InfoHub Logo

پالەوگەوگرافيانىڭ جىكتەلۋى گەولوگيالىق كەزەڭدەردەگى فيزيكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايلاردىڭ ءتۇرلى باعىتتارىن زەرتتەۋ ادىس-تاسىلدەرىنە قاراي عىلىمىنىڭ مىناداي باستى باعىتتارىن اجىراتۋعا بولادى:

پالەوەكولوگيالىق باعىت — جەر قىرتىسىندا شوگىندى جىنىستاردىڭ جيناقتالۋ ەرەكشەلىكتەرى مەن ولاردىڭ قۇرامىندا ساقتالىپ قالعان ورگانيكالىق دۇنيە قالدىقتارىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ، ەجەلگى گەولوگيالىق كەزەڭدەردەگى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ تىرشىلىك ورتاسى تۋرالى؛ ەجەلگى مۇحيت ايدىندارى جانە ولاردىڭ بولىكتەرى اراسىنداعى بايلانىستار تۋرالى؛ سول كەزەڭدەگى كليماتتىق جاعدايدىڭ، سۋ الاپتارىنىڭ تۇزدىلىق دارەجەسىنىڭ ينديكاتورى بولىپ سانالاتىن ءتىرى ورگانيزمدەر تۋرالى دەرەكتەر جيناقتايدى. بۇل باعىتتا جۇمىس جاساعان عالىمدار اراسىنان ورىس عالىمى ر.ف. گەككەردى اتاپ وتۋگە بولادى.

پالەوبيوگەوگرافيالىق باعىت — ءاربىر گەولوگيالىق ەرالار مەن جەكەلەگەن كەزەڭدەردەگى زووگەوگرافيالىق جانە فلورالىق پروۆينسيالار مەن وبلىستاردىڭ تارالۋ اۋداندارىن، ونداعى ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ءتۇر قۇرامى مەن تارالۋ ارەالدارىن انىقتاۋمەن اينالىسادى. وسى باعىتتاعى ماعلۇماتتاردى جيناقتاعان ل.ب. ءرۋحيننىڭ، ن.م. ستراحوۆتىڭ جانە م. شۆارسباحتىڭ جاساعان كارتالارى اسا قۇندى بولىپ سانالادى.
پالەوكليماتولوگيالىق باعىت — پالەوبيوگەوگرافيالىق، ليتولوگيالىق، گەوحيميالىق جانە پالەوتەمپەراتۋرالىق مالىمەتتەر نەگىزىندە ەجەلگى كليماتتىق جاعداي مەن قازىرگى كليماتتىق جاعداي اراسىنداعى ەرەكشەلىكتەر مەن ءوزارا بايلانىستىلىقتى زەرتتەۋمەن اينالىسادى.

تەرريگەندىك-مينەرالوگيالىق باعىت — شوگىندى جىنىستار قاباتتارىن اۋىر جانە جەڭىل مينەرالدار (كۆارس، دالا شپاتى) فراكسيالارىنىڭ كوررەلياسياسى (سالىستىرمالى تالداۋ) نەگىزىندە تالداۋ ارقىلى ولاردىڭ شايىلۋ جانە تاسىمالدانۋ ايماقتارىن انىقتايدى. وسى نەگىزدە قۇرامى مەن قالىپتاسۋى جاعىنان بىرتەكتەس جىنىستاردىڭ جيناقتالۋ اۋداندارىنىڭ ارناۋلى كارتالارىن جاسايدى. ونداي كارتالار توپتاماسىن رەسەيلىك عالىمدار ا.پ. ۆينوگرادوۆ، ل.ۆ. پۋستوۆالوۆ، ا.ب. رونوۆ، گ.ي. تەودوروۆيچ، ي.س. گرامبەرگ، ل.ا. گۋليايەۆ جانە امەريكالىق عالىمدار ۋ. كرۋمبەين مەن ر. گاررەلس جاساعان.

گەوحيميالىق باعىت — ەجەلگى مۇحيتتار مەن ونىڭ بولىكتەرىندەگى سۋدىڭ تۇزدىلىعىن، فيزيكالىق-حيميالىق رەجيمىن، گەولوگيالىق كەزەڭدەگى وزگەرىستەرىن، سونداي اق اۋتيگەندى مينەرالداردى جانە ءجيى كەزدەسەتىن ەلەمەنتتەردىڭ كونسەنتراسياسىن زەرتتەۋ، سازدى جانە كاربوناتتى جىنىستار قۇرامىنداعى تەمىر قوسىلىستارىنىڭ توتىعۋ دارەجەسىن انىقتاۋ ارقىلى اتموسفەرا قۇرامىنىڭ وزگەرىستەرىن زەرتتەيدى. قازىرگى كەزدە ەجەلگى سۋ ايدىندارىنىڭ ءتۇرلى وزگەرىستەرىن انىقتاۋدا فيزيكالىق-حيميالىق ءدال زەرتحانالىق زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ ماڭىزى كۇننەن-كۇنگە ارتىپ كەلەدى. وسى باعىتتا جۇمىس جاساعان اقش عالىمدارى گ. لوۆەنستام، س. ەپستاين جانە رەسەيلىك عالىم ر. ۆ. تەيس ەڭبەكتەرىنىڭ عىلىمي جانە قولدانبالى ماڭىزى زور.

ديناميكالىق باعىت — ەجەلگى سۋ ايدىندارىنىڭ وزگەرىسىن باقىلاۋ، ياعني تۇنبا جىنىستاردىڭ جيناقتالۋ سيپاتىن، اعىس باعىتىن (وزەننىڭ ارناسى، تەڭىز اعىستارى)، شوگىندى جىنىستاردىڭ جاتۋ باعىتتارى (گوريزونتال، ەڭكىش، باسپالداقتى) ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋدى ماقسات ەتەدى. بۇل سالاداعى تۇبەگەيلى زەرتتەۋ جۇمىستارى ورىس عالىمدارى ك. ك. ماركوۆ، ا. ا. ۆەليچكو جانە ا. ۆ. حاباكوۆ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى.

پالەوتەكتونيكالىق باعىت — ەجەلگى تەكتونيكالىق قۇرىلىمداردىڭ قالىپتاسۋ جانە دامۋ زاڭدىلىقتارىن، ەجەلگى فورماسيالار مەن فاسيالاردىڭ تارالۋى مەن جينالۋ قالىڭدىقتارىن تالداۋعا نەگىزدەلەدى. العاشقى پالەوتەكتونيكالىق كارتالار ۆ.ۆ. بەلوۋسوۆ، ا.ب. رونوۆ جانە ۆ.ە. ءحايننىڭ باسشىلىعىمەن قۇراستىرىلعان. ولار ءوزىنىڭ قۇندىلىعىن جويعان جوق، ولاردىڭ نەگىزىندە زاماناۋي ادىس-تاسىلدەر كومەگىمەن جاڭا كارتالار توپتامالارى قۇراستىرىلۋدا.

پالەوۆۋلكونولوگيالىق باعىت — جانارتاۋلىق ايماقتارداعى قالىپتى جاعدايدا جيناقتالعان شوگىندى جىنىستاردىڭ مەزگىل-مەزگىل كوتەرىلگەن لاۆالىق اعىندار، جانارتاۋلىق كۇلدەر جانە دە باسقا جانارتاۋلىق اتقىلاۋلار اسەرىنەن شىققان اتپا جىنىستار اسەرىنەن بۇزىلعان اۋماقتارداعى رەجيمدى پالەوگەوگرافيالىق رەكونسترۋكسيا ارقىلى قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىسادى. وسى باعىتتاعى زەرتتەۋ جۇمىستارى ف.يۋ. ليەۆينسون-لەسسينگ، ا.ن. زاۆاريسكيي، ي.ۆ. لۋچيسكيي سياقتى عالىمدار ەڭبەكتەرىندە جيناقتالعان. قازىرگى پالەوۆۋلكانولوگيالىق باعىتتاعى جۇمىستاردا قۇرىلىمدىق-فاسيالىق، فورماسيالىق تالداۋلار جانە قازىرگى زاماناۋي فيزيكالىق-حيميالىق زەرتتەۋ تاسىلدەرى كەڭىنەن قولدانىلادى. • پالەوگەومورفولوگيالىق باعىت — ەجەلگى جانە رەليكت (قالدىق) جەر بەدەرى قۇرىلىمدارىن؛ جەر بەدەرىنىڭ اشىق جانە شوگىندى جىنىستار قاباتىمەن جارتىلاي نەمەسە تولىقتاي جابىلعان بولىكتەرىن؛ جەر بەدەرىنىڭ جابىلۋ جانە اشىلۋ كەزىندە بۇزىلۋعا ۇشىراعان بولىكتەرىن؛ سونداي اق ەندوگەندىك جانە ەكزوگەندىك پروسەستەر اسەرىنەن جەر بەدەرىنىڭ وزگەرۋ دارەجەسىن انىقتاۋمەن اينالىسادى.
رەليكت جەر بەدەرى پىشىندەرىن پالەوگەوگرافيالىق جانە پالەوگەومورفولوگيالىق جولمەن تالداۋ ناتيجەسىندە ءتۇرلى گەولوگيالىق كەزەڭدەردە قالىپتاسقان جەر بەدەرى پىشىندەرى انىقتالادى، ولاردىڭ دامۋ تاريحىنىڭ زاڭدىلىعى قالپىنا كەلتىرىلەدى. پالەوماگنيتتىك ءادىستىڭ كومەگىمەن مۇحيتتاردىڭ سىزىقتىق ماگنيتتىك انوماليا وزگەرىستەرى ناتيجەسىندە تۋىنداعان موبيليستىك كوزقاراس نەگىزىندە كەمبريي داۋىرىندە ءبىرتۇتاس پانگەيا ماتەريگىنىڭ، ال پالەوزوي ەراسىندا سۋپەرماتەريك گوندۆانانىڭ بولعاندىعى دالەلدەندى. بۇل جاڭالىقتار پالەوگەومورفولوگيالىق رەكونسترۋكسيانىڭ كەڭىنەن قولدانىسقا ەنۋىنە مۇمكىندىك بەردى. پالەوگەومورفولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە رەسەيلىك عالىمدار — ك.ك. ماركوۆ، ي.پ. گەراسيموۆ، يۋ.ا. مەششەرياكوۆتىڭ ەڭبەكتەرى وتە زور.

پالەووكەانولوگيالىق باعىت — دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت تابانىنداعى جۇرگىزىلگەن تەرەڭ بۇرعىلاۋلار ناتيجەسىندە قالىپتاستى. بۇل باعىت مۇحيتتار پالەوگەوگرافياسىن زەرتتەۋگە جانە قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا پالەووكەانولوگيا عىلىمىنىڭ دامۋىنا نەگىز بولدى. بۇل سالادا ا.پ. ليسيسىن، ۋ. X. بەرگەر، ت. شويف سياقتى عالىمدار ەڭبەكتەرىن اتاپ وتۋگە بولادى. سونىمەن قاتار اتاقتى فرانسۋز عالىمى جاك كۋستو باسشىلىعىمەن جۇمىس جاساعان «كاليپسو» عىلىميزەرتتەۋ ورتالىعى زەرتتەۋلەرىنىڭ قۇندىلىعى جوعارى.

جالپى العاندا پالەوگەوگرافيا عىلىمىنىڭ زەرتتەۋ باعىتتارى وتە كوپ، ءبىراق ولاردىڭ كەيبىرى ءالى ءوز دارەجەسىندە عىلىمي تۇرعىدا تولىق نەگىزدەلمەگەن. پالەوگەوگرافيا عىلىمى ماقساتى مەن زەرتتەۋ باعىتتارىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي بىرنەشە قۇرامداس سالالارعا جىكتەلەدى. نارلىق تاريحي عىلىمدار ءتارىزدى پالەوگەوگرافيا حرونولوگيالىق بولىكتەرگە، اتاپ ايتساق گەوحرونولوگيالىق جۇيە بويىنشا (ەرالار، داۋىرلەر، كەزەڭدەر جانە ت.ب.) دا بولىنەدى. پالەوگەوگرافيانىڭ باستى تارماقتارىن انىقتاپ، ولاردى جىكتەۋدە مىناداي باستى كوزقاراستار مەن تۇجىرىمدار بار. ورىس عالىمى ن.م. ستراحوۆ پالەوگەوگرافيانى جالپى كەڭىستىكتى قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىساتىن ناعىز پالەوگەوگرافياعا جانە ەجەلگى فيزيكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايدى انىقتاۋ ماسەلەسىمەن اينالىساتىن — بيونومياعا جىكتەگەن. ل.ب. رۋحين پالەوگەوگرافيانى جالپى جانە رەگيوندىق پالەوگەوگرافياعا بولگەن. ءدال وسىنداي باعىتتاعى جىكتەمەنى كەيىننەن م.ف. ۆەكليچ جانە ۆ.ي. سلاۆين مەن ن.ا. ياسامانوۆ تا ۇسىنعان. پالەوگەوگرافيانى الدىنا قويعان ماقساتى مەن زەرتتەۋ نىساندارىنا قاراي تۇرلىشە جىكتەۋگە بولادى. زەرتتەۋدىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىنە سايكەس، پالەوگەوگرافيا جالپى، جەكە جانە قولدانبالى پالەوگەوگرافيا دەپ بولىنەدى. جالپى پالەوگەوگرافيانىڭ باستى ماقساتى — پالەوگەوگرافيالىق ماعلۇماتتاردى تالداۋ نەگىزىندە ءبىرتۇتاس گەوگرافيالىق قابىقتىڭ ەجەلگى تاريحىن، ونداعى باستى وزگەرىستەردى قاراستىرۋ. بۇل سالاعا ماتەماتيكالىق ادىستاسىلدەر مەن ۇلگىلەۋدى كەڭىنەن قولداناتىن تەوريالىق پالەوگەوگرافيانى دا جاتقىزۋعا بولادى.

جەكە پالەوگەوگرافيا بەلگىلى ءبىر ناقتى باعىتتاعى پالەوگەوگرافيالىق ماسەلەلەردى انىقتاۋ جانە تالداۋمەن اينالىسادى. ونىڭ ءوزى كومپونەنتتىك، ايماقتىق جانە تاريحي پالەوگەوگرافيا سالالارىنان قۇرالادى. كومپونەنتتىك باعىتتاعى پالەوگەوگرافيا ەجەلگى تابيعاتتى قۇراۋشى جەكەلەگەن كومپونەنتتەر مەن پروسەستەردى زەرتتەۋمەن — ەجەلگى لاندشافت قۇرىلىمىن، پالەوكليماتتىق، پالەوگيدرولوگيالىق، پالەوفاۋنالىق، پالەوفلورالىق، پالەوگەومورفولوگيالىق جانە پالەوەكولوگيالىق جاعدايلاردى قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىسادى. ايماقتىق پالەوگەوگرافيا جەر شارىنىڭ جەكەلەگەن ناقتى بولىكتەرىنىڭ (وبلىس، رەگيون، اۋدان، ايماق، بولىك جانە ت.ب.) ەجەلگى تابيعاتىن قالپىنا كەلتىرۋمەن، ال تاريحي پالەوگەوگرافيا ەجەلگى تابيعاتتاعى وزگەرىستەردى گەوحرونولوگيالىق رەتپەن بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعى شەگىندە انىقتاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ ىستەرىمەن اينالىسادى. قولدانبالى پالەوگەوگرافيا — انىقتالعان پالەوگەوگرافيالىق اقپاراتتاردى كۇندەلىكتى ومىردە قولدانۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرادى. ونىڭ قۇرامىندا مىناداي باستى سالالار بار: شوگىندىلىك جولمەن قالىپتاساتىن پايدالى قازبالاردى (تاسكومىر، مۇناي، جانعىش تاقتاتاس، بوكسيت، تەمىر كەنى، فوسفوريت، تاس تۇزى جانە ت.ب.) ىزدەستىرۋ؛ بولجاۋ جاساۋ، ونىڭ ىشىندە پالەوگەوگرافيالىق اقپاراتتاردى ۇزاق مەرزىمدى گەوگرافيالىق بولجامدار جاساۋدا ۇتىمدى پايدالانۋ؛ تابيعات قورعاۋ جانە تابيعات بايلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋ، قورشاعان ورتانى زياندى انتروپوگەندىك اسەرلەردەن قورعاۋ بارىسىندا ەكولوگيالىق جانە گەوەكولوگيالىق باعىتتاعى اقپاراتتاردى ۇزدىكسىز ءارى ۇتىمدى پايدالانۋ.

وسى ماسەلەردى قاراستىرۋ بارىسىندا پالەوگەوگرافيا عىلىمىنىڭ ەجەلگى تابيعي ورتا جاعدايلارىن زەرتتەيتىن جاڭا ءبىر قولدانبالى، «ءداستۇرلى» ەمەس سالاسى — پالەوەكولوگيا قالىپتاستى. بۇگىنگى تاڭدا تابيعي ورتانىڭ انتروپوگەندىك فاكتورلار اسەرىنەن وزگەرۋ دارەجەسىن زەرتتەۋ بارىسىندا كەز كەلگەن ايماقتاعى ەجەلگى تابيعي ورتا سيپاتىن قالپىنا كەلتىرۋگە نەگىز بولاتىن جاڭا قولدانبالى سالا — پالەوگەوەكولوگيا جەدەل قارقىنمەن دامۋ جاعدايىندا. جالپى العاندا پالەوگەوگرافيانىڭ قانداي سالاسى بولماسىن ونىڭ باستى زەرتتەۋ نىسانى قازىرگى گەوگرافيالىق قابىق پەن ونىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا العىشارت بولعان ەجەلگى گەولوگيالىق كەزەڭدەردەگى زاڭدىلىقتار مەن پروسەستەردى قالپىنا كەلتىرۋ بولىپ تابىلادى.

---