 200 - دەي ءتۇرىن انىقتاعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ كوپ تارالعانى – ءمۇيىز تەكتەس ويۋ.
ساياحات «اجەي اۋىلى»
«ونەر – تاۋسىلماس ازىق، جۇماتاس بايلىق» دەيدى حالىق. قازاقتىڭ قولونەرى حالقىمىزدىڭ عاسىرلاپدان قالعان اسىل قازىناسى. بابالارىمىزدان قالعان قانداي قازىنا بار؟ ونىڭ ءبىرى – ويۋ - ورنەك، ولاردى جوعالتپاي ءارى قاراي جالعاستىرۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.
بۇگىن ءبىز اجەي اۋىلىنا ساياحاتقا شىعامىز. «قارتى بار ءۇيدىڭ قازىناسى بار». ەرتەدە حالقىمىز تۇتىنعان نارسەلەرىنىڭ ءبارىن ويۋمەن اشەكەيلەپ بەزەندىرگەن.
مىنە، بالالار، بىزدەر اجەي اۋىلىنا بارىپ، كوپتەگەن ماعلۇمات الدىق. سوندىقتان بىزدەر ەڭبەك، قولونەر تۋرالى ولەڭدەرىمىزدى ايتايىق:
1. ساۋساقتارى مايىسىپ،
ءتۇرلى ويۋ ويىسىپ
شەبەر بولار ما ەكەنسىڭ!
2. قازاعىمنىڭ ويۋىن
ءبىز دە ىزدەپ قارايىق
ويۋ مەنەن ورنەكتىڭ
ادەمىسىن تابايىق.
3. عاسىرعا سالت - ءداستۇردى
حالقىمنىڭ جالعاسىۋدا
بۇعى ءمۇيىز ويۋى ساندىكپەنەن
كوز تارتىپ ۇرپاقتارعا الماسۋدا
4. كورشى اجەي ونەرلى
بارىپ تۇتام شەبەردى
قۇرمەت تۇتام شەبەردى
ويۋ - ورنەك ۇيرەنەم
5. اجەي كەستە تىگەدى
ويىپ ءتۇرلى ويۋدى
جىبەرەدى ورنەگى
شارىقتىنىپ ونەردى
6. ويۋلارعا ءسۇيسىنىپ
قايران قالىپ تۇراسىڭ
كورە بىلسەڭ ءتۇسىنىپ
ودان كوپ سىر ۇعاسىڭ.
ساياحات «عۇلاما اتا اۋىلى»
«اۋىلىڭدا قارتىڭ بولسا، جازىپ قالعان حاتپەن تەڭ!» دەگەندەي، بىزدەر ءقازىر ماقال - ماتەل تاڭدايمىز.
«ونەرلى ەلدەن ونەرلى بالا تۋار».
«ونەرلى بالانىڭ ون ساۋساعى تەڭ، ونەرسىز بالانىڭ ءبىر ساۋساعى كەم».
«قىز ەركەم، كەستەسىمەن كوركەم، ۇل ەركەم ونەرىمەن كوركەم».
«التىن بالداق – قول ءسانى، اشەكەي كەستە – ءتان ءسانى».
«بالاڭدى ونەرلى بولسىن دەسەڭ، ۇستاعا قوس».
«ويۋ – حان» ەرتەگىسى: سۋرەتتى جۇمباق.
- جارايدى بالالار، ەندى بىزدەر ويۋ حان ەلىنە بارامىز. (ەرتەگى ايتىلادى)
- سۋرەت تالقىلانادى.
وقۋشىلار ءبىلىمىن بەكىتۋ:
تەست سۇراقتارى بەرىلەدى:
1. ۇلتتىق ويۋلار: ا) ايشىق ب) وركەش ۆ) ءقوشقارمۇيىز
2. ويۋ - ورنەكتىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
ا) 200 ب) 300 ۆ) 400
3. «گۇل» ويۋى نەنى بەينەلەيدى؟
ا) بەيبىتشىلىك ب) قۋانىش ۆ) توقشىلىق
4. اسپان الەمىنە بايلانىستى ويۋ - ورنەك:
ا) ايشىق ب) بالتا ۆ) كوبەلەك
5. قۇستارعا بايلانىستى ورنەكتەر:
ا) جۇلدىز ب) قازتابان ۆ) ايشىق
6. گەومەتريالىق ويۋدى تاپ:
ا) ءقوشقارمۇيىز ب) گۇل ۆ) ءسۇيىر
7. ەرتەدە ويۋ - ورنەكتى ماتاعى ءتۇسىرۋ ءۇشىن قانداي ءتاسىلدى قولدانعان؟
ا) قارىنداش ب) ۋىز ۆ) بور
8. «... اۋزىنان ءشوپ المايتىن» مومىن تەڭەۋى قاي تۇلىككە ارنالعان ويۋ - ورنەكتە كەزدەسەدى؟ كوپ نۇكتەنىڭ ورنى قاي تۇلىككە ارنالعان؟
ا) يتقۇيرىق ب) سىنىق ءمۇيىز ۆ) ءقوشقارمۇيىز
ۇيگە تاپسىرما:
- ويۋ تۇرلەرىنەن بۋكلەت جاساۋ.
- وتكەندى ەسكە الىپ، ويعا توسەم،
سۇرىپتاپ تەزگە سالىپ، كوپ ويلانام،
قولىما قايشى الىپ، ويۋ ويام، - دەپ
باۋىرجان مومىش ۇلى ايتقانداي، ءبىز دە كەلەسى ساراماندىق جۇمىس بولىمىنە كوشەمىز.
ساراماندىق جۇمىس:
تاقىرىبى: «ويۋ - ورنەكتىڭ ەسكيزىن سىزۋ، قيۋ»
1. ساباققا بايلانىستى قۇرالدارىن دايىنداۋ.
2. تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىن ەسكە ءتۇسىرۋ.
3. قاعازدى ءۇش بۇكتەپ ويۋ.
4. ءقوشقارمۇيىز ورنەگىنىڭ تولىق جانە جارتىلاي ۇلگىسى تاقتاعا ىلىنەدى.
5. ساباقتا ءتۇرلى - ءتۇستى قاعاز بەتىنە ءقوشقارمۇيىز ورنەگىنىڭ جارتى كورىنىسىنىڭ ەسكيزىن تەز سىزىلىپ، ونى قايشىمەن قيىپ كورسەتىلەدى.
6. الىنعان ويۋدى باسقا ءتۇستى قاعازعا جەلىمدەپ، ۇلگى وقۋشىلارعا كورسەتىلەدى.
حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى اقىن قىزى ف. وڭعارسىنوۆانىڭ ولەڭىنەن ءۇزىندى.
ءتۇرىن - اي تەكەمەتتىڭ، اسىل قانداي!
ءۇڭىلدىم ءۇنسىز عانا باسىمدى الماي.
كەلە عوي قوشاقانىم وزىمەن دەپ،
اجەم كەپ سيپاعانداي شاشىمنان جاي.
كۇيىمدى كەشسەڭدەر - اۋ سول بەتتەگى،
تۇرعانداي انا كوڭىل تەربەپ مەنى.
جان ءبىتىپ جايراڭدادى جان - جاعىمدا
قازاقتىڭ ءقوشقارمۇيىز ورنەكتەرى، دەپ ساباعىمىزدى قورىتىندىلايمىز.
باعالاۋ.
You Might Also Like
