شىعاناق
ءبىرىنشى ءبولىم
بIرIنشI تاراۋ
اداسۋ
1932 جىلدىڭ كوكتەمى. كۇن ۇياسىنان جاڭا عانا شىققان، اسپان شايداي اشىق. سوناۋ قىرقادا بۇلدىراپ بارا جاتقان شوعىرماق ولجابەكتىڭ كوشى. ونىڭ ءجۇرىسى ونداي شاپشاڭ، بەينەسى ونداي كوركەم بولماسا دا ساعىم كوتەرىپ قۇلپىرا تۇسەدى، زاۋلاپ بارا جاتقانداي شاپشاڭ كورىنەدى. تاڭ قۇلانيەكتەنە باستاعاندا كەشكەن ەدى، ءقازىر «سارىادىردان» استى. الدارىندا كۇنگە شاعىلىسىپ، ايناداي جارقىراعان قۋرايلى كولى جاتىر.
— سوعا جۇرسەك پە ەكەن، بۇرىلىپ كەتسەك پە ەكەن؟ — دەدى ولجابەق كولگە كوزى تۇسكەندە. «قۋرايلى» باسقا بولىستىڭ جەرى، «ىقلاس» كولحوزىنان 40 كيلومەتر. ولجابەكتىڭ سوندا دا ساقتانعىسى كەلىپ ەدى، جامال ۇناتپادى.
— ءتىپتى، ەلدىڭ بارىنەن قاشامىز با!
— بىرەۋ بىردەمە دەپ جۇرمەسە؟
— قويشى، نەمىزدى بىلەدى ولار.
«سارىادىردان» كولگە قاراي تۋرا تارتقان قارا جولدى قالدىرىپ، قامشىلار جاقتاعى جام جولعا تامان ولجابەك ويىسسا دا، جامالدىڭ سوزىمەن قايتادان جولعا كەلىپ ءتۇستى. جامال بۇعان قۋانىپ قالدى:
— باسە، ەلدى ارالاي وتىرعانىمىز ءجون. جايلى جەر كەزدەسسە مەكەن ەتەرمىز، — دەدى ولجابەككە، سەن قالاي كورەسىڭ دەگەن پىشىنمەن.
ولجابەكتەن جاۋاپ قايتپادى، باسىن شايقادى ما، جوق الدەقالاي قوزعالدى ما، ايتەۋىر تىماعىنىڭ قۇيرىعى شوشاڭ ەتكەنىن جامال انىق كوردى.
قۋرايلى كولىن قورشاعان قالىڭ ەگىنشى، تۇندە جاۋىن بولعاندىقتان جەردىڭ دەگدۋىن كۇتىپ، بۇگىن ەگىنگە كۇندەگىدەن كەشىرەك شىققان. بىرەۋ وگىز، بىرەۋ ات، بىرەۋ تۇيە، قايسىبىرەۋ ارالاس جەگىپ، قىم-قيعاش قيمىلداعان جۇرتتى ولجابەك پەن جامال كورىپ كەلەدى. ەرتەمەن اۋىلدان شىققان ايقاي-ۇيقاي داۋىستاردى دا قۇلاقتارى انىق ەستىدى:
— ءاي، ەگەۋدى قالدىرما، ەگەۋدى!
— توقتا، دوعارىلىپ قالدى!
— انالار بارىپ جىرتا باستادى...
— ماۋلىكەيدى وياتىڭدار، ماۋلىكەيدى!
Eگىس باستالعالى ءبىرقاتار كۇندەر وتسە دە، اۋىل ءالى داۋرىعۋىن قويعان جوق. كوز الماي قاراپ كەلە جاتقان ولجابەك قاباعىن ءبىر شىتىپ كۇبىر ەتتى:
— جۇمىستارىندا ءونىم جوق.
وگىز بەن سيىردى ارالاس جەككەن ءبىر بولەك ەگىنشى قارا جولدى جيەكتەي سوقاسىن جاڭا عانا سالعان ەكەن. ولجابەكتەر كەلىپ سولاردىڭ قاسىنا توقتادى. ەگىنشىلەردىڭ كولىگى باستىقپاي، وزدەرىمەن وزدەرى اۋرە بولىپ ءجۇر، بۇلارعا قاپەلىمدە قاراي قويعان جوق. ولجابەك كوزى كولىكتەردە.
— انا سيىر بۇزاۋ بەرە مە، ەندى! وبال-اي... — دەگەن ويدا تۇرعاندا:
— و، جىگىتىم، جول بولسىن، — دەدى ەگىنشىلەردىڭ ىشىندەگى سەلدىر ساقال بىرەۋى. جاسى ۇلكەن ادامعا سالەم بەرمەگەنى ەسىنە ءتۇسىپ، ولجابەك:
— اسسالاۋمالەيكىم، — دەگەندە، تۇيەنىڭ ۇستىندە وتىرعان جامال مىرس ەتتى. ەگىنشى دە كۇلىپ جىبەردى.
— ە، باسە، جاسىڭ كىشى كورىنەدى عوي، شىراعىم، — دەدى دە سورايعان موينىن سوزا ءتۇسىپ جامالعا: — ەسەنبىسىڭ، بالام. ال، ءجونىڭدى ءبىلدىر. تانىمادىق، — دەدى ولجابەككە.
ولجابەك ءجونىن ءجوندى ايتپادى. سۇراستىرا كەلە شالدىڭ كىم ەكەنىن ءوزى جاقسى ءبىلىپ الدى. وعان كەزدەسكەن وسى ەلدەگى «پىشاقشى مەشەل» دەيتىن ادام ەدى، بىلگەنىنشە جاي-جاپساردىڭ ءبارىن ايتتى. ولجابەك سۇراي بەردى...
— وتاعاسى، سونىمەن كولحوز ەگىنىن سالىپ جاتىرمىز دە.
— ءيا، شىراعىم، ايتەۋىر قاۋىم بولىپ كىرىسكەن ءىس قوي، ءتاڭىرى تەك وڭىن بەرسىن.
— وسى ماڭداعى ەلدىڭ ءبارى دە كولحوز بولدى ما؟
— كولحوزسىز جەر بار دەيسىز بە؟ الدە، ءسىزدىڭ جاق بولىڭقىراماي كەلە مە؟
— كىم قالپىندا وتىر دەيسىز.
— باسە، ەل-ەلدىڭ ءبارى-اق وسىعان كەلدى دەسەدى عوي.
— دەگەنمەن، «ورتاق وگىزدەن، وڭاشا بۇزاۋ» جاقسى دا.
— ءاي، بالام-اي، ول زامان مەن بۇل زامان ءبىر مە؟ زامانىنا قاراي امالى دا بار ەمەس پە؟
ولجابەك كوپ اڭگىمەلەسىپ تۇرا المادى. دالاداعى ەگىنشىلەردى ارالاپ قۇيعىتقان ەكى اتتى وسىلاي قاراي ويىسا شاپتى. «بەلسەندىلەر ەكەن» دەگەن وي كەلدى ولجابەككە. بار پالە بەلسەندىدە دەپ بىلەتىن ەدى. جۇرەگى قوبالجي باستاعان سوڭ، وتاعاسىعا جاۋاپتى كەلتەسىنەن قايىردى دا، جونەلىپ بەردى. ەكى كوزىن اتتىلاردان ءالى العان جوق. ەشتەمەدەن قاپەرسىز بارا جاتقان سياقتى. ءبىراق ونىڭ جۇرەگى سەسكەنگەن اتتىلاردىڭ دەڭگەيىنەن وتكەن سوڭ، دا ارتىنا قيعاشتاي قاراي بەرۋى سەزدىرەرلىك ەدى. ەگەر اتتىلار وسىلاي قاراي تۋرا بەتتەگەندە، ولجابەك ساسقانىنان «ال، جامال، ۇستالدىق» دەۋگە دە بەيىم ەدى. ولار ءوز بەتىنشە كەتتى. ولجابەك دەمىن كۇرسىنە الدى دا، تىماعىنىڭ قۇيرىعىن تۇرە كيىپ، ەرگە ءبىر جامباستاي وتىردى. جولىنداعى اۋىلداردىڭ بىرىنە سوقپاستان، كەلدى جيەكتەي ءجۇرىپ كەلەدى. بەتى ەلسىز دالا...
ارالارى تاياق تاستام اۋىل، اۋىل ماڭى ورىستەگەن مال، قاپتاعان ەگىنشى، تىنىمسىز قىبىرلاعان جۇرت، قالىڭ دۋ¬ماي — ءبارى ارتتا قالىپ بارادى. جامال شىداي المادى:
— ولجەكە-اۋ، ەندى الدىمىزدا اۋىل كورىنبەيدى عوي...
— كورىنبەسە مەيلى.
— ورنىن، كۇرەۋلى تۇرعانداي كىدىرمەستەن تارتىپ باراسىڭ، ەلدى ارالاي وتىرىپ. ءمان-جايىن ءبىلۋ كەرەك ەدى عوي.
— ءبارىن كورىپ كەلەم. وزىمىزدەگى كولحوز. وزىمىزدەگى بەلسەندى.
وزدەرىندەگى كولحوز، وزدەرىندەگى بەلسەندى ەكەنىن جامال دا ءبىلىپ كەلە جاتىر. ءبىراق ولجابەكتىڭ ىزدەگەن ەلى قاي جەردە ەكەنىن ويلاپ-ويلاپ تابا المادى. جامال تۇگىل ولجابەكتىڭ ءوزى دە ونداي ەلدىڭ قايدا بارىن بىلگەن ەمەس. «سۇراي-سۇراي مەكە بارادى» دەمەكشى، ايتەۋىر سوۆەت قول استىندا بار بولسا سۇراستىرىپ تاپپاق. بار بولۋ كەرەق «ەل الا، بۇلت شولا» دەيدى ول. ەگەر جوق بولىپ شىقسا قايتەم؟ — دەگەن ويعا ونشا توقتالمادى، تەك جامال عانا مۇنى كوبىرەك ويلادى. اسىرەسە، مىناۋ ەلدى ارالاپ وتكەن سوڭ جامال بۇرىنعىسىنان ءارى كۇدىكتەنە ءتۇستى. «ەلدىڭ ءبارى كولحوز بولعان عوي»، — دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ تە قالعان ەدى، سوندىقتان ولجابەكتىڭ اۋجايىن تاعى دا ءبىر بايقاپ ءوتتى:
— ولجەكە، ەلدەن الا-بوتەن نە ىزدەپ بارامىز، وسى؟
ولجابەك ارتىنا بۇرىلىپ، جامالدىڭ بەتىنە الارا ءبىر قارادى. جاۋاپ قايىرعان جوق. ونىڭ وسى قاراسى اۋىزدان ەمەس، جۇرەكتەن قايتقان جاۋاپ ەكەنىن جامال جاقسى ۇعىندى. «ۇناتپاي قالدى-اۋ» دەدى ىشىنەن. ءبىراق، ونى كەك قىلمادى، جىمىڭ ەتە ءتۇستى دە ولجابەكتى سوزبەن تۇرتكىلەي بەردى:
— تىم قۇرعاندا ءبىر اڭگىمە ايتا ءجۇرشى ەندى. كەشەدەن بەرى ءجوندى ءتىل قاتپايسىڭ، اشۋىڭ ءالى تارقاماي كەلە مە؟
شىنىندا ونىڭ بويىنان تۇندەگى اشۋدىڭ زاردابى شىعىپ بولعان جوق-تى. ول توسىن كوزگە قويدان قوڭىر كورىنگەنىمەن، كوڭىلى ءبىر قايتسا جۋىقتا قالپىنا كەلە قويمايتىن، تومىرىق جىگىت. سونىسىنا قاراي بەتىنەن دە قايتپايتىن مىنەزى بار. اتا مەكەنىن، بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناعان ەلىن تاستاپ، قۇلا دۇزگە شىعىپ كەتۋى وسى مىنەزدەرىنىڭ بويلاۋىق اساۋداي ىرىق بەرمەگەنى عوي.
وسىنداي ءيى قاتتى ولجابەكتىڭ بابىن تاباتىن ءبىر عانا جامال. جامالعا ول سەنەدى، جانىنداي جاقسى كورەدى، ءالى كۇنگە قامشىمەن ءبىر تارتىپ، نە اشۋلانىپ، كىسى كوزىنشە ءبىر ۇرىسقان ەمەس. ەڭ مىقتاعاندا كوزىن الارتا قارايتىن دا قويا سالاتىن.
— تىنىشتىق ىزدەپ بارامىز، — دەدى الدەن ۋاقىتتا ولجابەق اقىرىن عانا كۇرسىنىپ قويىپ. اڭگىمەنى تىنىشتىقتان باستاعانىمەن، ايتايىن دەگەنى اۋەلى تىنىشسىزدىق جايىندا ەدى، ءسوزى ءۇزىلىپ قالدى. جامال كۇلىپ جىبەردى.
— ول قايدا بار ەكەن؟
— دۇنيە كەڭ عوي، سونىڭ ءبىر جەرىندە بار شىعار ايتەۋىر...
— «جالعىز ءجۇرىپ جول تاپقانشا، كوپپەن ءجۇرىپ اداس»، — دەگەن قايدا؟
— كولحوزعا ەرىپ سولار-اق قارىق بولسىن، — دەدى ولجابەك. ونىڭ داۋسى ءسوزىنىڭ اقىرىندا قاتۋلانا شىقتى. ويتكەنى، وسى ۇزاق ساپارعا اتتانار الدىندا ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسى كامەش ءۇش-تورت كىسىمەن كەلىپ، ءبىرقاتار اۋرەلەگەن بولاتىن. جالىنعان، اقىلىن ايتقان. ابدەن بولماعان سوڭ: «مەن سەنەن بەزدىم، ءبىراق ۇمىتپا، «ازدى اياعان كوپتەن قۇر قالادى»، — دەپ تۇرا جونەلگەن-دى.
— بەزسەڭ بەزە بەر. بەزبەگەندە سەنەن كورگەنىم بەلگىلى. كومسومول بولعاندا، كولحوز باستىعى بولعاندا مەن ءۇشىن بولعان ەكەنسىڭ عوي. وي، ساسىق نەمە؟ ماعان «ورتاق وگىزدەن، وڭاشا بۇزاۋ ارتىق». اسپان استى كەڭ، — دەپ بەزەرە تۇسكەن ەدى ولجابەك. اشۋلانعانى سونشا، قوي كوزى قىپ-قىزىل بولىپ قانتالاپ، وڭىندە ىزانىڭ ۇشقىندارى شاشىراپ تۇردى. انشەيىندە باسالقى ايتاتىن جامال، ءبۇل جولى بىردەمە دەۋگە باتىلى جەتپەدى.
— مولداجان-اۋ، ساعان نە بولعان، مولداجان، — دەي بەردى كامەشكە.
وسى اڭگىمەنىڭ ارتىنان، ەل جاتا، ولجابەك وتاۋىن جىققان دا كوشە جونەلگەن. جاڭاعى سوزىنەن سول وتكەن تۇنگى اشۋدىڭ زاردابى ءالى كورىنىپ تۇرسا دا، جامال ءوز ويىن ونىڭ الدىنا ەپتەپ تارتا بەردى.
— زادى، كولحوزسىز ەل ەستىدىڭ بە، ولجەكە؟
— بۇلت الا، جەر شولا ەمەس پە، نەگە بولماسىن؟
— قاي جەردە ەكەن؟
— بىلسەم الدەقاشان ايتپايىم با؟ كىم بىلەدى قايدا ەكەنىن. «سۇراي-سۇراي مەكە بارادى» دەگەن، تابارمىز سۇراستىرىپ.
— تابىلعان ۋاقىتتا دا ءبىز ول ەلگە كىرمەمىز عوي. كىرمەنىڭ كۇنى بەلگىلى ەدى-اۋ، ولجەكە؟
جامالدىڭ كەيىنگى سوزىنە ولجابەك كەپكە دەيىن جاۋاپ قايتارا المادى. باي بيلەگەن ەسكى اۋىلدا كىرمەنىڭ كۇنى قاراڭ ەكەنىن جاقسى بىلەدى ول. ءوز ەلىنەن، كولحوزدان سىرعاقتاپ، باسقا ءبىر ەلدىڭ شەتىنە بارىپ وتىرعاندا كورەتىنى كەزىنە ەلەستەدى... كۇركەتاۋىقتىڭ قۇيرىعىنداي، ودىرايىپ تۇرعان تىماعىنىڭ قۇيرىعى جەلپ ەتىپ ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ونى قايتادان قايىرۋ دا ەسىنە كەلگەن جوق... «قازاق اۋلىندا كىرمە دەگەن بۇرالقى يتتەي، وعان كىم قوقاڭدامايدى. جالعىز بيەنىڭ قىمىزىن ەلدىڭ اۋزىنا توساسىن، جالعىز تۇيەنى كىم كورىنگەن جايداقتايدى. ءسويتىپ جاعىنباساڭ ەسىگىڭدى ءتۇرىپ قويىپ، شاۋىپ الۋدان دا تايىنبايدى قازاق. بۇنىڭ نەسى تىنىشتىق؟ ءبىراق كولحوزعا ەنسەڭ، كارەتىنىڭ ونان دا سوراقى... قۇداي-اۋ، ويدان-قىردان جيىلعان قىرىق قۇراق ەل ەنشىلەس بولماق تۇگىل، ءبىر اكەدەن تۋعان اعايىندى ادامداردىڭ دا ەنشىسى بولەك-اۋ!..» — دەگەن ويدا كەلە جاتتى.
— راس، كىرمەنىڭ دە كۇنى قاراڭ. ءبىر بەدەلدى ادامدى ساعالارمىز. مىناۋ «كۇشىك» امان تۇرسا، قۇدا-جەكجات، تامىر-تانىس بولىپ كەتپەيمىز بە، ءالى-اق.
— وسى زاماندا قۇدالىق بار ما، ءتايىرى. تال قارماعانىڭ عوي، — دەپ جامال كۇبىر ەتە ءتۇستى. ولجابەك ءسوز تالاستىرعان جوق. تورىنى سيپاي قامشىلاپ، توڭىرەككە كوز جىبەردى...
«سارىادىر» ارت جاقتارىندا كوز ۇشىندا قالىپتى. قۋرايلى كولىنەن ۇزاپ كەتسە كەرەق مۇلدە كورىنبەيدى. ودان بەرگى جەر ميداي جازىق دالا، جۇپار ءيسى اڭقىپ، ماساتىداي تۇرلەنىپ ءتۇر. گۇل قۋعان كوبەلەك توبەدەن تۇيىلگەن قۇلادىننان باسقا بۇل دالانى سايرانداۋشى جوق ءتارىزدى. تەك قانا بوزتورعايدىڭ كوكتە تۇرىپ شىرقاعان ءانى ەستىلەدى. دەنەسىن تۇيە تەربەگەن جامالدىڭ كوڭىلىن تورعايدىڭ ءانى تەربەپ، باياۋلاتىپ اندەتە باستادى:
ەرتىستىڭ ارجاعىندا ءبىر تەرەك ساي، سۇيرەتكەن جىبەك ارقان تەل قوڭىر تاي، باسىنا ميۋا اعاشتىڭ قونىپ الىپ، سايراعان تاڭ سارىدەن قارا تورعاي. قارا تورعاي، ۇشتىڭ زورعا-اي، بيشارا، شىرىلدايسىڭ جەرگە قونباي...
تامىلجىعان دالا، جىبەكتەي جۇمساق ءان، جىم-جىرت تىنىشتىق — ولجابەكتى دە الديلەپ كەلە جاتقان سياقتى ەدى، الدەن ۋاقىتتا «ۋھ» دەگەن داۋسى ارتتا كەلە جاتقان جامالعا ەستىلدى. ەرىنىڭ ىشىنەن شىققان ىستىق لەپ، جامالدىڭ نازىك ءانىن سۋ قۇيعانداي باسىپ تاستادى.
— ولجەكە، ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ كەلە مە؟
— جوق، الگى انتۇرعاندى ايتامىن-اۋ، انشەيىن.
— ءالى دە مولداجانمەن بولىپ كەلەمىسىڭ؟ كومۋنەس بولعان سوڭ ايتادى دا.
— مەن ءۇشىن بولعان عوي، ساسىق نەمە! «قۇتىرعان يت يەسىن قابادى»، — دەپ ماعان تاپ بەرگەنى نەسى ەكەن!.. ال، ورنىما بياز ەكسىن، ەندى.
— ءاي، ولجەكە-اي، تۇبىندە سونىڭ ايتقانى كەلەر دەيمىن.
— نە ءبىلۋشى ەدى ول. «كولحوز، كولحوز»... دەپ قويمايدى، باياعىدان بەرى كولحوزسىز دا كۇنەلتىپ كەلگەن جوق پا جۇرت.
الدارىنداعى بيىك جونعا ەرلى-زايىپتى ەكەۋى وسىنداي شىڭسىز قاعىسۋمەن جەتتى. جوننىڭ ارعى بەتى قاپتاعان ەگىنشى، ودان ارعى جازىقتا قاپتاعان ەل كورىنەدى. جەل ايداعان قاڭباقتاي، ءجون-جوسىقسىز كوشە بەرۋگە جالىققان جامال. ولجابەكتىڭ ىزدەگەن ەلى وسى بولعاي-اق دەپ دامەلەنە قاراسا دا، كوزىنە وزگەشە ەشتەمە تۇسپەدى. جوننىڭ بەتىن جاپاتارماعاي جوسىلتا تىلگىلەپ جاتقان جۇرتتى قاق جارىپ، ولجا¬بەك بوگەلمەستەن تارتا بەردى. ەكەۋىنىڭ دە كوزى ەگىنشىلەردە. بۇلاردى وتكىزبەسكە ادەيى جاساعان بوگەت سەكىلدى، الدارىندا ايداپ تاستاعان جالپاق تىڭ جاتىر. جەبەلەي باسىپ ءبىر جاياۋ، قىزىل ءداندى قارا جەرگە سەرپە شاشىپ، وسىلاي قاراي ورلەپ كەلەدى. التى وگىز جەككەن ءبىر سابان، الدىن باستاعان قارشاداي بالا، ارتىن ۇستاعان دودا ساقال قارا كىسى جەر قىرتىسىن تاسپاشا ءتىلىپ، قارا شىمدى توڭكەرىپ بارادى. ولپى-سولپىسىز تەپ-تەكشە، ءبىر جال قالماي، شىمدارى قولىڭ سالاسىنداي بولىپ جاتقان جالپاق تىڭنان ولجابەك كوزىن العان جوق. اۋزىن ءبىر تامسانىپ، جامالعا قارادى:
— سەن اناۋ باستان اينالىپ ءوت. مەن مىنالارعا سوعا جۇرەيىن، قازاق پا، مۇجىق پا وزدەرى.
— شىن تاني المادىڭ با؟ — دەپ جامال ەزۋ تارتتى.
— جۇمىستارىن ايتام... — دەدى ولجابەك كەتەردە.
اندا-ساندا شىبىرتقىسىن ءۇيىرىپ، شارت ەتكىزىپ قويعاندا «سوپ-سوپ» دەگەن داۋسىنان باسقا دىبىسى شىقپاعان دودا ساقال سابانشى، ولجابەكتىڭ بەرگەن سالەمىن ىشپەن عانا الدى. وكپەلى ادامشا ولجابەككە تۋرا قاراي قويعان جوق، ەكى كوزى بوروزدادا، ىشكى وگىزدىڭ ءبىرى اياعىن شالىس باسىپ ەدى، شىبىرتقىسى شارت ەتتى، وگىز ءبىر قايقاڭداپ بوروزداعا تۇسە قويدى.
— وتاعاسى، بۇلارىڭىز كولحوزدىڭ ەگىنى شىعار، ءا؟ — دەدى ولجابەك ءبىراز ەرىپ وتىرعان سوڭ. سابانشى جاۋاپ قايتارماعانعا «قۇلاعىنىڭ مۇكىسى بار ما؟»، — دەپ داۋىستاعالى كەلە جاتىر ەدى:
— ءوز ەگىنىم، — دەدى سابانشى. داۋسى تىم نىق شىقتى. ولجابەك اڭىرىپ، وگىزگە ءبىر، سابانشىعا ءبىر قاراي بەردى.
— ياپىرماي، ءا؟.. وسىنشاما جەر... كولحوزعا قالاي ەنبەگەنسىز؟
سابانشىنىڭ اۋزىنا تەلمىرە قالسا دا، جۋىردا جاۋاپ الا المادى ولجابەك. مازاسىن كەتىرە بەرسە شىبىرتقىمەن تارتىپ جىبەرەتىندەي كورىندى شال. ءتۇسى سۋىق، اۋزى اۋىر بولعانمەن، شال ونداي وسپادار ادامعا ۇقسامايدى. توپىراق ءتۇسىپ قىزارىڭقىراعان كوزىنىڭ قۇيرىعىمەن ءبىر قاراعاندا-اق ولجابەكتىڭ ءىشىن شولىپ وتسە كەرەق «سەندەي ەرىككەنمەن اڭگىمەلەسۋگە ۋاقىتىم جوق» دەگەندەي ءپىشىن كورسەتتى دە، ساباننىڭ قۇلاعىن ىرعاپ جىبەردى. شايقالا باسىپ كەلە جات¬قان التى وگىز تاسپاشا سوزىلدى. «سو-وپ» دەگەن سابانشىنىڭ داۋسىمەن قوسا، توبىلعىنىڭ تۇبىرلەرى بىرت-بىرت ءۇزىلدى. شالدىڭ ايىزى قانعانداي، قۇشىرلانىپ، ءتىسىن باسىپ-باسىپ قويادى.
ولجابەك ەرە بەرۋگە جالىقتى. بەرگەن سۇراۋىنا جاۋاپ قايتپاعان سوڭ ءوز سۇراۋىنا جاۋاپتى ءوزى بەردى دە، كەتۋگە وڭتايلاندى:
— وتاعاسى، جاي ايتا سالدىڭ-اۋ دەيمىن، كولحوز ەگىنى بولار بۇل؟ — دەپ، اتىنىڭ باسىن بۇرا بەرگەندە عانا، شال وعان شۇڭىرەك كوزىن قاداپ، تۋرا قارادى.
— كولحوز ەگىنى ءوز ەگىنىڭ ەمەي نەمەنە؟ سالۋىن مەن سالىپ، ءون'ءمىن سەن جەمەك پە ەڭ؟
— جارىقتىق-اۋ، مەن جەيمىن دەپ قاشان ايتتىم، سىزگە؟!
ولجابەك ساسىڭقىراپ قالدى. شال ونىسىن سەزدى دە، جىلى شىراي بەردى.
— تۇسىنبەي تۇرسىڭ، شىراق. «ەڭبەكسىز جەيسىڭ» دەپ بايلاردى قۇرتىپ جاتقاندا، ەڭبەك ىستەۋشى ءوز ەڭبەگىنىڭ يگىلىگىن ءوزى كورەدى دە. ءوز ەگىنىم دەگەنىم سول. كولحوزدىڭ ەگىنى سوندا بىزدىكى بولىپ شىعادى.
ولجابەك بارىنە تۇسىنگەن كىسىدەي ىڭىلدادى دا، «قوش» ايتىپ ءجۇرىپ كەتتى. ىشىنەن «ناعىز بەلسەندىنىڭ ءوزى ەكەنسىڭ» دەپ بارا جاتتى. شال دا وعان ارتىنان ءبىر قاراپ، باسىن شايقادى.
بۇل كەزدە جامال ەگىنشىلەردىڭ اراسىنان شىعىپ قالعان. اۋىل جاق شەتتە بىرەۋلەر جەر جىرتىپ ءجۇر، سولاردىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە كەنەتتەن ءبىر جانجال كوتەرىلدى.
— نەگە ۇراسىڭ؟!
— نەگە ايدامايسىڭ، بوس كەلەدى!.. — دەپ، كەرىلدەسىپ تۇرعان ەكەۋدىڭ جانجالىن ولجابەك تىڭداماي كەتە المادى. جامالدى ارتىنان قۋىپ جەتكەنى سول ەدى.
— تۇرا تۇر، مىنالار قايتەر ەكەن، — دەدى اتىنىڭ باسىن تارتا قالىپ.
— قويشى، ەلدىڭ جانجالىن تىڭداعالى ءجۇر مە ەدىڭ. جىلجي بەرەيىك ونان دا، — دەگەن جامالدىڭ سوزىنە قۇلاق قويماستان، كوزىن باعجيتىپ ەگىنشىلەرگە قاراي قالدى.
ەگىنشىلەر دابىرلاسىپ جاتىر... ءسوز الپەتتەرىنە قاراعاندا ۇرىسارلىقتاي ەشتەمە كورىنبەيدى. ورتاعا قاتار جەككەن ەكى وگىز ەكى كىسىنىكى ەكەن، ەكەۋى سوعان شايىرمالداسىپتى.
— مال-ەكەش مالدى دا الالايسىڭ، مال كورمەگىر!
— ارام قاتقىرىڭ اياعىن ءبىر باسپايدى، ءبارىن مەنىڭ وگىزىمە تارتقىزباق پا ەدىڭ؟!.
— اۋ، جارقىنىم، باستاپقى يەسى سەندەر بولعانمەن، قازىرگى يەسى كولحوز عوي وسى كولىكتەردىڭ، قويساڭدارشى!.. — دەگەن باسالقاشىلارعا ەگەسكەن ەكەۋ جۋىردا ىرىق بەرگەن جوق.
— ورتاعا سالۋىن سالدىم، ءبىراق ءوز مالىما ءوزىم كوز بولامىن.
— ءبارىبىر ءوزىڭ بيلەيتىن بولساڭ، وندا ورتاعا سالعانىڭ قايسى؟
— ءويتىپ اقجۇرەكسىمەڭدەر، ءبىلدىڭ بە، قايسىڭنىڭ بولسا دا، جايىڭ بەلگىلى. بىرەر قارا قىمقىرماعان كىم بار؟ ايتشى كانە! ءدال وزىڭنەن تاۋىپ بەرەيىن مەن!..
— تابا الماسسىڭ، — دەگەندە تاپەلتەك سارىنىڭ داۋىسى باسەڭدەي شىقتى. ونىڭ مىڭگىرلەگەنى باسقالار تۇگىل وزىنە دە تۇسىنىكسىز بولعانمەن، ءبىر كىلتيپانى بارى تۇسىنىكتى-اق بولدى. ولجابەك تە سونى سەزگەندەي، تورىنى تەبىنىپ قالىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
اۋىلعا قاراي كەتىپ بارا جاتقان جالعىز جاياۋعا جەتە ءجۇرىپ ەل جايىن سۇراي بارعىسى كەلدى ولجابەكتىڭ. جول بويى كەزدەسكەن ەكى ەگىنشىنىڭ كەلبەتى وعان ەكى ءتۇرلى كورىندى. العاشقى دودا ساقال سابانشى قارتتىڭ جۇمىسىنان ءمىن تابا الماسا دا، «بەلسەندىلىگى» جۋىپ كەتتى. كەيىنگى كەزدەس¬كەن ەگىنشىلەرگە ءۇيىرىن كورگەن جىلقىداي شۇرقىراي قالسا دا جۇمىستارىنا قاراپ، «ايتىپ ەم عوي، قۇر اۋرە» دەپ، بۇرىنعى ويىنا كەتتى. وسى ءوزى كورگەن ەكى ءتۇرلى ەڭبەكتىڭ تۇبىندە قايسىسى جەڭەرىن انىق بولجاي المادى. ءبىراق دودا ساقال جۇرگەن سوناۋ بەتكەيدەن باستارى سىنىق سۇيەم، ارالارىنان يت تۇمسىعى وتكىسىز ەگىن توعايى كوزىنە ەلەستەي بەرەدى...
— ءاي! — دەدى ءبىر ۋاقىتتا، ويعا باتىپ كەلە جاتقان ولجابەك.
— ءاۋ، — دەدى جامال.
— شىركىن-اي، جاڭاعى ءبىر ەگىندى ۇقساتىپ-اق جىرتقان ەكەن، بايقادىڭ با؟
— ە، جاقسى كورىنەدى. ءبارى كوڭىل قويۋدان دا، ايتپەسە وقۋى بار دەيمىسىڭ ونىڭ. ...
— ءيا ءبارى كوڭىل قويۋدان، — دەپ ولجابەك دەمىن ىشىنە مولىراق تارتىپ الىپ، ازداپ شىعاردى دا ءسوزىن سوزا ءتۇستى:
— ەگەر جۇرتتىڭ ءبارى جاڭاعى شالداي پەيىلىمەن ىستەسە، بۇل كولحوز دۇرىلدەپ-اق كەتەر ەدى. ءبىراق نە كەرەق جاننىڭ ءبارى بىردەي ەمەس، بىرەۋ ولاي، بىرەۋ بۇلاي، كورمەيسىڭ بە، جاڭاعىلاردىڭ جانجالىن... سونسوڭ ەكى ارادا مومىن سورلايدى. ايتپەسە...
الدارىنداعى جاياۋعا جەتىپ قالعان ەكەن، ولجابەك ءسوزىن اياقتاماي توقتادى.
— اسسالاۋمالەيكىم، — دەدى جاياۋ، بولدىرعان قاسقىرشا ارتىنا الارا قاراپ، القىنىپ تۇرىپ. اياق باسىسى تىم-اق سىلبىر ءتارىزدى ەدى، مۇنشا دەمىككەنى ءتىپتى ەرسى كورىندى ولجابەككە.
— اليكسالەم، — دەدى جاياۋدىڭ بەتىنە تاڭدانا قاراپ. — جۇرە سويلەسەيىق قۇربىم، ەگىس قالاي، بىتەتىن بە؟
جاياۋ القىنعان قالپىندا جاۋاپ بەرمەي ءجۇرىپ وتىردى دا:
— ءبىر بىتەر ايتەۋىر، سالىپ جاتىر عوي، — دەپ كۇڭك ەتە ءتۇستى. بۇدان ءارى ولجابەك پەن جاياۋ بۇرىننان سىرالعى ادامدارشا جامپاڭداسىپ كەتتى. سويلەسكەن سايىن ولجابەك جانامالاپ تايانا بەرەدى دە، جاياۋ القىنۋىن قويىپ، ءسوزىن شيراتا بەرەدى.
— وسى وتىرعان ەلدىڭ ءبارى كولحوزداستى ما؟
— ەسەبى، ءبارى.
— مالدىڭ ءبارى ورتادا ما؟
— ورتادا بولعانمەن قازاق قازاقشىلىعىن ىستەمەي وتىرا ما؟ بارماق باستى، كوز قىستى بار عوي.
— ات اياعى جەتەر جەردە كولحوزسىز ەل ەستىلە مە، ءسىرا؟
جاياۋ جىگىت ۇندەمەستەن، جىپسىك كوزىن سىعىرايتا، الدىنداعى اۋىلداردىڭ باسىنان اسا قارادى. كوز ۇشىندا بىردەمە كورىنگەندەي، تاياقپەن سولاي قاراي نۇسقاپ تۇرىپ:
— مىناۋ ەلدەردە، — دەدى مۇدىرىڭكىرەپ قالىپ. ونىڭ «مىناۋى» جاقىنعا، ال تاياعىنىڭ تىم جوعارى كوتەرىلۋى الىسقا سەرمەگەندەي ەدى. ولجابەك قايسىسىن ۇستارىن بىلمەي، تاياقتىڭ ۇشىنا ءبىر، جاياۋدىڭ بەتىنە ءبىر جالتاق-جالتاق قاراي بەردى. جاياۋدىڭ ودان ارعى ءسوزى ولجابەكتى ءتىپتى شاتاستىردى.
„ اۋەلدە وسىنداي كولحوز بولعان ەكەن، ەشتەمە شىقپايتىن بولعان سوڭ تاراتىپ جىبەرىپتى عوي.
قاي ەلدەر؟ — دەپ ولجابەك ەلەڭ ەتە ءتۇستى.
— وسى مىنا كىشى ءجۇز. بىلگىشتەرى كوزىن تاپسا كەرەك. ياپىر-اي، انىق حابار بار ما؟
— جەل سوقپاي ءشوپ باسى قيمىلداي ما؟..
— سولاي-اۋ.
— كولحوزدىڭ جۇمىسى كوپ. وسى تەلەگەي-تەڭىز دالانى دا ەسەپتەپ، جوسپارلاپ جاتىر... بايقاسام، ءتىپتى بيىل بىتەر ەمەس... ءبىر جوسپاردان سوڭ، ءبىر جوسپار... سونسوڭ اۋىردىم دەپ قايتىپ كەتتىم، — دەدى جاياۋ. ونىڭ العاشقىدا ەكى يىننەن دەمىن الىپ القىنعانى، ولجابەكتى وسى ەلدىڭ ادامى دەپ «اۋىرعانى» ەكەن، ەندى مۇلدە ساۋىعىپ كەتتى. مانادان بەرى ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق قويىپ ۇندەمەي كەلە جاتقاڭ جامال، جاياۋدىڭ ايلاسىن ەستىگەندە ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى.
— ياپىر-اي، وتىرىك اۋرۋىڭىز شىن اۋرۋعا بەرگىسىز ەكەن. ەكى وكپەڭىزدەن قىسىپ، جانىڭىز مۇرنىڭىزدىڭ ۇشىندا تۇرعانداي بولدىڭىز عوي، جاڭا.
— ويتپەسەڭ نانا ما؟ ءبىر جايلى بولعانشا، ءوستىپ كۇنەلتە تۇرامىز دا.
— اۋىردىم دەگەنگە بوساتقاندارى جاقسى ەكەن.
— ە، اۋرۋدى بوساتپاي، سونشا ناعىپتى.
— اۋىردىم دەپ اركىم سىزدەي كەتە بەرسە، جۇمىستى كىم ىستەمەك. تۇبىندە «اۋرۋعا» دا ءبىر تەكسەرۋ بولاتىن شىعار.
— اركىمنىڭ باسىنان بۇل ايلا شىعا بەرمەيدى، قۇربىم. سونسوڭ جۇرتتىڭ ءوزى كولحوزعا كوندىگىپ قالعان ءتۇرى بار. جالعىز اپامدى العان وسىندا ءبىر جەزدەم بولاتىن، ءوزى كومسومول دا ەمەس، قولىنا «اعاۋىز» شىعىپ، جۇمىسقا بارماي جاتۋشى ەدى، ە، قۇدايا، توبا، «جات» دەپ قانشا قاقساسام دا بولماستان، سول وزىنەن-وزى جۇمىسقا كەتىپ-اق قالعانى. نە دەرسىڭ ەندى وعان...
— دەنى ساۋ كىسىگە قاراپ وتىرۋ قيىن عوي، — دەپ جامال داۋسىن سولعىنداۋ شىعاردى. سول كەزدە ونىڭ كوزى اۋىل جاقتان كەلە جاتقان قۇلاقاسقا اتتىدا ەدى. جاياۋ دا كورگەن ەكەن، ءوڭى وزگەرىپ دەم الىسى تاعى دا جيىلەي باستادى.
ولجابەك ەشتەمەنى بايقاعان جوق، «كولحوزىن تاراتىپ جاتقان ەلگە بارسام با، جوق الدە وسى ماڭنىڭ وزىندە اينالسوقتاپ جۇرە تۇرىپ، كولحوزدىڭ تاراۋىن كۇتسەم بە...» دەگەن ويدا كەلە جاتتى. ءبىراق ول ويىن اياقتاتپاي، جاياۋ بۇزىپ جىبەردى.
— مىناۋ كەلە جاتقان، ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ باستىعى.
— ءا، سولاي ما؟ قوش بولىڭىز، ەندەشە. جاڭاعى ايتقان ەلىڭىزگە قاي تۇسپەن اسۋعا بولادى.
— مىناۋ قوڭىردى بەتكە ۇستاپ جۇرە بەرىڭىز، — دەدى جاياۋ، يەگىن كوتەرىپ قويىپ. ول يەگىنىڭ استىنا الا سويلەگەن قوڭىر شوقى كەمىندە تۇستىك جەردە تۇر. — الدىڭىزدان ۇلكەن قاراجول كەزدەسەدى، سول جول قالىڭ ەلدى قاق جارىپ وتىرادى دا تۋرا كىشى ءجۇزدىڭ ىشىنە ەنەدى. قوش، جولدارىڭىز بولسىن، — دەپ جاياۋ جونىنە كەتتى.
ولجابەك پەن جامال قوڭىر شوقىنى بەتكە ۇستاپ تارتا بەردى اقىلدارىنا ءالى ءۇيىر سالعان جوق. ءبىراق، ەكەۋىنىڭ دە كوڭىلى كوتەرىڭكى. الدەقايدا الىستان بۇلدىراعان ۇمىتكە لەزدە اق جەتىپ قالعان سياقتى. وكپەلەگەن سوۆەتكە دە، ارازداسىپ ايرىلعان كامەشكە دە ولجابەكتىڭ ءىشى ەندى بۇرىنعىداي بۇرا باستادى.
بۇنىڭ تارتىبىندەي ءتارتىپ بار ما، شىركىن! — دەدى ول، شىرت تۇكىرىپ تاستاپ. كوڭىلدەنە سويلەگەندە تۇكىرىگىن ءتىسىنىڭ اراسىنان اتقىتاتىن، بۇل جولى ءتىپتى اسەم اتقىتتى. جامال ونىڭ تۇكىرىسىنەن كوڭىلدى ەكەنىن، «بۇنىڭ» دەگەنى — سوۆەت ەكەنىن تۇسىنە قويدى.
— ۇرىعا، بايعا قانداي قاس. مومىندى سۇيەيدى-اق قوي.
جاردەمىن ءبىر جاعىنان بەرىپ جاتادى. وبالى نە «قارا بۇقارانىڭ تابانىنا قادالعان تىكەن، ماڭدايىما قادال»، — دەپ وتىرادى. جايسىز تيگەنى وسى ءبىر كولحوزى ەدى. بايقاماعان عوي، ەلدىڭ ءبارىن ءبىر قازانعا قاراتامىن دەۋىن قويعانى جاقسى بولدى. يلاھي تەك راس بولسىن. الگى ءبىر انتۇرعانمەن دە ءتۇس شايىسىپ قالدىم. وعان دا كىنا جوق، كومەنەس قوي.
— ەندى نەگە قايتپايمىز؟
— قويا تۇر. كوز ابدەن جەتسىن.
— ءوزىڭ كوزى جەتكەن كىسىشە سويلەپ كەلەسىڭ.
— قيسىنى سولاي. قازاق — قازاق بولعالى ەنشى بولىسكەنى بولماسا، ەنشى قوسقاندى كورگەن دە ەمەن، ەستىگەن دە ەمەن.
— الدا-جالدا وسى حابار بەكەر بولسا قايتەدى؟
— مىنا ەكى-ۇش قارانى باعىپ-قاعىپ وتىرامىز.
— ەلدىڭ ءبارى كولحوز بولسا قايدا وتىراسىڭ؟
— اسپان استى كەڭ.
جامال ەرنىن ءبىر تامساندى دا، ساعىنتايدى ايمالاي باستادى. پىس-پىس ۇيىقتاپ جاتقان بوبەكتىڭ كەلەشەگى نەشە قيلى بوپ ەلەستەپ كەتتى وعان.
II
شاڭقاي ءتۇس. بالبىراعان جەرگە كۇن نۇرىن قۇيىپ تۇر. قاۋلاعان كوك قىزۋلى نۇردى قۇشقان سايىن قۇلپىرا تۇسەدى. مانادان بەرى باسىن جەردەن الماعان ەكى جىلقى، ءبىر تۇيە قارىنى شەڭبىرەك اتىپ، ىڭق-ىڭق ەتەدى. تىمىق دالادا باياۋلاپ ۇشقان كوك ءتۇتىن باسىلعان. ەكى كەرەگەدەن جاسالعان يتارقانىڭ ىشىندە، ەكى قولى ەكى جاقتا، شالقاسىنان ءتۇسىپ ولجابەك قور-قور ۇيىقتاپ جاتىر. قالىڭداۋ جاۋىپ جاتقىزعان ساعىنتايدىڭ تاناۋى تەرشىپ، قىپ-قىزىل بوپ كۇرەڭىتىپ كەتكەن. تەك جامال عانا ءالى تىنىشتىق العان جوق. ول سوناۋ يىرىمدەگى قاراسۋدىڭ جاعاسىندا، اپپاق ءتوسى كۇنگە شاعىلىسىپ. قارا شاشىن تاراپ وتىر. ونىڭ ايناسى الدىنداعى كوك ءمولدىر سۋ. سۋدان ءوزىنىڭ كىرشىكسىز ءتانىن ايقىن كوردى... بەتىن جەل قاعىپ، كۇنگە كۇيىپ كۇرەڭىتسە دە، جاۋدىراعان بوتاكوزى وزگەرگەن جوق، ءىشى-تىسىن بىردەي كورسەتەتىن اينا سياقتى. دەنەسى قانداي اق بولسا، جۇرەگى دە سونداي اق ەكەنىن، سۋ قانداي ءمولدىر بولسا، ويى دا سونداي ءمولدىر ەكەنىن جاۋدىراعان بوتاكوزى ايتىپ ءتۇر. ارقاسىن جاپقان قالىڭ شاشى كۇننەن قانداي قورعاسا، ارداقتاپ ساقتاعان ار-ۇياتى جاماندىقتان سونداي قورعاپ تۇر. سوندا دا ول ادالدىقتىڭ شىڭىنا جەتە المادىم-اۋ دەپ، كۇرسىنەدى. كەزىنەن جاس شىقپاسا دا، كەڭ كەۋدەسىن وكىنىش كەرنەپ كەتەدى. جامالدىڭ كوز الدى. نان سوناۋ الىستاعى كۇندەر ءوتىپ جاتىر... وندا قىز كەزى، ءبىراق ولجابەككە اتاستىرىپ قويعان. ەكەۋىنىڭ اكەسى قالىڭمال جونىندە ءتۇس شايىسىپ، ءبىر جىلداي قارىم-قاتىس سۋىسىڭقىراپ كەتكەن بولاتىن. جامالدىڭ وندا ومىرلىك جارىنان دا اكەسىن جاقسى كورەتىن كەزى. سودان با، جوق الدە سۇيىكتى جەڭگەسى ايىمكۇلدىڭ ازعىرۋىنان با، ايتەۋىر باكەنمەن كەتۋگە ءبىر اۋىتقىعان. ول ەكى ارادا ەكى قۇدا تابىسا قالدى، باكەن جايىنا كەتتى. ءبىراق وسى باكەن مەن جامال وڭىندە ءبىر كورىسىپ، ەكى اۋىز سوزگە كەلىسپەسە دە، تۇسىندە ءبىر توسەكتە جاتقانى بار.
مىنە، جامال سونى ويلاپ كۇرسىنەدى. كۇنا دەپ بىلەدى. ولجابەكتەن ونى ءالى كۇنگە جاسىرادى. كولدەنەڭ ادامعا بۇل كۇلكى بوپ كورىنسە دە، جامال بۇنى وپاسىزدىق، جاسىرعانىن ارامدىق دەپ بىلەدى. سوندا دا ايتقان ەمەس. «ايتسام كوڭىلى قالار» دەيدى.
شاشىن ءورىپ بولعان كەزدە جامالدىڭ بۇل ويى دا جيناقتالىپ سىر ساندىعىنا قايتادان سالىنعان ەدى.
— ويباي، قايداسىڭ، جامال! — دەگەن اششى داۋىس قۇلاعىنا ساڭق ەتە قالدى. جۇرەگى الىپ-ۇشىپ، جاپپاعا قاراي جۇگىردى جامال. جاپپاعا كەلسە قولىن ۇستاپ ولجابەك زار قاعىپ وتىر ەكەن.
— نە بوپ قالدى؟!
— جىلان شاعىپ كەتتى!
— جاساعان-اي، جاپان دالادا قاقساتايىن دەدىڭ بە؟!
جامال ەڭىرەپ كەلىپ كامزولىنىڭ ىشكى باۋىن ءۇزىپ الدى دا، ولجابەكتىڭ قولىن شىنتاقتىڭ تۇسىنان تاس قىپ تاڭىپ تاستادى. جىلان ءتىسىن ماي الاقاننان سالعان ەكەن، لەزدىڭ اراسىندا ىسىك شىنتاققا بارىپ قالىپتى. ۋ جايىلىپ، كۇپتەي بولىپ تالاۋراتقان الاقاندى ءدال جىلاننىڭ ءتىسى تيگەن جەرىنەن جامال تىلىمەن سورا باستادى.
— ۋى اۋزىڭا جايىلار، سورماشى، سورما! — دەدى ولجابەك. جانى ساۋعا ىزدەپ وتىرسا دا جامالدى اياپ كەتتى. جامال ونىسىن تىڭداعان جوق.
— سەنەن جانىم ارتىق پا! — دەدى، ۋدى سورىپ الىپ ءبىر تۇكىرىپ تاستاعان كەزدە. تاعى دا سورا بەردى.
ولجابەكتىڭ داۋسىمەن شوشىپ ويانعان ساعىنتاي تىنىم تاپپاي شىرىلداپ وتىر. قانى قاشىپ، سۇپ-سۇر بولعان ولجابەق ماڭدايىنان شىپ-شىپ شىققان سۋىق تەردى ساۋ قولىمەن ءبىر سىپىرىپ تاستاپ، بالانى باۋىرىنا تارتتى.
— بيشارا، قۇداي بىردەڭە ءبىلدىردى مە ساعان، — دەگەندە دىرىلدەڭكىرەپ، قارلىعا شىققان داۋسىنان ايانىش پەن قورقىنىش بىردەن سەزىلگەن ەدى، كىدىرمەي كوزىنەن جاس تا پارلاپ كەتتى.
— شىرىلداماشى، بالاپانىم، ەشتەمە ەتپەيدى — دەدى جامال. بالانى جۇباتقانىمەنەن ءوزىن جۇباتا المادى. ەكى كوزى بۇلاۋداي، ءبىراق داۋسىن شىعارعان جوق. الاقاندى ءتىلى اۋىرعانشا سوردى دا، دەرەۋ ولجابەكتىن، ەرىنىڭ تەرلىگىن اكەپ سۋعا سالىپ قايناتا باستادى.
— ءاي، اتتەگەنە-اي، جىلاننان ايرىلىپ قالعانىمىزدى قاراشى! تابىلماس پا ەكەن؟ — دەپ جاپپاعا تۇرا جونەلگەندە:
— اۋرە بولما! — دەدى ولجابەك. — ول كاپىردىڭ كوز بايلايتىنى بار عوي. تاپقىزبايدى.
جامال ولجابەككە كوڭىلدەنە قارادى. ويتكەنى، بۇل جولعى داۋسى ساۋىنداعىداي ەستىلدى.
— كوڭىلىڭ قالاي، ءتاۋىر مە ازىراق؟
— شۇكىر. العاشقىداي ەمەس.
— قاپ، ۇستاپ الىپ، بۋىندىرىپ اسپانعا اسا قويعاندا، ۋىتى تەز قايتادى دەۋشى ەدى. وياۋ ما ەدىڭ، قالاي شاقتى ءوزى؟
— ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەم. بۇل بەينەتتى قويساڭشى، قولىما سۇپ-سۋىق بىردەڭە تيگەنىن سەزىپ جاتتىم. سويتكەنشە بولمادى، ءتىسىن سالىپ العانى.
— سول جەردە جىبەرمەۋ كەرەك ەدى.
— قايدان جىبەرمەيسىڭ، ەسىم شىعىپ كەتتى.
ساقىرلاپ قايناي باستاعان تەرلىكتى جامال قازاننان الدى دا تەرلىكپەن ولجابەكتىڭ قولىن وراپ، بايلاپ تاستادى.
اجەم مارقۇم، تەر سىڭگەن تەرلىك بۇعان مىڭ دا ءبىر داۋا دەيتىن. قوزعالماي وتىر. تەرلەسەڭ ءتىپتى جاقسى، جانتايساڭ جاستىق اكەپ بەرەيىن.
— اۋەلى سۋسىن بەرشى. كۇپىمدى الا كەل.
„مال جاپپاعا ەنىپ كەتىپ، قۇرىمداي قارا سۇيرەتپەنى شايقاپ-شايقاپ جىبەردى دە، شايقالىپ كەلگەن ۋىز قىمىزدان شۇپىلدەتىپ ءبىر اياق قىمىز اكەپ بەردى، ولجا بەك تاستاپ العان سوڭ اياقتى قايتا ۇسىندى. ونىڭ ماڭدايىنان بۇرق ەتكەن تەردى كورىپ:
— تاعى دا ىشەسىڭ بە — دەدى جامال. اكەلسەڭ اكەل.
قىمىز ەكىنشى رەت كەلگەندە بەتىندە قالقىعان قارا ءتۇيىر. شىك مايلارىنا قاراپ وتىرىپ، ولجابەك كوتەرىلە سويلەدى:
— جارىقتىق، جىلىكتىڭ مايىنداي ەكەن. قىمىزعا اس جەتە مە، ءتايىر! ەلدەن بەكەر كەتتىك دەي بەرەسىڭ، كەتپەگەندە بۇل ەرنىڭە جاعۋعا جوق ەدى عوي...
— قويشى، بارىنەن دە باس اماندىعى، ەل ءىشى جاقسى دا، — دەدى جامال. بيەگە قاراي تۇرا جونەلدى دە، قايتا اينالىپ كەلىپ ولجابەكتىڭ، ۇستىنە كۇپىسىن جاپتى. — بيەنىڭ ساۋىنى اسىپ بارادى ەكەن، ساۋىپ كەلە قويايىن. قولىڭدى ىشىڭە الىپ جات.
ولجابەك قولىن ىشىنە الىپ جاتىپ، ۇيىقتاپ كەتكەنىن سەزبەي دە قالدى...
III
الىستان قاراعاندا جاسىل نۇرعا بولەنگەن اسقار تاۋ، قاسىنا كەلە بولەك-بولەك قىزىلشاقا تاس بولىپ كەتتى. مال جەرلىك ءتۇبىرى، ءتىس شۇقىرلىق قىلتاناعى شامالى. ءبىرسىپىرا ەل سوندا دا وسى تاۋدى جاستانا ەتىپتى. قۇرت جەگەن مۇرىنداي وپىرىلىپ جاتقان ءار بوكتەردە ءبىر تاس كەپە، تاسمولا، قۋ سۇيەكتەر كەزدەسەدى. بۇل جەردەگى ەل مۇراسىن ىزدەگەن ادام وسىلاردان وزگە ەشتەڭە تابا الماس. بۇل تاۋ تەك تاعىلاردىڭ عانا مەكەنى بولىپ قالعان سياقتى. تاس تۇبىندە بۇعىپ جاتقان تۇلكى انە جەردەن دە، مىنا جەردەن دە بۇلاڭداپ تۇرا جونەلەدى. اسپاندا قالىقتاعان قىران وقتاي زۋلاپ جەتكەن شاقتا، تۇلكى قالىڭ تاستىڭ اراسىنا سۇڭگىپ جوق بولادى.
اڭنىڭ ويناعى بولىپ قالعان وسى يەسىز تاۋدا تاياۋدا عانا سالىنعان جاڭا بەلگىلەر بار. سوناۋ ءبىر بيىكتىڭ باسىنا كەرەگەكوز اعاش، مۇنارا ورناتىلىپ قالىپتى. مىنا ءبىر تۇمسىقتى ۇڭىرەيتىپ، قازىپ تاستاعان. قازۋشىلاردىڭ جۇرتى دا جاسىرىلعان جوق، تاياۋدا عانا كوشكەنگە ۇقسايدى. بوتەلكەنىڭ سىنىعى، قاڭىلتىر ساۋىتتار جاتىر.
ولجابەك ءبارىن كەرىپ كەلەدى. تاۋ ءىشى ءازىر وعان تاماشا ءبىر سايران ءتارىزدى. تۋىپ-وسكەن جەرىندە جاي بەلەس، ادىرلار بولماسا، مۇنداي ۇلكەن تاۋلار بولمايتىن، جازىق، وزەندى، كولدى، قۇيقالى دالا بولاتىن.
— ءاي! — دەدى ءبىر ۋاقىتتا اتىنا وڭدالا وتىرىپ. قاتتىراق شىققان داۋسىنا جامالدان بۇرىن جارتاستار قايىردى جاۋاپتى.
— ايتا بەر، — دەدى جامال، سولعىن داۋىسپەن. تاۋدىڭ ىشىنە ەنگەن سايىن ەلەگىزىپ كەلە جاتقان جامالدىڭ كوزى جان-جاقتا، كوڭىلى الابۇرتۋدا ەدى.
— سوناۋ بيىكتىڭ باسىنداعى مۇنارانى ورناتقان، مىناۋ تۇمسىقتى قازىپ تاستاعان كىم بولدى ەكەن، ءا؟
— ورىستىڭ جەر زەرتتەۋشىلەرى شىعار.
— ياپىراي، زەرتتەمەيتىن جەرى بولسايشى سولاردىڭ. ىزدەمپاز حالىق. جاڭا كەن كوزدەرىن تاپپاق قوي.
— تالاي بەلدەن اسىپ، كوپتى كوردىك. مەنىڭ جۇرە-جۇرە باسىم اينالدى. قايدا شىعىپ كەتتىك وسى! انەۋگى وڭباعاننىڭ ايتقان ەلى قايدا؟
ولجابەك جامالدى جۇباتا-جۇباتا ۇيالدى بىلەم، ۇندەگەن جوق. بۇلار ءالى باياعى جالقاۋ جىگىتتىڭ يەگىنىڭ استىندا كەلەدى. ەلدەن شىققالى بۇگىن ءبىر اي ون جەتى كۇن. تالاي وزەننەن ءوتتى، جوتالى جونداردان استى. سونىڭ بىرىندە دە ىزدەگەن ەلى جوق. وڭتۇستىك-باتىستى بەتكە ۇستاپ تارتىپ كەلەدى. جەر رەڭى دە، اۋە رايى دا وزگەرىپ بارادى. ەندى الدىنان تاۋلار كەزدەستى. ولجابەك وسى تاۋلاردان ءۇمىتتى. «جۋىقتا اياق جەتەر جەر ەمەس ەكەن. كولحوزسىز ەل ءبىر بولسا، وسىندا»، — دەيدى ىشىنەن.
ءجون-جوسىقسىز «اسپان استى كەن،»، «جەر الا، بۇلت شولا» دەپ شىعانعا شىعىپ كەتكەن ەرىنە جامال ەندى قاۋىپ-قاتەردى كورسەتە سويلەدى:
— بۇل تەك اڭداردىڭ، ۇرى-وتىرىكتىڭ جۇرەتىن جەرى ەكەن، ولجەكە.
— ۇرى دەگەن قۇرىپ كەتكەن جوق پا، ءتايىر! ءبىر بولسا وسى تاۋلاردىڭ ىشىندە بولادى كولحوزسىز ەل.
— قويشى، جالىقتىردى عوي وسى ءجۇرىس. يت-قۇسقا جەم بولماي، ايتەۋىر ءبىر ەلگە جەتسەك ەكەن.
ولجابەك ۇندەمەدى. تاۋ جۇرگەن سايىن جيىلەنىپ، ىرىلەنىپ كەتتى. قايدان كەلىپ، قايدا بارا جاتقاندارى بەلگىسىز. توبەدە تۇندىكتەي عانا اسپان قالدى. اسپانعا تىلدەسە قابات-قابات قورشاعان زاڭعار تاۋ كەز توسىپ، وزىنەن وزگەنى كورسەتپەيدى. ساي-سالانى ورمەلەي، تار كەزەڭدەردەن اسىپ كەلەدى ولجابەك. تاسىرقاعان تورىعا ءبىر كەزەڭ ءبىر كۇندىك جولداي، جالىققان جامالعا ءبىر كۇن — جىلداي. سوندا، سوناۋ جاس بالانىڭ ءحالى نەشىك؟ ولجابەك وسىنى سەزسە دە مورت مىنەزى بوي بەرمەدى.
مۇنىڭ ار جاعى نە بولدى ەكەن؟ — دەپ ءبىر قىلتادان قىلت ەتكەندە، بەس ادام تاپ بەردى. بەسەۋىنىڭ دە سويىلى يىعىندا.
— «باس كوزىڭدى»، — دەۋگە-اق كەلدى. ولجابەك سويىلىن كوتەرگەنشە ولار سارت-سۇرت ۇرىپ ءوتتى...
ودان ءارى نە بولعانىن بىلمەدى ولجابەك. كوزىن اشىپ السا، جالعىز ءوزى جاتىر. قاراڭعى ءتۇن، تۇنەرگەن تاۋ عانا كورىنەدى. دەنەسى زىلدەي، قوزعالتپايدى. باسىنان اققان قان ۇيىپ قالىپتى. ەسىن جيسا دا، اقىلىن، كۇشىن جيا المادى. تاڭ اتقانشا جاتتى. قۇلانيەك تاڭدى، شاشىراپ شىققان كۇندى وعان بيىك تاۋلار كورسەتپەدى. تەك دۇنيە جارىق بولعاندا عانا تاڭ اتقانىن ءبىلىپ باسىن كەتەردى. مەڭ-زەڭ. ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەرگەندە اياعى سىنىپ كەتە جازدادى. تىزەدەن، قىزىل اسىقتان دا ۇرعان ەكەن. وتىرا كەتتى. ءقازىر ءبىر ارمانى ءبىر جۇتىم سۋ.
— يت، قۇسقا جەم بولدى دەگەن وسى، ءا! — دەدى ولجابەق تار كەزەڭدە جاپادان-جالعىز شوشايىپ وتىرىپ. كوزىنە ءولىم عانا ەلەستەدى.
كۇن كوتەرىلگەن كەزدە، موينىندا مىلتىعى بار ءبىر ادام كەلە جاتىر ەدى. ات اياعىنىڭ تىقىرى ەستىلگەندە عانا ارتىنا جالت قاراپ، قولىنا تاس الدى ولجابەك. بۇل تاس العاندا، ول مىلتىعىن الدى. ءبىرىن-بىرى كوزبەن جەسىپ، تاعىداي ارباسىپ تۇر.
— ات! ات! — دەيدى ولجابەك.
— ءۇر! ءۇر! — دەيدى اناۋ.
ەكەۋى دە باتپادى.
— كىمسىڭ؟ ءجونىڭدى ايت، جالعىز جاياۋ.
— بىلمەي تۇرعان شىعارسىڭ؟
— ءاي، ەسىڭ دۇرىس پا؟ قانىڭ نە؟
— باسە، وسى قان نە؟ مال-مۇلكىم، قاتىن-بالام جەتپەدى مە؟ — دەگەن كەزدە:
— وي، بەيشارا! — دەدى اتتى كىسى. اتىنان ءتۇسىپ كەلە جاتىپ.
ولجابەك ەل ەكەنىنە، جاۋ ەكەنىنە ءالى دە كوزى جەتكەن جوق. تاس قولىندا ەدى.
— ولتىرگىم كەلسە وسىلاي تۇرىپ-اق اتىپ تاستامايمىن با؟ — دەگەندە عانا تاسىن لاقتىرىپ جىبەرىپ، ەڭىرەپ قويا بەردى.
— ويپىراي، قىدىرمىسىڭ قولداۋعا كەلگەن!
— قىدىر ەمەن. ءبىراق قولدان كەلگەندى ايامان.
ەكەۋى شۇرقىراسىپ جاتتى. ولجابەكتى تىڭداپ بولعاننان كەيىن، مىرس-مىرس كۇلدى، بۇل ادام.
— اتىم مەنىڭ شىعاناق، — دەدى سودان كەيىن، — تالاي شىعانعا شىعىپ ەدىم، سەن مەنەن وتكەن كەزبە ەكەنسىڭ. ەكى كەزبە كەزەڭ ۇستىندە كەز بولدىق. ەندى ەل ىشىنە بارايىق. سەن كولحوزدان قاشساڭ مەن كولحوزعا قاشام. وسى تاۋ ىشىندە كەن زەرتتەۋشىلەرگە ەرىپ ءبىراز ءجۇرىپ قالدىم. بۇل قايتىپ بارا جاتقان بەتىم. ءمىن ارتىما. تاۋىپ العان ولجام دەمەسپىن. تاڭداپ العان دوسىم دەرمىن.
ولجابەك مىنگەسىپ كەتە باردى...
ەكىنشى تاراۋ
اشىلعان بەت
I
ءۇي ورنىنداي عانا قۋىسقا كوپ نازارى اۋىپ تۇر.
قۇلاش موينىن قىزىل نار تاڭەرتەڭنەن تالتۇسكە دەيىن تىنىستامادى. جەر قاپقان قوس. تەگەرشىك قوزعاعان سايىن جەرگە ەنىپ بارا جاتقان سياقتى. بۇعان تاڭۋلى جۋان بورەنەنىڭ ءبىر باسىن نار تارتسا، ەكىنشى باسى ناردى تارتىپ، تاسپاشا سوزىلادى جانۋار. بۇيرا جۇننەن مولتىلدەگەن سۋىق تەر ءالى ءبىر دەگدىگەن جوق. بەلىنە شەلەكتەر تىزگەن ءداۋ دوڭگەلەق ناردان تەر ءبىر تامعاندا، ءبىر شەلەك سۋىن ايعىرجاپقا ازار قۇيادى. جىلاپ اققان ارىق سۋىن جالاڭداعان سارى قۇم جالماپ الىپ، تۇك كورمەگەندەي سازارا تۇسەدى. تويماي جەر الەم، تويعىزا الماي نار الەك.
تامشىلاعان تەرگە شەلەكتەپ سۋ العان ولجابەك شىبىرتقىسىن بەلىنە كولدەنەڭ ۇستاپ سىلەنىپ تۇر. وسى ساۋداسىنا ىرزا بوپ تۇرعانى، نازا بوپ تۇرعانى بەلگىسىز. توبەسىن كۇن، تابانىن جەر قارىعان ىستىققا ماڭدايى دا تەرشىمەگەن. ۇندەمەيدى، قوزعالمايدى. ەكى كوزى تەگەرشىكتە. ايقاسقان اعاش ازۋلار شىقىرلاپ، وتكەن كۇننىڭ كويگەيىن تىنىمسىز تارتا ب.ەرەدى. كوزى بايلاۋلى قىزىل نار، تەرى تامشىلاپ، ءبىر ىزبەن اينالا بەرەدى...
— سۋ، سۋ!..
— كەۋىپ بارادى، cۋ!.. — دەگەن داۋىستار ەستىلەدى. ولجابەك شىبىرتقىسىن ءۇيىرىپ قويادى. نار شىرەنىپ ءۇزىلىپ كەتە جازدايدى. تەگەرشىكتەر شارت سىنىپ كەتە جازدايدى.
— كەۋىپ بارادى، cy! — دەگەن داۋىستار تىنبايدى.
ولجابەك بورەنەنىڭ ءبىر باسىنان تارتىپ نارعا كومەكتەسكەندە، ەرنەۋدەن امانتاي مەن جانبوتا سەكىرىپ ءتۇسىپ ولجابەككە كومەكتەستى.
قىز كۇنگى قاۋقارىڭ وسى بولسا، كەمپىر بولعاندا قايتەسىڭ؟
— جىگىت كۇنگى قاۋقارىڭ وسى، شال بولعاندا قايتەسىڭ؟
بيتەمىن! — دەدى دە، كەۋدەنىڭ قالىڭ جەرىنەن ءبىر نۇقىپ، امانتاي تۇرا قاشتى. جانبوتا تۇرا قۋدى. ولجابەك ماڭدايى تەرشىپ تۇرىپ قالدى.
— سۋ، سۋ!
كەۋىپ بارادى، سۋ! — دەگەن داۋىستار كەڭ دالانى كۇڭىرەنتە باستادى.
مانادان بەرى جاسقاپ تۇرعان ولجابەك قاتۋلانىپ، شىبىرتقىسىن شارت ەتكىزدى. نار بار ەتتى دە، جاتا كەتتى. الدەقايدان ءبىر داۋىس ساڭق ەتتى:
ۇرما، جانۋاردى!
قايتا كوتەرىلگەن وتكىر شىبىرتقىسى تۇيەگە تيمەي توقتادى. قۋىستان شىعارىلعان ەرنەۋدەگى ءۇيىندى توپىراققا قارا ساقالدى، قارا كىسى كەلىپ شىقتى. ساقالىنان مۇرنى قوماقتىراق، قالىڭ، قاباعى جاۋار بۇلتتاي تۇنەرىپ كەتكەن. تومەندەگى تۇيەگە، وعان تونگەن ولجابەككە كوز قىرىن ءبىر تاستاپ، مالداسىن قۇرىپ وتىرا بەردى دە...
— دوعار! — دەدى. تىم اقىرىن ايتتى. ءبىراق سالماعى زىلدەي، ىشتەگى اۋىر ويدىڭ اعىپ تۇسكەن ءبىر كەسەگى سەكىلدى. سابىلعان تۇيەگە قىنجىلا تاعى دا ءبىر قاراپ، سايقىن cap دالاعا جىبەردى كوزىن...
— تاۋى جوق، كەدىر-بۇدىر جۋساندى دالادا، كوك ورىمدەي ويىل جاتىر. «تاپ بابىمدى، بوسات جۇيەمدى، سوندا عانا ەمىرەنەم» دەپ دالا جاتىر. دالا جوعارى. ويىل تومەن، شاپشىسا دا ورگە شىعا الماپتى. كونى كەپكەن وسى كۇنقاقتى دالانىڭ قايسارلىعى سونشا.
— وزەگىڭ بولايىن، قورەگىڭ بولايىن، — دەپ كۇلىم قاققان كوك ويىلدى توسىنە ءبىر شىعارماعان. ەن دالادان تۇراق تاپپاي ويىلى بارىپ جىڭعىلعا قۇيعان. وسىعان تالاي جىلدار وتسە دە، تالاي ارنا بۇزىلىپ، تالاي قاۋىم كەلىپ كەتسە دە، ەكى تەنتەكتى ەشكىم باعىندىرا الماپتى. وسى وتىرعان قارا شالدىڭ، ءوزىنىڭ دە ىستەمەگەنى قالمادى. كوپ جىلدار ويىلدى تۇيەمەن قايىردى. دالانى اعاش سوقامەن ايىردى. ىرىق بەرمەگەن سوڭ، بۇگىن ارۋانانىڭ ءوزىن اكەلىپ سالعان ەدى. كوزىنەن جاس پارلاپ، پۇشپاعىنان تەر سورعالاپ، قۋىستان ازار شىعىپ بارا جاتقانىن كورگەندە، تۇڭعيىق قارت تارس ايرىلىپ كەتكەندەي بولدى:
— تارام قۇيرىق، تۇتام ەمشەك ارۋانا! بۇتىن، بۇلاق، ءۇستىڭ سوققان جەل ەدى. سەنى اكەلىپ جەككەندە، كەزەرگەن جەر كەكىرىك اتار، تەگەرشىكتەر زىر قاعار دەپ ەدىم، جەر تۇتقاسى ما ەدى، ءبۇل شىركىن؟ قوزعاۋعا عانا جارادىق-اۋ! تولارساقتان قۇم كەشكەن شولدەردە كوسىلە جورىتقان جانۋارىم، ءۇنىڭ شىعىپ، ادىمىڭ قىسقارعان ەمەس ەدى، سىر بەردىڭ، بە؟ ىرزامىن سوندا دا. ايۋانداعى ارۋدىڭ جەتكەن جەرى بۇل بولسا، بۇدان ءارى ونەر ارۋىنا اياق ارتار شىعاناق.
ارۋانانى كوزىمەن ۇزاتىپ ساپ، ءتىل كەسكەندەي ءۇنسىز وتىر. ءتىل توقتاعانمەن وي توقتاعان جوق. وي تولقىنىمەن الىسىپ وتىر. تۇيەنى دوعارىپ، جايلاپ كەلىپ، اينالسوقتاعان ولجابەك بەتىنە جاپاق-جاپاق قاراپ تۇرعانىن بايقامادى. الدەن ۋاقىتتا جوتەلىپ قويعاندا عانا بەتىن ولجابەككە ءسال بۇردى.
— نەگە ۇراسىڭ ارۋانانى! بارىن ول قامشىسىز دا بەرەدى.
— بوساڭسىپ قالدى.
كوتەرىلەم دەي مە؟
— بىلمەيمىن، سويلەسكەم جوق.
— سويلەسپەدىم دەگەنشە، تۇسىنبەدىم دەسەكشى، «تاباقتاي تەگەرشىگىڭ دىڭكەمە ءتيدى، تارت ءارى!» — دەگەن جوق پا؟
— قويدىق ەندەشە، دوعارىپ كەلدىم.
— تارىلار قۇپ الدى ما ونىڭدى؟
قايدان بىلەيىن.
سەنىڭ دە بىلەر كۇنىڭ بولار ما ەكەن! — دەپ كەيىپ قالدى شىعاناق. ولجابەك قىرىنداي وتىرىپ، كۇڭك ەتتى:
بىلسەڭ ايتا بەرسەڭشى.
ايتسام، ماشيناعا اياق ارتپاي ويداعى ويىل ەرمەن، — دەيدى سوڭىنان. قاناتىمەن سۋ شاشقان قارلىعاششا، شەلەكپەن قۇيعان سۋىنا سۋساعان جەر تويمان، — دەيدى. جەر تويعاندا عانا توق ەكەنىڭدى بىلەسىڭ بە؟
ولجابەكتىڭ ءبۇل سان رەت ەستىگەن ءسوزى. ەستىسە دە ەستىمەي كەتە باراتىن. شىعاناق شۇقشيا سويلەدى. جاۋاپ كۇتىپ، ءتونىپ قاپتى. ولجابەك قيپاقتاپ قالاي بۇرىلسا، ول سولاي بۇرىلادى.
— وسى ەل باياعىدان بەرى وسىمەن كەلىپتى عوي، — دەدى دە قيسايا كەتتى ولجابەك. ەگەر بۇرىنعىسىنداي «مەن سوزدەن اۋلاق» دەپ تۇرا جونەلسە، شىعاناق مىرس-مىرس كۇلگەن بولار ەدى. كۇلمەدى. نالىپ قالدى. تالپىنعان تالاپتى ولجابەكتىڭ «باياعىسى» تابانداپ تارتىپ تۇرا قالعانداي بولدى.
— ءاي، ولجابەق بەرى قاراشى! — دەدى الدەن ۋاقىتتا. — راس، باياعىدان بەرى تۇيە شىعىرمەن كەلدىك. وندا ءبىر شىعىرعا ءۇش-تورت ءۇي قارايتىن. ەندى الپىس-جەتپىس ءۇي قارادى. بۇنى نەگە ويلامايسىڭ. شىعىرىڭ كولحوزدىڭ جۇمىرىنا جۇعىن بولا ما؟
— ءتاڭىر بەرسە، جالعىز شىعىرعا قاراپ وتىرمىز با؟
— سونداعى سەنگەنىڭ قىرداعى ەگىس پە؟ اسپانعا قاراپ كوز اعاردى عوي، جەردەگى ويىلمەن نەگە كەنەلمەيمىز؟
بۇل جاقتىڭ اسپانىنان ولجابەك تە كوپ مەيىرىم كۇتپەيتىن سياقتى. اق قالپاقتىڭ ەرنەۋىنەن شاڭىتقان اسپانعا تۇيسىنە ءبىر قارادى دا، جەرگە ءۇڭىلدى. ىستىق توپىراقتى ساۋساعىمەن سىزعىلاپ وتىر. تۇكىرىپ قالسا توپىراقتان بۋ شىعادى.
سونىڭ سىرىن كىم بىلگەن، قىرۋار پۇلعا ءبىر دۇلەيدى العانشا، ەپتەپ وسىنىڭ ءوزىن قوزعاي بەرسە قايتەدى. ماي ەمەس — دەدى شىعاناق... — ول ەڭبەك ارۋى — ماشينە.
ءتىلىن، بىلسەڭ بالداي ءتاتتى ءسوزى بار، تىلسىم بۇزارلىق كۇشى بار. وسى دالا تىلسىم سياقتى. سازارادى دا جاتادى. ءومىر بويى ەمسەڭ دە وزدىگىنەن يىمەيدى، تاپ بابىن،
سوندا عانا ەمىرەنەدى. — سۋ سۋ! — دەپ جاتىر، كەرەڭبىسىڭ، ولجابەك!؟
— قۇداي تويعىزباعاندى مەن قالاي تويعىزام؟
— سەن تويعىزباساڭ، سەنى ول دا تويعىزبايدى. وزىڭە-وزىڭ ىستەپ وتىرسىڭ.
— سونداي ءسوز نە كەرەق وزىنەن-وزى ايانا ما كىسى؟
— ايانباساڭ ماشينەدەن نەگە بەزەسىڭ؟
— ءوزىڭ ىلىك ىزدەپ وتىرمىسىڭ؟ — دەگەندە ولجابەكتىڭ كوزى توڭكەرىلىپ كەتتى. باسىن كوتەرىپ الدى. شىعاناق قىرىنداي بەرىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءالى قاشاسىڭ كولحوزدان، سوعىسقان ءتوس، الىسقان قول قايدا؟
ولجابەك رەنجىپ قالدى. «قاشقىن» دەگەن شامى، «دوستىق» — مارتەبە ەدى وعان. شىعاناق ەكەۋىن بىردەي قوزعادى. ەلسىز تاۋدا جامالدان ايرىلىپ، جاۋ سوققىسىنا جىعىلعان جەردە تابىسقان دوسى تىم قاتتى ايتتى. سونشا نەگە قاتتى كەتكەنىنە تۇسىنبەدى. تومسارىپ وتىرىپ-وتىرىپ؟
— ماشينا مەنىڭ قولىمدا ما؟ — دەگەندە، شىعاناق:
— سەنىڭ قولىڭدا! — دەپ شۇقشيا ءتۇستى.
— كوپتىڭ ءبىرى سەن ەمەس پە؟ ساعان وتپەگەن ءسوز كىمگە وتەدى؟
— مەن ءسوز بىلمەيتىن قازاق. بيلەي بەر، ساعان دەگەن جامان ويىم جوق.
— جارىققا شىقپاعان جاقسى ويىڭدى قايتەيىن؟ — دەدى دە، شىعاناق كەيىپ، تەرىس قارادى.
ولجابەك: — وسى مەنىڭ كىنام نە؟ — دەپ اڭ-تاڭ. ول شىعاناققا تۇسىنەدى، دۇلەي ماشينەگە تۇسىنبەيدى. شىعاناقپەن ويىن قوسادى، ءسوزىن قوسپايدى. «ءسوز باسقانىكى، جۇمىس مەنىكى. اركىم ءوز باققانىنا يە» — دەپ بىلەدى. ءسوز سوندا دا سوڭىنان قالمايدى. ولجابەك قاشا بەرەدى. جامالعا ۇيلەنە بارعاندا بالدىز، جەڭگەلەرى تۇيگىشتەپ وتىرىپ سويلەتكەن ەدى. شىعا¬ناق شىنداپ وتىر. بارىنەن دە «جارىققا شىقپاعان جاقسى ويىن» قابىلداماعانى باتتى. تار كەزەڭدە ءتوس سوعىسقان دوسى قولىن توبەگە قويىپ بەزگەلى تۇرعان سياقتى. سوزگە سەنبەي — وتقا ەنگەلى تۇرعان سياقتى.
شىعاناق دوسىنىڭ وسى مىنەزىن بىلە تۇرا قينادى. قيناماسقا بولمادى. ويىنا ءسوزى جەتە الماي، سوزىنە كوپتى ەرتە الماي ءجۇر. بىرنەشەۋى قوسىلىپ ءۇن قوسسا، سالماق بولاتىنىن جاقسى بىلەدى. بىرتىندەپ تارتىپ، ءبىرازىن كوندىرىپ تە قويدى. ءبىراق كوپ الدىندا كورىنە شىعاتىنى از. ءارقايسىسى ءبىر اۋىزدان ءسوز ايتسا، ۇلكەن پىكىر قۇرالعالى تۇر.
— مەن ءسوز بىلمەيتىن قازاق، — دەدى تاعى دا ولجابەك. بىلگەن ءسوزىنىڭ ءوزىن ايتۋعا جۇرەگى داۋالمايدى. — ءتىپتى اتا-بابامىز كاسىپ قىلعان نارسە ەمەس، جاقپايدى ءوزى.
— بايگىلى جەردە ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايت. «ماشينە كەرەك بىزگە» دە جۇرە بەر.
— كوپ الدىندا سونى دا ۇمىتىپ قالسام قايتەسىڭ؟ سوزدەن ءسوز تۋىپ كوبەيىپ كەتسە قايتەسىڭ؟
— ءوزىم جوندەپ جىبەرەم، تەك سوندا باسىڭدى يزەي بەر.
مەنى ءبىر شەشەن دەپ پە ەڭ، وسىنشا نەگە جابىساسىڭ؟
شىعاناق ءۇن-تۇن جوق ورنىنان تۇردى دا جۇرە بەردى.
— قايدا كەتتىڭ؟ ىرزا شىعارسىڭ ماعان؟
شىعاناق جاۋاپ بەرمەي كەتتى. ولجابەك وڭاشا قالعان سوڭ كوپ ويلاندى. توبەدەن كۇن، تومەننەن جەر قارىعاندا جىپسىمەسە دە، شىعاناق ءسوزى ماڭدايىنان تەر شىعاردى.
ياپىر-اي وسىنىڭ كوڭىلىن قالدىرمان دەۋشى ەدىم، اۋىر ايتتى-اۋ... «جارىققا شىقپاعان جاقسى ويىڭدى قايتەم؟..» — دەدى، ءا؟ پاي-پاي تەرەڭىن-اي، — دەپ باسىن شايقاپ قويادى. ارت جاعىنان ەپتەپ باسىپ كەپ، تىڭداپ تۇرعان امانتايدى بايقاعان جوق. الدىندا ۇلكەن توپ كورەدى.توپ الدىندا ءوزىن كورەدى...
ولجابەك وسى جاسقا كەلگەنشە توپقا تۇسكەن، سوزگە ەنگەن پەندە ەمەس. دوستىڭ كوڭىلىن قيماي ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاق. ومىرىندە ەكىنشى رەت قىسىلۋى بۇل. قالىڭدىق ويناي بارعاندا جامالعا جاقىنداسار ءسوز تاپپاي، ول بۇنىڭ ويىن تاپپاي، ءبىر قينالعان. ەندى شىعاناق قينادى. وزىنەن-وزى كۇبىر-كۇبىر سويلەدى. اندا-ساندا «ماشينە كەرەك» دەگەنى ەستىلەدى. جاتتاپ وتىرعان سياقتى. الدەن ۋاقىتتا بوركىن قولىنا الدى. جاعاسىن دۇزەپ، ساقالىن سيپاپ، تاماعىن كەنەپ تە قويدى.
— ماشينە كەرەك! — دەدى سونسوڭ ەستىرتە. — اقىرىنداۋ شىقتى بىلەم، داۋىلداپ وتىرعان جۇرت ەستي مە مۇنىمدى. قاتتىراق ايتىپ كورەيىن: ماشينە كەرەك! Aha، دۇرىس شىقتى ەندى. ءبىراق توپ الدىندا وسىلاي شىعا ما؟ كوپ الدى قاتتى عوي. ماسەلەن: مىناداي قورشاپ وتىرعان جۇرت، اناۋ جەردە ءبىر ءۇزىم وتىرادى. بۇل «پرەزيديۋم» دەگەنى ەدى. جوعارعى جاقتان بىرەۋلەر كەلىپ قالماسىن كىم بىلەدى. مەن بىلاي، ورنىمنان تۇرام، ەلدىڭ كوزى ماعان قاراپ جاۋدىراپ تۇر.„ الدەن-اق جۇرەگىمنىڭ الىپ-ۇشۋىن قاراشى. نە دە بولسا ايتتىم: — ماشينە كەرەك بىزگە!.. تۋ، ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتتى عوي... — دەگەن كەزدە مانادان بەرى باقىلاپ تۇرعان امانتاي قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى. ولجابەك ۇيالعاننان جەرگە ەنىپ كەتە جازدادى. اۋزىنا كەلگەندى ايتا بەردى:
امانتاي! ءجاي انشەيىن، انشەيىن ءجاي تۇرمىن...
— قالاي تۇرساڭ ولاي تۇر، مەن مۇنىڭدى ۇزىن ەلدىڭ ۇيىرىنە قىسقا ەلدىڭ قيىرىنا جايام.
— قوي، انتۇرعان، قوي!
— جوق قويا المايمىن.
— قالسىن وسى ارادا، نە قىلاسىڭ...
ءدال وسى ارادان التىن تاپسام قالدىرارمىن، مىنانى قالدىرا الماسپىن.
— ال سوندا نە تاپتىڭ، ال!
— ولە-ولگەنشە ءوزىم كۇلەم، ەلدى تاعى كۇلدىرىپ وتەم. ودان ارتىق نە كەرەك ماعان.
— تۋ، سوققاننىڭ ويىن-اي! ءما، ناسىباي اتشى ءوزىڭ.
امانتاي ءومىرى قالتاسىنا شاقشا سالمايدى. ناسىبايدى ەلدەن اتادى. ولجابەكتىڭ قالتاسىنان ناسىباي كەتپەيدى، ءبىراق ەلگە بەرمەيدى، ءوزى اتادى. بۇدان ءبىر اي بۇرىن امانتاي ءبىر اتىم ناسىبايىن ۇرلاپ اتىپ، ەكەۋى دۇردە-ارازداۋ ەدى، ەندى ءوزى ۇسىندى. امانتاي شاپ ەتكەن جوق، شاقشانى قولىنا العان سوڭ، دا ءبىراز ۇستاپ وتىرىپ بارىپ اتتى. بۇل توقمەيىلدىگى ەمەس، «مۇنىمەن قۇتىلمايسىڭ» دەگەنى. ولجابەك تۇسىنە قالىپ:
— سالىپ ال ازىراق، — دەدى.
امانتاي گازەتتى جايىپ قويىپ، قارا شاقشانى قوتارا باستادى. وڭىندە ءالى دە ىرزالىق بەلگىسى كورىنبەيدى. تەگىن توپىراقتان الىپ جاتقان سياقتى. «ناسىباي لىقسىعان سايىن ولجابەك تە لىقسىپ قويادى. «بولار» دەۋگە دارمەن جوق. امانتاي ونى سەزسە دە سەزبەيدى.
— مىنەكي شاقشاڭىز، ۇيگە بارعان سوڭ، ۇگىپ الاسىز عوي، — دەدى دە جۇرە بەردى.
— توقتاي تۇر، نەگە اسىقتىڭ؟
— جاڭاعىنى بايانداي بەرەيىن، — دەپ ەدىم ەلگە.
— تۋ، ناعىز وڭباعان ەكەنسىڭ. الگى قىزدى دا ءوستىپ قورقىتىپ جۇرگەن شىعارسىڭ سەن.
— دۇرىس، ونىڭىزدى دا جانبوتاعا جەتكىزەرمىن.
— ناسىبايىمدى الىپ، ءوزىمدى ماسقارالاپ كەتكەنىن قارا. كىرمە دەپ باسىنعانى-اۋ، بۇل، — دەپ ولجابەك نالىعان كەز¬دە امانتاي قايتا ورالدى.
— جانبوتا مەن قابىش تا كىرمە مە؟ اعالىعىڭىزدى سىيلاپ تا، قيماي دا كەلدىم. ومىرلىك ازىعىم ەدى، ءوزىڭىز بىردەمە دەڭىزشى.
— ال، ناسىبايىن، مەنەن، بۇدان بىلاي.
— قاپ، بولماس ەندى، تاستادىم.
ءبىراق كەپكە جەتكەن شاي مەن شۇباتتىڭ كوزى قايدا ەكەنى بەلگىسىز. ءۇي ماڭىندا باسقا بايلىق كورىنبەيدى، قوڭىر ءۇيدىڭ تومەنگى جاعىنا كيىز جەتپەگەن سوڭ، تۋىرلىق ورنىنا شي ۇستاپ قويىپتى.
بايبىشە بۇگىن ەكى دۇركىن قوناق جونەلتىپ، جاڭا عانا جانتايىپ ەدى، دابىرلاعان داۋىسقا جۇمۋلى كوزىن اشىپ الدى. ەلەۋسىن ەكەن جۇمىستان قايتقان، جولداستارى ەرە كەلدى. بايبىشە باسىن كوتەرىپ تاعى دا ساماۋىرعا ۇمتىلعاندا:
— جاتا بەر، اپا، شارشاپ قاپسىڭ عوي، — دەدى ەلەۋسىن.
— ەشتەمە ەتپەس، مەن ۇيدەمىن عوي، — دەپ ورنىنان تۇرعان بايبىشەنى ەلەۋسىن قايتا جاتقىزدى.
— مەنى كۇتىپ قايتەسىڭ، شالدى كۇتىپ، قوناق جونەلتىپ وتىرعانىڭ از با، تىنىعىپ ال وسىنداي تولاستا.
ەلەۋسىننىڭ شاشىندا ءازىر اق جوق. سوندىعى بولماسا، بايبىشەدەن سەگىز-اق جاس كىشى. ەكەۋى جيىرما-جيىرما بەس جىل ءبىر وتاسىپ كەلە جاتقان ابىسىن بولسا دا، ءاپالى-سىڭلىلى كىسىدەي تاتۋ-اق.
— ءومىر قىزىعى سىيلاسۋ، ءبىر ءۇي تولعان جانسىڭ، بىر-بىرىڭە قوناقسىڭ، — دەپ وتىرادى ءۇي قوجاسى شىعاناق. ءبارى وسىعان ۇيىعان. ءبىرىن-بىرى سىيلايمىن دەپ، جالپى ادام سىيلاۋعا جاتتىعىپ العان.
ەلەۋسىن جولداستارىنىڭ بەتىنە كوز سالسا، اۋىزدارى تومسارا قالىپتى. جانبوتا ەرنىن جالاپ-جالاپ، كۇلىپ قويادى.
— شولدەپ وتىرسىڭدار ما، بوتا؟
— بىلمەيسىز بە، شولدەگەن اۋىز جاي تۇرمايدى، تويعان اۋىز تومسارادى.
ءارقايسىسى-اق ءتىلىن جالاقتاتا باستادى. ەلەۋسىن كىشكەنە بوشكەنى شىلدىر ەتكىزگەندە، قاسىنا جانبوتا جەتىپ باردى.
— مەن اياقشى بولايىن.
— بولاتىن دا ەشتەمە قالماپتى.
— امانتاي بار بولعىر وڭاشا قالىپ ەدى، ءىشىپ كەتكەن عوي، — دەپ بايبىشە باسىن ءبىر كوتەرىپ جاتتى.
— تاڭەرتەڭ ەمەس پە ەدى، ونىڭ كەلگەنى.
— تاعى دا كەلگەن.
— امانتايدىڭ ءبىر باسقان جەرىنە ءبىر ايعا دەيىن ءشوپ شىقپايتىن. ەكى كەلگەندە نە قالدىرادى دەيسىڭ، — دەدى جانبوتا. دۋ كۇلىپ جىبەردى ءبارى.
قاسىندا بەس-التى كىسى بار، ۇيگە شىعاناق كىردى. كەلگەندەر اۋداننىڭ، اۋىلدىڭ بەتكە شىعارلارى: ەرجان، توكەن' شاڭگەرەي، امانتاي، ولجابەق ىشىندە قابىش تا بار.
اۋداندىق جەر ءبولىمىنىڭ باسشىسى ەرجاننىڭ ەرنى تىم كونتەك. اماندىقتى شولاق قايىرىپ، شىمشىپ تىككەن تولى قاپتاي تىرسيا قالىپتى. وتىرماستان ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ
وقتىن-وقتىن، ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەيدى.
— مۇلدە ءجونسىز... ءالى كيىز ءۇي، كوش، بەسبارماق، تازالىق جوق! جۇمىس جۇرمەي جاتىر...
ەرجاننىڭ سىرتى قالىڭ بولعانمەن، ءىشى تىم جۇقا ەدى، باستىقپاعان جاس كولحوزدى جايسىز جاعىنان كورىپ، جارىلىپ كەتە جازدادى. ساڭعىراعان كونتور، ءتۇزۋ كوشە، تىزبەكتەلگەن كوركەم ۇيلەر جوق. قىزۋ جۇمىس مول ءونىم، ادەمى كيىنگەن ادامدار جوق. مادەنيەتتى، اۋقاتتى كولحوزدى ىزدەيدى ەرجان. سوعان جەتۋ جولىن كورسەتپەيدى، ءبىراق كورمەيسىڭدەر دەپ باسقانى تىقسىرا بەرەدى. ودان دا وداعاي ءبىر مىنەزى، كوزى كورگەندى ويىمەن ايىرا الماي، قاعازعا قارايتىن. قاعازدا ەڭ اقىرى كۇندە ءمىنىپ جۇرگەن استىنداعى تورى-الانىڭ دا پوگوننايى جازۋلى. ءبىر كۇنى سول تورى-الانىڭ شوقپارداي كەكىلىن تاراپ الىپ، اتشىسى الدىنا تارتقاندا، ەرجان جالما-جان پوگوننايىنا قاراپ، جەر تەپكىلەپ ۇرىسىپتى اتشىعا:
— ەسالاڭ، الدەكىمنىڭ اتىن اكەپ تۇرسىڭ؟..
— قۇداي اقىنا، ءوز اتىڭىز.
— كەكىلىن كورمەيسىڭ بە، اقماق!..
— ويباي، ءوزىم تاراعام، تىم قالىڭ بولعان سوڭ...
اتشىسى ءسويتىپ ازار دەگەندە سەندىرىپتى. ەرجان ءقازىر سونشىلاپ تۇر. اۋقات، مادەنيەت ونىڭ ويىنداعىداي تولىق كۇيىندە كەلىپ تاپ ەتپەگەن سوڭ، تام-تۇمداپ، كەلگەندەرىن تانىماي، تىرس-تىرس ەتەدى. جاڭادا كەلگەن باسشىلارىن كولحوزشىلار دا تۇسىنە الماي، بىرىنە-بىرى قارايدى. سۋ مامانى توكەن دە بۇرىنعىسىنداي جايدارى ەمەس. ەكەۋىنىڭ ىڭعايىمەن وزگەسى بوي باعىپ، تىم-تىرس وتىر. سول تىنىشتىقتى جاستىقتان باسىن جاڭا كوتەرگەن بايبىشە بۇزا باستادى. ارقايسىسىمەن قىسقا-قىسقا امانداسىپ، ورنىنان تۇردى دا سارى ساماۋىردى كوتەرە جونەلدى.
— ءبىز شايعا قارامايمىز، — دەدى ەرجان.
— نەگە اسىقتىڭىزدار، لەزدە قاينايدى! — دەپ ىقلاس بىلدىرگەن بايبىشە ىرزالىق كۇتىپ تۇرىپ-تۇرىپ، ساماۋىردى ورنىنا قايتا قويدى. قوناقتاردىڭ جايلاسۋىن كۇتكەن شىعاناق اڭگىمەسىن ەندى باستاي بەردى:
— مىنە، وتىر عوي جۇرت، سۇراي بەرىڭىزدەر، — دەگەندە توكەن سالعان جەردەن ءسوزدى ءبولىپ اكەتتى:
— نە سۇرايتىنى بار، ماشينە ويىنشىق ەمەس. اۋەلى جەردى ءبىلۋ كەرەك.
— جەردى بىلەمىز، سۋ سۇرايدى، سۋ ماشينە سۇرايدى.
— حالىق استىق سۇرايدى، بەرەرى بار ما جەرىڭنىڭ؟
— الا بىلسەق بەرەرى كوپ.
— ءالى كۇنگە بەرگەنى جوق، نە كەرەك سوقىر ءۇمىت! — دەپ توكەن قولىن سەرمەپ تاستادى. — ماشينە جۇمىسى ءونىمدى ەكەنىن اركىم بىلەدى. جەرى كەلىسكەن كۇننىڭ وزىندە وعان كادر، ماي ماستەرسكوي... كەرەك مۇنىڭ ءبىرى بار ما سەندە؟ قاڭىراعان دالادا ماشينەنىڭ سوقا باسى سوياۋداي بوپ نەمدى بىتىرمەك؟ قۇر دالباسا. بۇل — مالدىڭ دالاسى، قۇم...
شىعاناق ءۇمىتىن قىلتاناقتاپ كەلە جاتقاندا، توكەن ەسكەكتەپ جۇلدى. ءارقايسىسى ءوز ىشىنە ءۇڭىلىپ، وسىنىڭ ءسوزىنىڭ، دە جانى بار-اۋ دەپ وتىرعان سياقتى. ويىل دالاسىن كەرىپ تۇرىپ قارسى جاۋاپ ايتۋ قيىن-اق ەدى. شىعاناق شيراي سويلەدى:
— «قالاۋىن تاپسا قار جانادى». بابىن تاپسا قۇم دا جانادى. وسى قازاق جەردىڭ بەتىن'كورىپ، استىن ءالى كورمەي ءجۇر. «توكەن، توكەن» دەگەنگە لەپىرە بەرمەي، ارتىڭا، مىنا بىزگە دە ءبىر قاراشى! ەل اۋزىنداعى ارۋانا التى اتاعا بارعاندا تۋادى. ەڭكەيگەن كارى — ەڭبەكتەگەن جاستى ەرجەتەدى دەپ قۋانادى. ماشينە جەمىسىنىڭ ءپىسۋى وسىدان ۇزاقبوپ پا؟ ايتپەسە، جاقسىلىق، ءتىپتى، جاقىن كورىنەدى ماعان. «اقىل ويدان ارتىق ەمەس»، كورە كەلە وسى وتىرعاننىڭ ءبارى ماشينەنىڭ قۇلاعىندا وينايدى. ءبىر ءقاۋپىڭ ماي بولسا، اناۋ تامنىڭ ءتۇبىن تارتىپ قالشى، ماي اتقىپ كەتەدى. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، تاۋەكەلدى ايت. سەنىن، تاۋەكەلىن، جەتپەسە، ولجابەك ەكەۋمىزدىكى جەتەدى. سولاي ەمەس پە، ولجابەك؟
ولجابەك ۋادە بويىنشا باسىن يزەپ-يزەپ جىبەردى. تومسارىپ قالعانداردىڭ، ءبىرسىپىراسى توماعاسىن العانداي جايراڭ قاعىپ، وڭدالىپ وتىردى. توكەن مىرس ەتتى:
— قىزىل ەزۋ، قۇرعاق تاۋەكەلدەن نە شىعادى!
— تاۋەكەلدى دە سۋارامىز با ەندى؟ — دەدى امانتاي قالجىڭداپ. وزگەلەرى كۇلىپ جىبەردى.
سارى توكەن قىپ-قىزىل بوپ كەتتى.
— نە كۇلكى! «ەركەكتىڭ قورى كۇلەگەش، ايەلدىڭ قارى كۇلەگەش».
توكەن امانتايدى تۇيرەيمىن دەپ، ءبارىن ءبىر-اق تۇيرەدى. جانبوتانىڭ ءدال جۇرەگىنەن قادالعان ءتارىزدى، قىنجىلىپ وتىر.
— اقساقال قۇسىپ جىبەردى عوي! — دەپ سۇرتە باستادى ءۇستىن.
كۇلكى قايتا كوتەرىلدى. شىعاناق ماڭىنداعى امانتاي، جانبوتا سياقتى وتكىر جاستار، قابىش سياقتى جاتىپ اتار ەگدە ادامدار قىڭىر سوزگە كەلگەندە جايناپ كەتەدى. شىعاناق ءجون ءسوزدى ءوزى باسقارىپ، قىڭىر ءسوزدى سولارعا بەرىپ وتىرادى. كەكەپ، تىقىرتپاق بولعان توكەن قاقپاقىلعا تۇسە باستاعان سوڭ، بەتىن ەرجانعا بۇردى.
„ بۇلار جۇمىس جاسامايدى، ىلعي وسىنداي قىلجاق جاسايدى، ەرجان جولداس!
— قالجىڭ عوي، — دەدى ەرجان، ءىشى كەن، ادام سياقتى. كەڭدىگىن بىلدىرگەندەي قاسىن كەرىپ، باپپەن سويلەدى شانگەرەيگە. — شاڭگەرەي، سەن نە ايتاسىڭ؟ مىناۋ شالدارىڭ قىڭقىلداي بەرەدى، ارتەلگە جاۋاپتى كىسى سەن تۇبىندە.
شاڭگەرەيدىڭ جاۋابى دايىن ەكەن، ۇستاتا قويدى:
— مەن توكەننەن ارتىق نە بىلەم، ەشتەمەگە كوز جەتپەي كولحوز اقشاسىن شاشا بەرسەق الدىمەن مەنى تابادى. توكەن ەكەۋىڭىزدىڭ ايتقانىڭىزعا مەن دە قول قويامىن.
— ءوز ويىن، جوق پا؟
— مەن ەرتەڭگى قۇيرىقتان، بۇگىنگى وكپەنى ارتىق كورەم.
شاڭگەرەي كولحوز باستىعى ونىڭ بەتى قالاي اۋسا، ەرجاننىڭ دا بەتى سولاي اۋماق ەدى، قابىش ىڭىراندى. بۇل نە ايتار ەكەن دەپ اۋزىنا قاراعان جۇرت، تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ.
— شاڭگەرەيدىكى ايتارلىق ءسوز، — دەدى قابىش ىڭىرانىپ، — قازىنا مۇلكىنە مۇقيات بولماسا بولا ما؟ شىعاناقتىكى دە دۇرىس، كوپتىڭ قامى عوي، ايتقانى. توكەن دە الىستى بولجاپ وتىرعان سياقتى. الدىن كورمەي شاپپايىن دەپ وتىر عوي ءتۇرى.
سوندا تەرىس كىم؟ تالاس نەدەن شىقتى؟ قابىش كىمدى قوستادى؟ جۇمىر ويعا تۇسىنە الماي دومالاتىپ وتىر ءارقايسىسى. امانتاي كۇلىپ جىبەردى:
— قابەكەڭ مىسىقتان دا ەپتى، سىبدىر ەتپەي وتە شىعۋىن قاراشى.
— تۇيەدەن دە اڭقاۋسىڭ، — دەدى جانبوتا، — «ريت سوق» دەپ وتىرعان جوق پا ول كىسى.
بۇدان ءارى قابىشتى شىعاناق ءوز قولىنا الدى:
— جانبوتا تاپتى. «سەنىكى دە دۇرىس، سەنىكى دە دۇرىس، قاي جەڭگەنىڭ مەنىكى»، — دەپ وتىر قابىش. ءسوزى جۇمىر بولعانىمەن ءوزى سوپاق سورلى عوي، ۇستاتىپ الدى. قابىشتىڭ ۇستالعانى جالعىز بۇل ما، وسى شىركىننىڭ ويناپ شالاتىنىن، شىن شالاتىنىن بىلمەيمىن. بىلدىرسە ەكەن بەتىن.
شىعاناق قالجىڭمەن ايتسا دا، شىن ايتسا دا قابىشقا اۋىر ءتيدى. تەمەن قاراپ سالبىراپ كەتكەن باسىن كوتەرىپ الدى.
— ەندەشە سەنىكى تەرىس! باياعىنىڭ ماڭگىسىندەي ويمەن بايىماي، قويا قوي. قولقام وسى سەنەن.
— كوپ قوي دەسە قولقاسىز دا قويارمىز. ارماندى اتقا، كوپتى ەتكە ايىرباستايتىن كۇن وتكەن. ەندىگى ءسوز كوپكە بەرىلگەن سياقتى.
قابىشتىڭ ەرتە كەزدە ەلۋباسى، اۋىلناي بولعانى بار ەدى. جۇمعان اۋزىن اشا المادى.
— ال، كوبىڭ نە ايتاسىڭ؟ — دەپ ەرجان كوپكە قارادى. كوپ بىرىنە ءبىرى قارادى. سەن ايت، سەن ايتپەن ىشتەن تىرەسىپ
امانتاي سونى اڭعارىپ، ەل كوزىن ولجابەككە اۋداردى:
— ولجەكەڭە بەردىك ءسوزدى.
وسى سۇمدىقتىڭ بولارىن الداقاشان سەزىپ، ولجابەكتىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ وتىر ەدى، ەندى تۋرا اۋزىنا كەلىپ تىعىلدى قاشا جونەلۋگە قادالعان كوزدەر جىبەرەر ەمەس. قىسىلعانىنان قىزىل نارتتاي بولىپ، كوزى شاراسىنا سىيماي بارا جاتسا...
ەرجان:
— سويلەڭىز! — دەپ قىسا تۇسەدى.
ۇستاپ بەرسە دە، اراعا امانتاي ءتۇستى:
ازىراق تويپاڭى بار ەدى، سابىر ەتىڭىزدەر.
تويپاڭى جازىلىپ، ءسوز بىتەتىن دە ۋاقىت ءوتتى. ولجابەكتىڭ جۇرەگى ءالى ورنىنا كەلگەن جوق. ەرجان تىقبالاتىپ بارادى.
— ەندى قاشان؟ بوگەمەڭىز جۇرتتى.
قۇتىلماسىنا كوزى جەتكەن سوڭ، ولجابەك قالپاعىن قولىنا الدى. وتكەن جيىلىستا وبلىستان كەلگەن ءبىر ۋاكىل بوركىمەن تۇرىپ سويلەگەندەردى سوككەن. سودان بەرى وعان شاقىرايعان كۇن، ساقىلداعان اياز بولسا دا، سويلەۋشىنىڭ جالاڭباس تۇرۋى پارىز سياقتى ەدى. قالپاعىن قولىنا الىسىمەن ۇشاتىن قۇستاي قومدانىپ تۇرىپ:
— ماشينە كەرەك! — دەدى دە شىعا جونەلدى.
— ولجابەك كەتسە دە ونىڭ شىپ-شىپ تەرلەگەن تاقىر باسى، الاقتاعان ۇلكەن كوزى، جۋان داۋىسى ەرجاننىڭ ەسىنەن كەتپەدى. ەل ادامدارىنىڭ ىشكى سارايىنا ەنبەگەن ەرجان، ولجابەككە اشۋلانىپ كەتتى، بۇل كولحوز شەتىنەن قىڭىر ەكەن دەپ قالدى. جول بويى توكەننىڭ ايتقانى راسقا اينالىپ كەلەدى. تارتىپكە شاقىرماسا بولماس دەپ وتىرعاندا، امانتاي ول ويىن تاعى ۋشىقتىرا ءتۇستى.
— ولجابەك ايتپاقشى ماشينە كەرەق — دەدى امانتاي. شاڭگەرەيدىڭ شەكەسى زىرق ەتتى:
— ءيا، ماشينە ىستەپ بەرەدى، جاتىڭدار ءبارىڭ.
— ءاي، شاڭگەرەي! وسى ەگىننىڭ ءوزىن سالاتىن بولساق كوكەسىن تانىتىپ سالايىق. ايتپەسە بۇل نە اۋرە! الپىس ءۇي الا جازداي التى گەكتار جەر شۇقىلاۋمەن بولادى. ول شىققاندا كىمدى جارىتادى، شىقپاعاندا كىم مۇقايدى؟
— ولجابەك ەكەۋىڭ ايتتى دەپ، شاڭگەرەي شەككە قول قويا الماس.
— كوپ ايتسا قايتەسىڭ؟ — دەدى شىعاناق.
— وندا كورەرمىز؟
— تاۋەكەل! شاقىر ەندەشە جالپى جينالىسىڭدى. مىنا كىسىلەر دە ىشىندە بولسىن.
— تاعى دا تاۋەكەل؟ — دەدى توكەن كەكەسىن كۇلكىمەن. شىعاناق شامدانىپ قالدى. مۇرتى سەربيىپ، شوقشا ساقالى قوزعالىپ كەتتى.
— ءيا، «تاۋەكەل دارياسىنا سالدىم كەمە، كەمەسىز ول داريادان وتەم دەمە!» سەن وقىعان قازاقسىڭ عوي. وقىساڭ دا ۇساقسىڭ. ۇساقتىعىڭدى مەن كورگەلى قاشان!
— قويىڭىزشى، شىقا! — دەدى امانتاي، توكەندى قوستاعان بولىپ قۇتىرتا ءتۇستى. — وسى كىسىنىڭ دەنەسى كولحوزدىڭ قارا بۋراسىنداي-اق ەمەس پە!
— راس، دەنەسى، تارتىنشاقتىعى كەلەدى. تاقىستىعى ودان ارتىق. كوكجار بەكىنىسىندە كوپ اڭدىسقان انتۇرعان، سول كۇندەردى ءالى ۇمىتپاي ما، — دەيىم.
ەرجان ءبولىپ جىبەردى. ىزبارمەن ايتقان ەكى سوزىندە ۇيدەي ەكى پالە جاتىر.
— تەرەڭگە بويلاماڭىز، شىعالماي جۇرەرسىز!
شىعاناق سوزدەن توقتاپ، سول تەرەڭگە بويلاپ كەتتى...
ويىلدىڭ كەڭ دالاسى ەرتە كەزدەردە كىشى ءجۇزدىڭ ءبىرسىپىراسىنا جايلاۋ بولعان. باي رۋىنان تاراعان ون ەكى رۋدىڭ ءبىرسىپىراسى، اسىرەسە ادايلار جىل سايىن ويىلدىڭ كوك مولدىرىنە ءبىر شومىلىپ قايتاتىن. كوپتىڭ سۋاتى بولعان وزەندى پاتشا وكىمەتى دە ەسكەرۋسىز قالدىرعان جوق. سونىڭ جاعاسىنداعى كوك جارعا ويىل قالاسىن سالدىردى. ويىل اۋەلگى كەزدە قازاق دالاسىن باعىندىراتىن اسكەري كۇشتىڭ ءبىر بەكىنىسى بولسا، كەيىنگى كەزدە باي ساۋداگەرلەردىڭ قالاسىنا اينالدى. ويىل جارمەڭكەسىنە تولىقسىپ كەلگەن ادايلاردى جالاقتاعان ساۋداگەرلەر سۇلىكتەي سورىپ، تىرسيا قالاتىن. توكەن وسى ويىلدىڭ بەل بالاسى. شىعاناق ونىڭ توڭىرەگىندەگى جاتاقتىڭ ءبىرى. كوپ ىشىندەگى جالعىز توكەندى شىعاناق جاقسى بىلەدى. كەبەجە قارىن، سالپى بۇعاق بايباتشا، بىرەسە جۋان جۇدىرىق توكەن بۇگىن مامان بولىپ تاعى دا ءامىر ەتسە، شىعاناق شىدار ەمەس. سلامعالي مارقۇمنىڭ ءبىر ءسوزى وسى ارادا ەسىنە تۇسە كەتتى.
— ءدۇرجىعۇل، جۇسىبالىلەرمەن كەسكىلەسىپ ءجۇرىپ، توكەنمەن تاتۋ قالا المايسىڭ. ءبىرى تاۋ قاسقىرى، ەكىنشىسى ورمان قاسقىرى. ايىرماسى نە؟ ۇلىسادى دا تابىسادى، — دەگەن ەدى اۋىرىپ جاتىپ.
ءدۇرجىعۇل، ءجۇسىبالى دەگەندەر شىعاناقپەن اتالاس، قالامداس شونجارلار. شتات سايلاۋىنا جاتاقتا جاتقان كەدەيلەردىڭ كونبەگەنىن قامشىمەن اكەلەتىن. ءۇش بالاسىمەن بەرسە قارت قانا قارسى تۇردى. ۇلكەن بالاسى شىعاناق جاس كەزىندە دويىر سوعىسىنا تالاي كىرگەن كىسى. ك0ل1 تىم قاتتى بولسا كەرەك:
— ءولىپ كەتپەسىن! — دەيدى ەكەن اكەسى. جۇمىسقا دا اپات سياقتى.
— وي، مۇرنىڭدى ۇرايىن تۇرىكپەن مۇرىن، توبەمدى بۇلتقا تيگىزەسىڭ بە؟ — دەپ ءبىر كوپەنەنى ءبىر-اق تۇيرەپ لاقتىرعان بالاسىنا، اربا ۇستىندە تۇرىپ ماقتانادى ەكەن قارت. ون جا- سىندا اتقا ءمىنىپ، اعاش سوقامەن العاشقى بوروزدانى تارتقان جەردە:
— بالام، سەنەن بىردەمە شىعار، — دەپتى بەرسە قارت، وقتاي ءدۇزۋ بوروزداعا ءسۇيسىنىپ.
— بولاتىن بالا الدىمەن اكە-شەشەسىنە، ۇي-ىشىنە، ودان اۋىلعا ۇنايدى، — دەيدى. ءبىراق ەلۋدەن اسقانشا شىعاناقتىڭ، اتى اۋىلدان التى شاقىرىم ۇزاماپتى. سلامعالي ەندى كورەم دەپ جۇرگەندە قايتىس بولدى. شىعاناق تۇرعان كولحوز سول سلامعالي قۇرمانوۆتىڭ اتىمەن «قۇرمان» كولحوزى اتالادى. قابىرى دا سول ماڭدا. جالىنداعان جاس كوميسسار الاشتىڭ ءبىر ورداسى بولعان ويىلدان دوسمۇحامبەتوۆتەردى قۋىپ شىعىپ، ريەۆكوم ورناتادى دا، ءوزى باسقارادى. ءبىراق ۇزاق جاساماي، 1923 جىلى قۇرت اۋرۋدان قايتىس بولعان.
شىعاناقتىڭ ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرعانى وسى سلامعالي، وسى توكەن. ەرجاننىڭ «تەرەڭگە بويلاماڭىز» دەگەنىنەن قورقىپ توقتاعان جوق شىعاناق. «وسىنىڭ ءوزى تاۋ قاسقىرى» ەمەس پە؟ دەگەن وي كەلىپ قالدى. ول ويىنىڭ ۇشىعى تاپتىرماعان سوڭ، اڭگىمەگە قايتا ورالدى.
— ال، جينالىسىڭدى شاقىر، شاڭگەرەي.
— شاقىرامىز، ات ۇستىندە بىتەتىن اڭگىمە ەمەس قوي بۇل.
— سوزبۇيدامەن كۇن ءوتىپ بارادى، — دەپ شىعاناق ەرجانعا قارادى. — وسىنىڭ ءبىر تىنىمىن ىستەپ كەتىڭىز. ايتپەسە مەنىڭ كوڭىلىم جاي تاپپايدى.
— اۋەلى وزدەرىڭىز ءبىر پىكىرگە كەلىڭىزدەر! — دەدى ەرجان. سەندەلە-سەندەلە اياعى تالسا كەرەق جانتايا كەتتى. ءبىر قولىمەن شىنتاقتاپ، ەكىنشى قولىنداعى قامشىسىن ەكى بۇكتەپ، ءوز اياعىن ءوزى سابالاپ جاتىر. اياق جاعىندا كەرىلە ۇيىقتاعان سۇر تازى، قامشى سارتىلداعان سايىن كوزىن ءبىر اشادى. قوناعى قىرىنداۋ كەلسە دە شىنتاعىنا جاستىق قويماق بولعان بايبىشە، قابىلداماعان سوڭ قايتا الىپ قويدى.
شىعاناق داعدارعان كىسىدەي سۇلىق وتىرىپ، كۇرسىنىپ الادى دا:
— مەن تۇسىنە المادىم وندا! — دەدى. وڭىنەن دە، لەبىزىنەن دە ىشتەگى وزگەرىس بايقالىپ تۇر. سىرمىنەز بولعان امانتاي مەن جانبوتا بىرىنە-بىرى قارادى. ەرجان «كورەيىن كۇشىڭدى» دەگەندەي تيىسە سويلەدى.
— تۇسىنبەسەڭىز، تۇسىنگەنىڭىز دە وڭىپ تۇرعان جوق. ءالى كۇنگە ءبىر رەت سۋ جۇرمەگەن اتىزدار بار. بەلگىلەگەن سروك ءوتىپ كەتتى. ءسىز ءالى قياسپەن ءجۇرسىز.
— مەن مەرزىمگە قارامايمىن، تارىنىڭ رايىنا قارايمىن. تارى سۋدىڭ رايىنا قارايدى.
— اگرونومدار بىلمەي بەلگىلەگەن عوي وندا؟
— بىلگەنىنەن بىلمەگەنى كوپ سياقتى. ماعان قالاي سۋارۋدى ۇيرەتكەنشە، سۋ بەرسەڭىزدەر ەكەن تەزىرەك.
— ءوزىڭىز ناعىز بۋنتار ەكەنسىز! — دەپ، ەرجان ەجىرەڭ ەتە ءتۇستى.
— مورت سىندىڭ-اۋ، شىراعىم! — دەدى دە شىعاناق امانتايعا قارادى. امانتاي جانبوتاعا كوزدى ءبىر قىسىپ قالىپ، ءىلىپ اكەتتى ءسوزدى:
— كەلگەندە-اق شاتىناپ تۇرعان.
— ونىسىن بىلگەندە ەپتەپ ۇستاۋ كەرەك ەدى، — دەدى جان¬بوتا، — ءالى دە سەپتەپ كورسە قايتەدى؟
— قىسقارت! — دەپ، ەرجان باسىن كوتەرىپ الدى. قامشىسى ارت جاعىنداعى سۇر ارلانعا بارىپ ءتيدى. ارس ەتىپ الا ءتۇستى ارلان. كوزى قىپ-قىزىل بوپ، جەڭىنەن قاپسىرا تىستەپ قاتىپ قاپتى. امانتاي كەپ اراشالاپ ءجۇر...
— قوي، ءاي، سۇركيىق قوي دەيمىن، بىزدەن كورەدى... كەت ەندى انتۇرعان! — دەگەندە، تازى ءبىر كۇر ەتىپ ۇيدەن شىعا جونەلدى. — قاپ، بوقتاپ كەتتى-اۋ قوناقتى!
ەرجان القىنىپ وتىر. «اتتەن، 20 جىل-اي» — دەيدى ىشىنەن. اكىمشىلىك قۇرالىنىڭ قايسىسىن السا دا ءبىر سىلتەۋگە جارامادى. سوتتاۋعا قىلمىسى جوق، شايقالاتىن ب ا ق، داۋلەتى تاعى جوق، كەتپەن كوتەرگەن وڭكەي كەدەيگە نە ىستەرىن بىلمەي:
— كورسەتەرمىن ەكەۋىڭە، تۇرا تۇر! — دەدى دە شىعاناققا اۋدى بەتى. — شال، سەن جاقسى ۇسىنىس جاتپايدى دەگەنگە كوكي بەرمە، ونەرىن، سىيماي بارا جاتسا كورەرمىز. ازىرگە ايتقاندى ىستەمەسەڭ، شوق باسقان تايلاقتاي بولاسىن،!
ءسوزىن بىتىرەر-بىتىرمەستەن ەرجان تۇرا جونەلدى، توكەن قوسا جونەلدى. امانتاي مەن جانبوتا ەسىكتى بەرمەي ەرجاننىڭ، الدىنان كەلىپ تۇردى.
— نەمەنە؟
— الگى كورسەتەم دەگەنىڭىزدى كورىپ قالساق دەپ ەدىك؟
— ءتۇۋ، جالىقپايدى ەكەنسىڭدەر! — دەپ كۇلىپ جىبەردى ەرجان.
— وندا قويدىق، — دەدى دە ەسىك اشتى ەكەۋى. ەشتەمە بولماعانداي ويناپ-كۇلىپ، قوناقتاردى اتتاندىرعالى بارادى.
شىعاناقتا ءۇن جوق. ءوزى قارا كىسى، اڭگىمەدەن كەيىن تۇڭعيىق قارا سۋداي تۇنەرىپ قالىپتى...
ءۇشىنشى تاراۋ
اقتوبە ساپارى
I
جامان ايتپاي جاقسى جوق. ولجابەك ەكەۋمىز اۋرىپ
قالساق، نە اجال كەلسە، ءبىزدىڭ ورنىمىزعا كىمدى قوياسىڭ، شاڭگەرەي؟
— امانتاي مەن جانبوتا تۇرعان جوق پا؟
مانادان بەرى وتىرعاندا ەكەۋىنىڭ سويلەسكەن ءسوزى وسى-اق. شاڭگەرەي شىعىپ كەتتى. شىعاناق تۇيىلگەن قاباعىن ءالى جازعان جوق. انادا ەرجان، توكەن بولىپ ءبارى بەت اشقاننان كەيىن سويلەمەيتىن بولعان. شاڭگەرەيدىڭ كەتكەنىن دە بايقامادى. ماڭدايىن ۇستاپ، تومەن قاراپ شۇقشيىپ وتىر. ءبىر قولىمەن اندا-ساندا شوقشا ساقالىن قايىرىپ اكەلىپ، ەرنىمەن تىستەلەپ قويادى. الدەن ۋاقىتتا بەلىن ۇستاپ كەرىلىپ، جوعارى قاراعاندا عانا ءۇي ىشىندە وزىنەن وزگە جان جوعىن ءبىلدى. ارت جاعىندا سۇيەۋلى تۇرعان كونە دومبىرانى الدى. تارتىپ قالىپ، بۇراپ كۇيىن كەلتىردى دە، قۇلاققا جايلى ءبىر قوڭىر كۇيدى شەرتە بەردى...
كۇندەگى ادەتىنشە جۇمىستان قايتقان اۋىل ادامدارى بىرتىندەپ كەلىپ جاتتى. جۇلقىسا-جۇلقىسا جانبوتا مەن امانتاي دا جەتتى. ولجابەك پەن كارىباي كەلدى ءبىر كەزدە، شىعاناق دومبىراسىن سۇيەي سالىپ، كۇلىپ جىبەردى. كەلەمەج كۇلكى ەمەس، سۇيكىمدى بالانىڭ مىنەزىن، ءتىلىن قىزىقتاعانداي، جانى جاي تاپقان كۇلكى. ولجابەك بالا سياقتى. شىعاناق وعان اكە سياقتى بولىپ كەتكەن. سوناۋ تاۋ ىشىندەگى تار كەزەڭدە جالعىز قالعان ولجابەكتى يت-قۇسقا جەم قىلماي الىپ قايتقان مىلتىقتى ادام وسى شىعاناق. مورت مىنەز ولجابەك — وسى ولجابەك. جامالدان ءالى دەرەك جوق. ەمەندەي قاتتى — ءبىر سىنعاندا ەكى سىندى: كولحوزسىز ەل تاپپاي كولحوزعا قورعالاپ، كولحوزدىڭ ادامى سانالدى. جاۋدىڭ تاياعىنان با، جامال مەن جالعىز بالانىڭ قايعىسىنان با، كىم ءبىلسىن، سوزدەن، توپ-جيىننان ات-تونىن الا قاشاتىن، ۇندەمەس بەرىق مومىن بولىپ بارادى. ادالدىق، ۇستامدىلىق مىنەزدەرى بەكي ءتۇستى.
وسى جايدىڭ ءبارىن بىلەتىن شىعاناق، ولجابەككە جان تەڭگەرمەيدى. اقىلى جەتىپ تۇرسا دا، اقىلداسىپ، قالجىڭداسىپ وتىراتىن ادەتى ەدى. تاعى دا قولعا الدى.
ولجابەق ەكەۋمىز كەزەڭدى جەردە كەزدەسىپ ەدىك. تاعى دا ءبىر كەزدەسكەلى تۇرمىز، — دەگەندە ولجابەك ارجاعىن ايتقىزباي زىر قاقتى:
قوي، قوي، جەتتى، شىعاناق!
ەندىگىڭ ءتىپتى جەڭىل. قاعازعا قول قويا سالاسىڭ.
— ويپىر-اي، ەندى، قاعازعا ىلىكتىرمەكپىسىڭ! — دەپ ولجابەكتىڭ، كوزى باقىرايعاندا، ءبارى دۋ كۇلدى.
كۇلكى باسىلعان سوڭ شىعاناق ءسوزىنىڭ سالماعى كارىبايعا اۋدى. كارىباي پارتورگ، ءارى ءمۇعالىم. وسى اۋىلدىڭ الدىن بولجاپ، جوعىن جوقتاپ وتىراتىن اقىلشى ادام. شىعاناق وعان تەك بالا وقىتۋشى دەپ قانا قارامايدى. جاڭا زاماننىڭ وي-قىرىن، وڭ-سولىن كوبىنەسە سودان سۇراپ، قانىپ وتىرادى. ەرجاننىڭ بەتىن كورگەن سوڭ: وسى مەنىڭ ءوز بەتىم دۇرىس پا؟ — دەگەن ويعا دا كەلگەن ەدى. شىعاناق ءقازىر سول ويىن تەكسەرگەلى وتىر.
— مەن تالپىنعالى قاي زامان، — دەدى كارىبايعا. ويىنا الىستا قالعان بۇلدىر كۇندەر ەلەستەپ كەتكەن سياقتى. — تالابىم ءبىر جانبايدى. قوستاۋشىم كەم بە، قولداۋشىم جوق پا؟ الدە وزىمنەن بە كىنا؟ كوزىڭ اشىق، كوڭىلىڭ ا دال، كولدەنەڭ ادام ەدىڭ، بەتىمە ايتشى!
جايدىڭ ءبارى تانىس كارىباي، شىعاناققا سابىر سالا سويلەدى:
— سابىر ەتىڭىز. جەتكەنشە سول بوپ جاتقان شىعار.
— ە-ە-ە! سابىرمەنەن ساقال، شاشتى اعارتتىق قوي. وسى مەنىڭ جولىم دۇرىس پا؟ سونى ايتىپ بەرشى. كوممۋنيست ەدىڭ.
— ول نە دەگەنىڭىز. ەڭبەك ءونىمىن ارتتىرامىن، كولحوزدى اۋقاتتى، مادەنيەتتى تۇرمىسقا جەتكىزەم دەگەن تەرىس بولۋشى ما ەدى؟
— ەندەشە، شىعاناق 60-تى قۋسىرىپ تاستادى. ەندىگى شىدامدىلىق — ەزدىك-تاعى. بەس ۇل، ءۇش قىزىم بار. كوزىم ءولى جوعالسا دا، ءتىرى جوعالسا دا ءناسىلىم جوعالمايدى. قاتتى كەتكەلى وتىرمىن. ءتان كومىلسە — ءتاڭىر ءىسى، وي كومىلسە — ادام ءىسى. اۋداننىڭ اۋزى قيسىق كەلدى. وبلىسقا جۇرەم، قالاي قارايسىڭ؟
— كولحوز جىبەرسە، ونىڭ ەشبىر ايىپ شامى جوق.
— وندىق ەركىم بولماسا كولحوزدىڭ كەرەگى نە ماعان؟ قاعاز جاساپ بەر جالعىز-اق. مەنى قوستايتىنىڭ — سول قاعازعا قول قوي.
بۇل ءسوز قابىشقا اۋىر تيگەنى سونشا، — ەر باتقان اتتاي كىرجىڭ-كىرجىڭ ەتتى. شىعاناقپەن ءازىلى كەلىسكەن قۇربى بولسا دا، ورەلى ىسكە كەلگەندە ول ەل بەتىن باقىلايتىن. ءبىراق، ونىڭ ەلى — باسشىلار. ەرجاننىڭ، توكەننىڭ، كولحوز باستىعى شاڭگەرەيدىڭ ىڭعايىن كورگەن سوڭ، قاعازعا قول قويۋعا باتپادى. شىعاناقتان تاعى دا اسا الماي وتىر. مۇندايدا قولداناتىن ەكى ءادىسى بار: نە جىلعا قۋالاپ جىلجىپ كەتەدى، نە تارازىنىڭ باسقان جاعىنا شىعادى. ازىرگە تارازىنىڭ قاي باسى باسارى ءمالىمسىز. قابىش جىلجىتپالاي باستادى.
— قاعاز جاساۋ قيىن ەمەس. اۋەلى شاڭگەرەيمەن كەلىسسەڭشى — دەي بەرگەندە امانتاي كيىپ كەتتى:
— سوزبۇيدانى سوز، قابەكە!
— قاپ، ءۇزىپ جىبەردىڭ عوي! — دەدى جانبوتا.
قابىشتى ەكەۋى ءبىراز سوزعىلاماق ەدى، شىعاناق وعان كەلتىرمەدى.
— كارىباي، قاعازىڭدى جاز. «سۇيرەپ قوسقان تازى تۇلكى المايدى». قورىققانىڭ قابىشقا قوسىل، قورىقپاعانىڭ ماعان قوسىل.
كارىباي جازۋعا كىرىستى. وزگەسى ونى اينالا قورشاعاندا قابىش پەن ولجابەك قانا وقشاۋ قالعان ەدى. ولجابەك تە قوسىلىپ كەتكەن سوڭ، قابىش امالسىز قوسىلدى. جابىرلاسىپ جاتىر:
— جاز! قاتىرىپ جاز!
— اۋداننىڭ ءوزىن تۇيرەي جاز!
— ازار بولسا كوشكە بەرگەن تايىن الار.
شىعاناق ءوز ويىمەن بولىپ وتىر: «كوك ويىلدى قونىس ەتكەن كوپ جاتاق، اۋىزىڭ مۇلدە كەپكەن بە؟ كوپتەن بەرگى ارمانعا ارتەل جەتكىزەر، ارتەلگە ەنگەندە اسىعىم الشىسىنان ءتۇستى مە دەپ ەدىم، ءالى دە اسۋلار جاتىر عوي الدىمدا...»
II
ەكى اياقتى اربانىڭ تورىنە قاتار وتىرعان شىعاناق پەن ولجابەك ويىل وزەنىن ورلەپ كەلەدى. وزەندى جاعالاعان قۇم جول ەكى ايرىلىپ، ءبىرى — سول جاقتاعى اۋدان ورتالىعى — كوكجارعا بۇرىلعاندا، ەكىنشىسى — وڭ جاقتاعى بارقىندى جۇلىقتاي تارتتى. دەلبە شىعاناقتىڭ ءوز قولىندا ەدى، وڭعا بۇرىلدى. وزگەرگەن ويىن ايتقان جوق. قالاعا الاڭداپ قيقاڭداعان تورتوبەلدى قامشىمەن تارتىپ قالعاندا، قالعىپ وتىرعان ولجابەك شالقاسىنان تۇسە جازدادى. كوزىن اشىپ الىپ جان-جاققا قارادى.
— تەرىس كەتتىك.
— سوقپاي-اق قويايىق.
— رايكومعا كىرەم، — دەپ ەدىڭ عوي.
— رايكوم ەرجاندى بىلمەيدى دەيمىسىڭ.
قۇلانيەك تاڭ، بارقىننىڭ ءسۇيىر قۇمدارىنان اسا قارا". باتىسقا قاراي ىعىسقان ءتۇن قالدىعىن ىسىرا ءتۇستى. سەبەلەپ تۇرعان سالقىن لەپ ءبىر لىپ ەتتى دە، تىنا قالدى. تىپ-تىنىش، ماۋجىراعان دۇنيەدە قۇم جولدى ءتىلىپ بارا جاتقاڭ ەكى دوڭگەلەكتىڭ ىزىڭى عانا ەستىلەدى. باسقانىڭ ءبارى تۇنىپ تۇر. تەق سىرتى تىنىش شىعاناقتىڭ ءىشى دوڭگەلەككە ءۇن قوسادى. ونىڭ ويى دا وسى كەڭ دالادا قۇم كەشكەن ارباداي وردە اياڭداپ، ىلديدا جەلىپ، ىشكى دۇنيەنىڭ ۇشىعىنا جەتە الماي كەلەدى. كوكجيەكتەن كۇن شاشىراپ، ساعىم ساۋلەتتەنە باستاعان كەزدە، شىعاناق مۇحيتتىڭ «ايدايىنا» باستى. سەلت ەتىپ ويانىپ كەتكەن ولجابەك وكىنىشپەن كوزىن قايتا جۇمدى. جاپ-جاڭا شۇرقىراسىپ تابىسقان جامالى ساعىمشا سىلاڭداپ، الىستان عانا كەرىندى ەندى. كورۋگە بار، قۇشۋعا جوق، ادەمى ەلەسكە ەلىتىپ ولجابەك كوپ وتىردى...
وي باسقان شىعاناقتى مۇحيت سەرگىتسە، ەلەسكە ەرگەن ولجابەكتى جاقسى جورا سەرگىتتى. ەكەۋى اڭگىمەگە جاڭا عانا كەلدى.
— جامالمەن وڭىمدەگىدەي كەزدەسىپ، ساعىنتايىمدى ماڭدايىنان سيپاپ تۇر ەدىم... سەنىڭ داۋىسىڭمەن ويانىپ كەتتىم.
— امان-ەسەن تابىسادى ەكەنسىڭدەر. تاڭەرتەڭگى تۇسكە سەنە بەر.
— ايتقانىڭ كەلسىن.
— مەن ءتۇستى وياۋ وتىرىپ كوردىم. قارا ماشينانى ويىل جاعاسىنا ورناتىپ قويىپ كۇمپ-كۇمپ بىسكەنىمدە، قايسار جەر كوپىرشىپ شىعا كەلدى.
— سەن وسى ماشيناعا قايدان ءۇيىر بولدىڭ؟
— دۇنيەنى مەن دە كەزگەمىن ءبىراز، — دەدى شىعاناق تورتوبەلگە شىبىرتقىسىن ءۇيىرىپ قويىپ. — وزىڭمەن كەزدەسەتىن تار كەزەڭگە كەزىپ ءجۇرىپ بارعانمىن. سەنىڭ مۇندا كەلۋىڭە مەن سەبەپكەر بولسام، مەنىڭ ىلە قايتۋىما ماشينا سەبەپكەر بولعان. ماشينانى سول ساپاردا كورگەنمىن. ونىڭ ءوزى ونشا ۇلكەن نارسە كورىنبەيدى، ەل بوسقا قورقادى. ءبىراق تىم شىمىر، تىم شاپشاڭ. «ويىل جاعاسىنا ورناتسام» دەگەن ارمان باستان كەتپەيدى.
— ءيا، ءيا، جول بويى ايتىپ قويماپ ەدىڭ.
— ەندى سونى الىپ قايتساق تىماقتى الشىسىنان كيەمىز، — دەپ شىعاناقتىڭ كوڭىلى الداعى ۇمىتپەن كوتەرىلە تۇسكەندە، ولجابەك تەز ويىن ءبىلدىرىپ كۇڭك ەتتى.
— باس ارمانى بولماسا، مال ارمانىن قويشى!
بۇل ءسوزدىڭ استىندا نە جاتقانى ولجابەككە قانداي ايقىن بولسا، شىعاناققا دا سونداي ايقىن ەدى. ەكەۋىنىڭ دە ويىنا جامال، ساعىنتاي، تار كەزەڭ ەلەستەدى...
«...ءمولدىر كوزى جاۋدىراپ، جىبەك مىنەز جامال قاشقىنداردىڭ قولىندا كەتتى. كىرشىكسىز تازا ارنا، اش قاسقىرداي سۇعىنعان ادامدار جارا سالماي قويار ما؟ شىدار ما سوعان جامال؟ الدە، پەرىشتەدەي تازا جان ارام ۋدىڭ زارىنەن جان بەردى مە، ءبىرجولا؟ اپالاعان نارەستە قاي كودەنىڭ تۇبىندە قالدى ەكەن، شىرىلداپ!.. الدە... الدە... ابدەن كۇدەر ۇزگەن سوڭ...»
ولجابەكتىڭ ويى وسىعان دەيىن كەلدى دە تۇرىپ قالدى. ودان ءارى بەتتەر ەمەس. ءىشى وتتاي جانىپ كەتكەن سياقتى. قىزعانىش پەن ايانىش ەكى جاقتاپ قىسقان ادال جان، ءبىر تىنىس ىزدەگەندەي اۋىر كۇرسىنىپ شىعاناققا قارادى.
جول قىسقارسىن ءبىر اڭگىمە ايتشى.
— كەزگەندى ايتايىن با، توزگەندى ايتايىن با؟
— بارەكەلدى! ەكەۋىن دە ايت. سىنعان كوڭىلگە سەپ بولار ما ەكەن.
شىعاناق اڭگىمەنى تىم ارىدەن باستادى:
— مەن 1881 جىلى تۋىپپىن، — دەدى دە وتكەن ءومىردىڭ، جۇيەسىن ىزدەپ از ءمۇدىرىپ قالدى. — ەسىمدى جيا باستاعاندا ءبىزدىڭ، ۇيدە جەتى جان بار ەدى: اكەم، شەشەم، اكەمنىڭ اكە-شەشەسى مەن مەنىڭ ىنىلەرىم — تاقاتار، ءتۇنقاتار. كەدەي-اقپىز. ونىڭ ۇستىنە اكەم ءبىر كىندىكتەن جالعىز. بالا جاس، مال تابۋعا ۇزاپ كەتە المايدى. مەن ون جاسىمدا اكەمە كومەكشى بولدىم. ءالى ەسىمدە، اكەم ءبىر جاقتان كەلدى دە:
— ازىق ازىرلە! — دەدى شەشەمە. شەشەم ۇندەمەيتىن كىسى ەدى. سول كۇنى ءبىر دوربا تارىنى قايناتىپ، قۋىرىپ تا ۇلگىردى. ەرتەڭىنە تۇسكە جەتكىزبەي ءتۇيىپ، اقتاپ بولدى.
ەكىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ اكەم اتتا، مەن ازىق-سايمان ارتقان تۇيەنىڭ ۇستىندە كەلە جاتىرمىز. وسى. ساپار وزگەشە ءبىر قىزىق بوپ كورىنىپ، ءتۇن بويى ۇيىقتاماي شىققان ەدىم. سويتسەم، ازاپ ەكەن: تۇيە تەربەتىپ «ۇيىقتا» — دەيدى. جىرتىق بەشپەتتەن كەۋلەگەن وكپەك جەل ۇيىقتاماق تۇگىل وياۋ دا وتىرعىزبايدى.
— توڭدىم، — دەدىم اكەمە. اكەم سىرت كيىمىن شەشىپ بەر¬گەندە كامزولىنىڭ جىرتىعىنان يىعى شىعىپ تۇردى.
— ءقايتسىن بيشارا، اياپ كەتتى عوي بالاسىن! — دەپ ۇندەمەي وتىرعان ولجابەك تاعى دا ءبىر كۇرسىنىپ قويدى.
شىعاناق اڭگىمەسىن سوزا بەردى.
— كەشكە جاقىن ەگىنشىلەرگە جەتتىك. بىزدە باسپانا جوق. باسقانىڭ نە قوسى، نە ءۇيى بار. ەرشابار دەگەن كىسىنىڭ ۇيىنە پانالادىق. بىرەۋ جىرتىپ، بىرەۋ سەۋىپ، ەلدىڭ ءبارى تىربانىپ جاتقان كەزى. مەنىڭ اكەم، قولىندا شاپاشوت، ءبىر اعاشتى تىقىلداتىپ شابادى دا وتىرادى.
— بۇل نە؟ — دەيمىن اكەمە.
— سوقا، — دەيدى اكەم. اعاشتىڭ باسىنا تەمىر كيگىزىپ، شەگەلەگەن سوڭ، سوقا دايىن بولدى، بالام، — دەدى.
وسى سوقامەن ەگىنگە شىقتىق. ەگىننىڭ دە، سوقانىڭ دا، اكەمنىڭ دە سىرىن بىلمەيمىن. ۇشەۋى دە ماعان عالامات بولىپ كورىنەدى. سول عالاماتتىڭ قىزىعىمەن سوڭدارىنان ەرە بەردىم.
اكەم بىردە قاتال، بىردە مەيىربان. قاتالدىعى دا، مەيىرباندىعى دا مەن كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسىپ وتىرادى. شابان كوكتى دەلبەلەپ جەككەندە «قۇتىلدىم با» دەپ ەدىم. ەگىن باسىنا كەلگەن سوڭ مەنى كوك شولاققا كوتەرىپ مىنگىزدى دە:
— اناۋ شيگە قاراي تۋرا تارت! — دەدى.
جالعىز ءتىس، كوك شولاق جالعاندى جاپىرىپ كەلە جاتقان سياقتى. قىزىعىن كورۋگە ارتىما جالت قاراعانىمدا، اكەم اقىرىپ قويدى.
— الدىڭا قارا!
الدىما قاراپ تارتا بەردىم. قىزىقتىڭ ءبارى ارتىمدا. اكەم ءبىر ۋاقىتتا تاعى دا ايعايلادى.
— قايتا ورالعانىمدا، اكەم جىلى جۇزبەن قاراپ تۇر ەكەن ماعان. جىلى ءجۇز، العاشقى تارتىلعان بوروزدا كوڭىلىمدى كوتەرىپ جىبەردى.
— مەن ۇستايىنشى سوقانى، — دەدىم.
— ۇستارسىڭ، بالام، ۇستارسىڭ، — دەدى اكەم، ءبىراق ۇستاتپادى. — ءتىلىم تاسقا ءتيسىن، العاشقى تارتقان بوروزدام وقتاي ءتۇزۋ شىقتى. بەتىڭ دۇرىس ەكەن، بالام، — دەپ ماڭدايىمنان ءسۇيدى. سوزىنەن قۋانىش، وڭىنەن ايانىش كورىنەدى. سۇيگەندە، كوڭىلi بۇزىلىپ، اۋزى كەمسەڭدەپ كەتتى. ەندى ويلاسام، ءوز ومىرىنە نالىپ، مەنىڭ ومىرىممەن جۇبانعان سياقتى.
— مىنە، مەنىڭ ديقانشىلىعىم وسىلاي باستالدى. ەگىندى قانشا ۇقساتىپ سالساڭ دا، اسپاننان تامباسا ەڭبەگىڭ ەش. ول كۇندەردە سۋارىپ سالۋدى بىلمەيدى. سەندەردى ءالى كۇنگە اسپان اسىرايدى. سارىارقانىڭ قاسيەتى وسى عوي. ءبىزدىڭ جاقتىڭ اسپانى جەرىنەن دە قۇرعاق. ەڭبەك جانار جەر ىزدەپ دۇنيەنى ءبىراز شارلادىم سونىسىن...
وقاپتاردان شوقالاقتاپ كەلە جاتقان قوساياق اربا تىر-تىر ەتكەندە، تورتوبەل تۇرا قالدى. اڭگىمە دە ءبولىندى. شىعاناق پەن ولجابەك اتىپ ءتۇسىپ، اربانىڭ ەكى جاعىنا شىقتى. ونداي ەشتەمە كورىنبەيدى. اربانىڭ جاشىگى كەيىن ىعىسىپ، قالپاق تەمىر دوڭگەلەكتى باسىپ قالعان ەكەن.
— ءاي، وسى جاقتىڭ جولى-اي! — دەدى ولجابەك. — جول ەمەس.
كەيىپ تۇرعان ولجابەككە شىعاناق سىلق-سىلق كۇلدى.
— ە-ە، ساعان ارقاسىز جەر، جامالسىز ايەل ۇنار دەيمىسىڭ.
— شىنىندا ايەلدەرىڭ دە تىم كۇيكى.
— سىرتىن ايتقانشا، ءىشىن ايت. جانبوتالار جانىپ تۇرعان وت ەمەس پە، شىركىن.
— ونىڭ راس، — دەپ كۇمىلجىپ قالدى ولجابەك.
— الار ما ەدىڭ، تيسە؟
— قوي، ءبىر جەرگە جىعىپ كەتەر.
جاشىكتى ورنىنا قايتا كەلتىرىپ، قايىس شىلبىرمەن تاڭىپ الدى دا، ەكەۋى ءجۇرىپ كەتتى.
— وندا، ون بەس-جيىرما اراسىنداعى كەزىم، — دەپ باستادى شىعاناق ەندىگى اڭگىمەسىن. — ەگىننەن ەڭبەك ەش بولا بەرگەن
سوڭ، گۋريەۆكە تارتتىم. ەكى ءجۇز جيىرما شاقىرىم جەر ەلسىز. تەرلىكباي ەكەۋىمىز جاياۋ. ساعىز بويىنداعى ەل قاسقىر دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ وتىرعان. ايتقانىنداي ءۇش قاسقىر سولباڭ ەتىپ الدىمىزدان شىعا كەلدى.
— تايانبايدى-اۋ، — دەدى تەرلىكباي. كۇلدىرگى جىگىت ەدى، تاياعىن مىلتىق قىلىپ كەزەپ-كەزەپ قويادى. قاسقىرلار ودان سەسكەنبەك تۇرسىن، تاقالا ءتۇستى. اقىرىپ ۇمتىلساق وجىرايىپ بەتىمىزگە قارايدى، ۇليدى.
— وح، انتۇرعاندار، ءۇيىر شاقىرادى عوي — دەدى ولجابەك اڭگىمەنىڭ وسى اراسىنا كەلگەندە.
— ءيا، ءۇيىر شاقىرعان ەكەن. ۇلي-ۇلي قاسقىر سەگىز بولدى.
— ال، ەندى شابادى.
— شابا قويعان جوق. بىرەسە مىنا جاعىمىزعا، بىرەسە مىنا جاعىمىزعا شىعىپ، قاردى بوراتا بەرەدى.
— سول شابار الدىنداعى ايباتى.
— ءبىز دە ايبات كورسەتىپ، باستىرىپ كەپ بەردىك. بىرەۋى بۇلاڭداپ الدىمىزعا تۇسە جونەلگەندە، ەكەۋى ارتىمىزدى اينالدى. وزگەسى تاماشالاپ قاراپ ءتۇر. كۇن باتىپ كەتكەن، قاسقىرلار جۇرگىزبەۋگە اينالدى.
— وت نەگە جاقپايسىڭدار؟
— وت قايدا، وتىن قايدا؟ ءبىرى دە جوق بىزدە. ءسويتىپ الپارىسىپ كەلە جاتقانىمىزدا تەرلىكبايدىڭ ەتەگىنەن كەلىپ الدى بىرەۋى. تاياقپەن جىبەرىپ قالدىم. تەرلىكبايدىڭ ەتەگى قاسقىردىڭ اۋزىندا كەتتى. ەندى ساستىق. ءبىر قارا كورىنەدى سودان جانىمىز قالا ما دەيمىز. سويتسەك ول جول اۋزىنداعى مولا ەكەن. مولا دا بولسا قورعادى. قاسقىرلار قۋىپ تىقسا دا، مولاعا ەنبەي تۇرىپ قالدى.
سىلەمىز قۇرىپ، كەلىسىمەن جاتىپ قالدىق.
تاڭەرتەڭ ابايلاساق مولامىز ءبىر كەرەمەت. كولەمى التى قانات ۇيدەي، ءۇي بەينەلەس كىرپىش كۇمبەز. ءدال ورتادا ءنان قابىر جاتىر. قابىر ءشايى شىمىلدىقپەن قورشالعان، اشۋعا باتپاي اينالا سىعالاپ ءبىراز جۇردىك. ءتور الدىندا اق كيىز، ونىڭ ۇستىنەن كىلەمدەر جايىپ تاستاپتى. ساماۋىر، شاي جابدىقتارىنا دەيىن بار. توت باسپاعان اق سەمسەر، قانى جۋۋسىز، ءدۇزى جوعارى قاراپ ءىلۋلى تۇر. ونىڭ قاسىندا جەلەكتى كوك نايزا، ءبىر ءداۋ دويىر ءىلۋلى تۇر...
جاپان دالاداعى سالتاناتتى جالعىز قابىردى تاماشالاپ كوپ تۇردىق. «جازاتايىم مەرت كەتكەن بىرەۋدىڭ جالعىزى ما؟ جاۋىمەن جاعالاسقان ءبىر ەلدىڭ ەرى مە ەكەن؟ نەگە ارداقتى بۇل ءولىم؟..» — دەگەن ويلار كەلەدى. سول ويدىڭ شەشىمىن تاپپاي داعدارعان ءبىزدى ءبىر نارسە تاعى شاتاستىرا ءتۇستى. قابىردىڭ ەكى باسىندا جىلانداي اسىلىپ ەكى بۇرىم جاتىر. قاپ-قارا، جارىم قۇلاش قولاڭ شاش ءۇش تىلدەپ ورىلگەن دە، ءدال تۇبىنەن كەسىلگەن. وسى كەسىندىسى، وسى جاتىسى عانا جالىن جۇرەكتى، سۇلۋ سىمباتتى جاردىڭ جارىق ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇر. نەگە كەسكەن؟ نەگە جاتىر؟ قابىر يەسى ءوزى مە، الدە جانىنا بالاعان جارى ما؟ — دەيمىز. نان ىزدە. گەن ەكى جاس، ىشپەي-جەمەي بولدىق ماس...
— ويپىراي، تاماشا ەكەن! — دەپ ولجابەك ىرعالىپ قويىپ كوتەرىلىپ وتىردى. ونىڭ، ۇشىعىنا جەتكەنشە اسىعىپ وتىرعانىن سەزگەن شىعاناق، قاساقانا زارىقتىرعىسى كەلدى مە، الدە اڭگىمەنىڭ ءبىر ءورى كەزدەستى مە، بوگەلىپ قالدى. ولجابەكتىڭ ۇلكەن كوزى جالتاڭداعان سايىن شىعاناقتىڭ ەرنى جىمىرايا بەرەدى.
— ەندى قاشان؟ — دەدى شىداي الماي ولجابەك.
— نان ىزدەگەن ەكى جاس، ىشپەي-جەمەي بولدىق ماس. ايىقسىن سولار.
— تۋ! — دەپ ولجابەك قولىن سىلتەپ تاستاعاندا عانا شىعاناق اڭگىمەسىنە كىرىستى.
— ايتايىن، ايتايىن! اشۋلانبا، اعا بالاسى! جۇمباق قابىردىڭ جايىن ول ارادا بىلمەگەنمەن، كەيىن ەستىدىم...
كىشى ءجۇزدى بىلگەن ەل، الدىمەن ادايدى بىلەدى. «تانىساڭ ادايىڭمىن، تانىماساڭ قۇدايىڭمىن»، — دەيتىن ادايلار. باي ۇلىنىڭ ون ەكىسىنىڭ ىشىندە انايى ەمەس، اكەسى بەلگىسىز، ولجا بالا دەسەدى. بىرەۋ قۇنداقتاپتى دا، قىزىلشاقا كۇيىندە جولعا تاستاپ كەتىپتى. كىشى جۇزدەن تاراعاننىڭ كوبى دە، ەرى دە سول. اداي. راس-وتىرىكتىگىن كىم ءبىلسىن، ءوزارا قالجىڭدا اداي ۇرپاقتارىنىڭ وقىس مىنەزدەرى كوپ ايتىلادى. ءالىم رۋىنىڭ ءبىر ۇيىنە ءبىر اداي كىرىپ كەلسە، جاڭا بۇزاۋلاعان سيىر تۇر ەكەن. شوشىپ كەتىپ، دويىرىن كوتەرىپ الىپتى دا:
— ءاي، مىناۋ ءيتىڭ قابا ما؟ — دەپتى جاڭاعى. اداي. شىعاناق وسىنى ايتقاندا، كوپ كۇلمەيتىن ولجابەكتىڭ قاتتى كۇلگەنى سونشا، اربادان اۋىپ ءتۇسىپ قالا جازدادى.
— مىناۋ، مال كورگەن نەمە مە، جانىم-اۋ! — دەپ كۇلەدى.
— مال كورگەندە قانداي! شىرىگەن باي، — دەدى شىعاناق. — ءبىراق سيىر ۇستامايدى ەكەن ەرتەدە. كوشپەلى جاۋىنگەر ەل بوپتى. پاتشا وتريادىمەن دە، ىرگەلەس وتىرعان تۇركپەندەرمەن دە تالاي شابىسقان. سول شابىستىڭ بىرىندە وتتاي جانعان جاس جىگىت اتى جىعىلىپ، جاۋ قولىنا تۇسەدى. قۇتقارۋعا ەشكىمنىڭ كۇشى دە، ايلاسى دا جەتپەي داعدارىپ تۇرعان كەزدە، كوك بەستىگە ەر سالىپ، كوك سۇڭگىنى قولعا الىپ، ءبىر قىز جاۋ سوڭىنان جالعىز شاۋىپتى. ءدال الگى مولا تۇرعان بەلەستە ماسايراپ جاتقان جاۋعا تۇندە جەتەدى. جەتىسىمەن:
— وياۋ ما ەدىڭ قارا جاۋ! — دەپتى اناداي تۇرىپ. — كوتىبارداي كۇشىم جوق، ماحامبەتتەي جۇرەكپەن كەلدىم. ەر ولجاعا سىيعان با، ءما، كەرەك بولسا مەنى ال. ماقپال قاراعىم بار، ءاربىر تالى ءبىر-بىر مال. قاراقاتتاي كوزىم بار، اشىعىنان وت لاۋلار. ءسوزىم شەكەر، ءتىلىم بال، لەبىزىمنەن ءان ءنار. ءجۇزىمدى ايتسام، جاڭا اتقان تاڭداي. سىمباتىمدا ءمىن جوق، ءبىر — تۋعان نارداي. مىنەزىم كەرەك بولسا، تۇنەرگەندە ءتۇنمىن، كۇلگەندە كۇنمىن. ەل نامىسىنا، ەر نامىسىنا ءبارىن بەردىم. جالعىز عانا جۇرەگىمدى الىپ قالام.
جەڭگەن جاۋ اسىل ءسوزدى، ارۋ قىزدى ۇقپاي، وجار كۇشپەن لاپ بەرەدى. قىز مىنگەن كوك بەستى مۇزبۇيرەك دەگەن جۇيرىك ەكەن، ۇزاقتى كۇن شاپقاندا ءبىر عانا بۇيرەگى ءجىبىپتى دەسەدى. بىرىنە شالدىرماي شىعىپ كەتىپتى.
جەتە الماي جاۋ قايتقان سوڭ، تاڭ اتا قايتا ورالىپ، قىز تاعى دا سويلەسەدى:
— ايتقانىم ايتقان، ەسىڭ بولسا — ەل بولمايتىن ەردى الما. جات ءۇشىن جارالعان قىزدى ال! — دەيدى. سۇلۋدىڭ ءجۇزىن جاڭا عانا كورگەن جاۋ وسىعان كونە قالىپتى. جىگىتتى بايلاۋدان بوساتادى. وقشاۋ تۇرعان قىزعا جىگىت جالعىز كەلىپ:
— اتتەڭ، دۇنيە-اي، سەمسەر اسىنعانشا، مىلتىق، نايزا اسىنباي! — دەگەندە.
— ەركەك بولساڭ ول دا بار. ىزىمنەن اداسپا. ۇزاماي تاباسىڭ — دەپتى قىز.
جىگىت كوك بەستىگە ءمىنىپ، كەتكەلى تۇرعاندا قىزعا ءبىر-اق نارسەنى ەسكەرتىپتى.
— شونجار قارادان سەسكەنەم.
— مەن، قورقاق جۇرەكتەن سەسكەنەم. مەنىڭ جاۋىمدى سەن جەڭسەڭ، سەنىڭ جاۋىڭدى مەن جەڭەر ەم.
— تۇردىم وسىعان، — دەپ جىگىت قول الىسىپتى دا ءجۇرىپ كەتىپتى.
تاپجىلماي تۇرىپ قالعان قىزعا، جۋىقتاپ ەشقايسىسى كەلە الماپتى. الدەن ۋاقىتتا، باسقان جەرى مايىسىپ، قىزعا قاراي شونجار قارانىڭ ءوزى جۇرەدى. بۋراسىندى شىركىن، ءوڭىن جىلىتپاي، ءتىل قاتپاي كەلىپ قىز بەلىنەن سەمسەردى قولىمەن الادى. قىز سوندا كۇلىپتى.
تال بويىمنان تاڭداعانىڭ وسى ما؟
الا بەرەم وسىلاي!
ەندەشە، اتاپ ال دەر ەدىم؟
سەنبەيمىن سەمسەرگە، سونسوڭ الدىم.
وندا اۋەلى جۇرەگىمدى ال.
كۇش جەڭبەگەن باتىر جاۋ سوزدەن جەڭىلىپ، سەمسەردى قىزعا قايتا بەرەدى. ءبىر كۇڭك ەتىپ، قۇشاعىن جايىپ جىبەرەدى دە:
— اكەل جۇرەكتى! — دەيدى. جايىلعان قۇشاققا قىز بارىپ ەنە، قويعان جوق. ەنبەيمىن دە دەگەن جوق. الپامساداي انتۇرعان اشۋلانسا بۇلدىرەر دەدى مە، ەمەكسىتە سويلەدى.
— سەمسەر الۋدان جۇرەكتى الۋ قيىنىراق. سابىر، باتىر، سابىر.
— ماعان بارىنەن دە سابىر قيىن ءقازىر. كەلەر بولساڭ دەرەۋ كەل، جايىلعان قۇشاق جيىلماي!
— ءقازىر الساڭ مىنە سەمسەر، جارىپ ال. سابىر قىلساڭ، ءالى دە ايتار ءسوزىم بار؟
— ايتشى، بول!
— اتام قازاق ادەتى — ەل كوزىنشە ەر قۇشاعىنا قىز كىرمەيدى.
— ا؟ ءجۇر ەندەشە تاساعا، ءجۇر؟ — دەپ تارتا جونەلىپتى شونجار قارا. ەكەۋى اۋلاققا ويپاتقا كەتىپ بارادى.
ولار كەتىسىمەن كوك بەلدەن شاڭ بۇرق ەتە ءتۇستى. ابىگەر بولعان جاۋ ات، قارۋىن الا باتىرعا شابادى. كەلسە باتىرى جايراپ قاپتى. قىز قولىنداعى كوك سەمسەردەن قان تامشىلاپ تۇر. ىزالى جاۋدىڭ ءبىرى سوزگە دە كەلمەستەن، ءدال جۇرەكتەن قىزدى تۇيرەپتى. جىعىلعان قىزدىڭ تۇلىمىن ءبىرى كەسىپ اكەتتى. باتىرى ءولىپ، ساعى سىنعان جاۋ ودان ءارى سابىر تاپپاي قاشا بەردى. كوك نايزانى توسەي، كوكبەستىمەن زۋلاتىپ جىگىت جەتكەندە قىزدىڭ جانى ءالى كەۋدەسىندە ەكەن. سول قالپىندا جىگىتتى قۇشاقتاپ جاتىپ جان بەرىپتى.
مىنە، ءبىز كورگەن تام، وسى اداي قىزدىڭ تامى. ونى.سالدىرعان ءوزىنىڭ سۇيگەنى. كوكبەستى استىنا، كوك نايزا قولىنا تيگەن سوڭ جاۋىن دا جەڭىپتى، جارىنا دا ەسكەرتكىش قالدىرىپتى، — دەپ شىعاناق اڭگىمەسىن اياقتادى.
— جامالىمنىڭ ولىگى تابىلسا، بارلىق ەڭبەك كۇنىمدى بەرسەم دە، مەن دە ءبىر ەسكەرتكىش ورناتام... — دەگەن ويدا كەلە جاتتى ولجابەك.
III
جۋساندى دالادا ويقى-شويقى اۋىل وتىر. ءبىر شەتى مەن ءبىر شەتى اتشاپتىرىم. ەكى ءۇيىنىڭ اراسىنان ەل كوشىپ وتەدى. قۇرىم قوس، شي تۋىرلىقتى كيىز ءۇي، قۇم باسقان كىرپىش ءۇي — ءبارى ارالاسىپ كەتكەن. كيىز ءۇي، قۇرىم قوستار بۇرىنعىداي الىسقا كوشپەسە دە، اينالا جىلجۋىن ءالى قويماپتى. ولار ءبىر شەتتەن ءبىر شەتكە جىلجىعان كەزدە، ءوزى سيرەك اۋىل، ءتىسسىز اۋىزداي وپىرىلا قالادى.
بۇل اۋىلدىڭ سيقى وزگەرۋمەن قابات، اتى دا وزگەرگەن. كولحوز دەپ اتالادى. شىنىندا كولحوزعا، اۋىلعا ۇقسايتىنى دا، ۇقسامايتىنى دا كوپ. ەلدىڭ اۋىل قالپىنان كولحوز قالپىنا كەلىپ جاتقان كەزى عوي. ءبىر كوش قۋانتادى، ەكىنشى كوش رەنجىتەدى. قۋانساڭ — قىزىل ەزۋ داڭعوي، رەنجىسەڭ — كەرتارتپا، قىرسىق اتاناسىڭ. ۇندەمەسەڭ — ىشىندە ۇيدەي پالە جاتىر دەپ تاعى كۇدىكتەنەدى. ەل مىنەزى وسىلاي. ەسىرگەندى دە، وكىنگەندى دە، ۇندەمەستى دە جاراتپايدى. قۋانىش، قايعىعا بىردەي ءتوزىمدىلى قاشىق وي، قاجىماس قايرات — ەل.
وسى ەلدىڭ ءبىر جەرىنەن شىققان شىعاناق ءدال وسى كولحوزعا كەلگەندە كۇندى باتىردى. «قوناق تاڭداپ قونادى». شىعاناق تاڭداپ كەلەدى. ەڭسەسى كوتەرىڭكى ءبىر ۇيگە جەتكەندە تۇرا قالادى.
بەرگەن بار ما؟ بەرگەندى كورگەن بار ما؟ — دەدى داۋىستاپ. سيىر ساۋىپ جاتقان جاس ايەل اۋزىن اڭقيتا قارادى دا، ۇندەگەن جوق.
شىعاناق ەكىنشى ۇيگە كەلگەندە سول ءسوزدى تاعى دا ايتتى. ەسىك الدىندا قامىت جاماپ وتىرعان شاقشاداي شال:
— نە ىزدەپ ءجۇر، وسى؟ — دەپ ءبىر شىقىلىق ەتتى دە باسىلدى.
شىعاناقتىڭ نە ىزدەگەنىن باسقالار تۇگىل قاسىنداعى ولجابەك تە تۇسىنبەگەن ەكەن. ات باسىن بۇراردا:
— قونۋعا وسى ءۇي دۇرىس، — دەپ كۇڭك ەتىپ ەدى.
— تارتا بەر! — دەدى شىعاناق.
قاراكەردىڭ اياڭ جورعاسىمەن كەلىپ تۇسە قالعان كوسەلەۋ جىگىت، وسىلاي بەتتەگەن شىعاناقتاردى كۇتكەندەي، ۇيىنە ەنبەي تۇر. اۋىل قىدىرعان ەكى اياق اربانىڭ ءبىر وزگەشەلىگىن سەزىپ تۇرعان سياقتى. شىعاناقتار بەرى بۇرىلعاندا، سىرتتا تۇرىپ ءۇي ىشىنە حابارلادى:
— قوناق كەلەدى.
شىعاناق كەلگەن جەردەن-اق بەلگىلى ءسوزىن ايتتى:
— و، شىراق، بەرگەن بار ما، بۇل ماڭدا؟ بەرگەندى كور¬گەن بار ما؟
— بەرگەن دە بار، بەرگەندى كورگەن دە بار. قوش كەلدىڭىز، — دەپ اتتىڭ شاۋجايىنا ورالدى جىگىت. شىعاناق سوندا عانا اربادان ءتۇستى.
جۇپىنى عانا ءۇي ەكەن. ءۇش كورپەنىڭ ەكەۋى قوناق استىندا، ءۇش جاستىق ەكەۋى قوناق شىنتاعىندا. ەرلى-بايلى ەكى ادام ءبىرى ونى، ءبىرى مۇنى ىستەپ، ەكەۋى دە قوناق جابدىعىندا ءجۇر...
اماندىقتان كەيىن تىم-تىرىس وتىرىپ قالعان قوناقتار جاي وتىرعان جوق، ىشتەي ءبارىن بايقاپ وتىر. ءۇي ادامدارى ۇناعانمەن، ءۇي ءىشى سۇيىقتاۋ. قوناقاسىنىڭ قالاي كەلەرى بەلگىسىز. كەرەگە باسىندا تۇزداۋلى جالعىز عانا ءتوستىق بەلدەۋدە ءالى كۇنگە دەيىن اعىتىلماعان تورى قۇلىن تۇر. قۇلىن تىم كەسەك. توستىك تىم ۇساق. باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى. شىعاناق تورىققانداي، سۇيەۋلى دومبىرانى الىپ شەرتكەندە، ولجابەكتىڭ كوزى ءىلۋلى تۇرعان دىراۋ دويىرعا ءتۇستى. توپشىسىن، الاقانىن قورعاسىنداپ، سابىن شاندىپ تاستاعان جۋان دويىر، ءبىر زاماننىڭ مىقتى قارۋى بولسا دا، ءقازىر كورمەگە قالعان. ەشكىم ۇستاماعان سوڭ، ورىمدەرىن كوك شالىپ، سابى كەرەگەدە، تۇمسىعى جەر يىسكەپ جاتىر.
— مىناۋ ات ۇرعىش پا؟ — دەدى ولجابەك تاڭدانىپ. ءوز ەلىندە ول بولمايتىن.
— جوق، كىسى ۇرعىش! — دەدى شىعاناق. — وسىمەن ءبىر تارتايىن، مىقتى بولساڭ جىعىلماي كەت.
— قوي، قوي. ءتۇرى بۇزىق ەكەن.
وسىنداي بۇرالقى اڭگىمەمەن وتىرعاندا داستارقان جايىلدى. القىنىپ اق ساماۋرىن، جالاۋلاپ قارا تابا كەلدى. قايماق قۇيعان قويۋ شايدى، مايعا يلەگەن تالقانمەن سىمىرە باستادى قوناقتار. باسقا ەل اراق، قىمىز. سىرا ىشكەندە جادىراسا، بۇل ەل شاي ىشكەندە جادىرايدى. جول سوعىپ كەلگەن شىعاناق، شاي ىشىنە بارعان سوڭ عانا ءۇي يەسىن جوقتادى. شاي قۇيىپ وتىرعان قارا تورى ايەل:
— كەلەدى. ىشە بەرىڭىزدەر. — دەگەندە، تور قۇلىندى نوقتاسىنان جەتەلەپ جەر وشاق ماڭىنا بارعان ءۇي يەسىن كورىپ قالدى شىعاناق.
— شاقىرىڭىزشى.
— كەلەدى. كەلەدى عوي.
— جوق، شاقىرىڭىزشى.
ايەل ورنىنان امالسىز تۇردى. ءۇي يەسى كەلسە دە وتىرعان جوق. تۇرەگەلىپ تۇرىپ:
— ايىپقا بۇيىرماڭىزدار. مەن ءبىر جۇمىس جاساعالى جاتىرمىن، — دەدى دە شىعۋعا بوي ۇردى.
— توقتاشى، شىراعىم! — دەدى شىعاناق. جىگىت تۇرا قالدى.
— اتىڭ كىم؟
— قالي.
— ازعانا وتىرشى قاسىما كەلىپ.
قالي قاسىنا كەلىپ وتىرعان سوڭ، شىعاناق ماتەلدەي جونەلدى.
— «قاز ورعانىنا سەمىرەدى. قاراقۇس تويعانىنا سەمىرەدى». ءبىز قارا قۇس ەمەسپىز. «اسقاندى ايتپا، ساسقاندى ايت». «ەتتى ايتپا، نيەتتى ايت» دەگەن. ءبارى دە بولدى. ەندى ورنىڭنان قوزعالما.
— ونىڭ ءبارى قوناق ىرزالىعى. ماعان ارناپ بىردەمە ايتپاساڭىز توقتالمايمىن.
— سەنىڭ ىزدەگەنىڭ قوناق ىرزالىعى ەمەس پە؟ ءوزىڭ جەگىڭ كەلسە، قاراگەر بيەنى قوسا سوي.
— ول نە؟ — دەپ ەلەڭ ەتە ءتۇستى ولجابەك. ءبارى كۇلىپ جىبەردى. كۇلكى ولجابەكتى ودان ارى تاڭداندىردى.
— بۇل ارقا جاقتىكى ەدى، — دەدى شىعاناق. — ولاردىڭ سالتىندا قوناققا سوياتىن مالدى اكەلىپ باتا سۇرايتىن كورىنەدى. سەن باتا سۇراماعان سوڭ، تورى قۇلىننىڭ سويىلعالى جاتقانىن سەزگەن جوق.
— ا، سولاي ما! — دەپ ولجابەك جاڭا عانا ءتۇسىندى.
تورى قۇلىندى سويا الماي، باسقا ەشتەڭە تابا الماي، ەر كوڭىل قالي ويىن ءارجاققا جۇگىرتتى.
ەندى جايىن ايتا باستادى...
— ...كولحوزعا بيىل عانا ەندىم. تورت-بەس قارانى ورتاعا بەرىپ، ءارى مىنگىش، ءارى سۋسىن بولار دەگەن ويمەن، قاراگەر بيەنى مەنشىگىمە الىپ قالعان ەدىم. ونىڭ قۇلىنىن سىيعىزبادىڭىز. قوناقاسى سۇيىقتاۋ بولدى. كولحوزىمىز دا جاڭا كولحوز. جاڭا قونىس بوپ جاتقان كەزى عوي ەلدىڭ. ايىپقا بۇيىرماڭىز، وتاعاسى. جوعارى كوڭىلگە قىسقا قول جەتە الماي تۇر...
ايتپاسا دا قاليعا شىعاناق ريزا ەدى. ريزا ەمەس كىسىدەي، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. بۇل مىنەزدى بۇرىن سەزگەن قاليدىڭ ايەلى شىعاناققا شايدى باسا قۇيىپ:
— ءىشىڭىز، اتا، ءىشىڭىز، — دەي بەرەدى. شىعاناققا ءبىر قاراسا، كۇيەۋىنە ەكى قاراپ، ايەل قىزارا ءتۇستى. شىعاناق تا مۇنى سەزىپ، الىسقا كەتكەن ويىن قايىرىپ الدى. ۇلكەن ورامالىمەن بەتىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ تاستاعان سوڭ:
— قوناق تاڭداپ قونادى، — دەدى، — ءبىراق قازاقتىڭ قاي ۇيىنە بارساڭ دا توستاعانداي قارىن تويادى. كولدەي كوڭىل تولا بەرمەيدى. مەن كوڭىل تويىمىن ىزدەگەم. راقمەت، شىراقتارىم، كوڭىلىم كورگەن جەردە تويعان. سەنىڭ ءبىر ءسوزىڭ وي قوزعاپ، ءبىر قاتار جەرگە بارىپ قايتتىم.
— قاي ءسوزىم؟ — دەدى قالي.
— «جوعارى كوڭىلگە، قىسقا قول جەتە الماي تۇر»، — دەدىڭ عوي. مەن دە سوعان جەتە الماي جۇرگەننىڭ ءبىرىمىن. قايتسەك جەتەدى؟
— سول شىركىن جەتكىزبەس، ءسىرا.
— جوق، جەتكىزەدى. مىناۋ جەتكىزەدى! — دەپ شىعاناق مايعا يلەگەن تارى تالقاندى سۇق قولىمەن كورسەتتى.
— وسىنىڭ ءوزى جەتكىزبەي كەلەدى عوي.
— دۇرىس ايتاسىڭ. اكەم بەرسە ساقال، شاشى اعارعانشا قۋدى. ءوزىم ون جاسىمنان بەرى قۋىپ كەلەمىن. قۇيرىعىن عانا شالدىرادى. تالاي وتىرعىزىپ كەتكەن ۋاقىتتارى دا بولدى. ونىمەن اداستىرعان جوق. قايدا بارار دەيسىڭ بۇل شىركىن. وسى ساپاردا ءبىر جۇيرىك ءمىنىپ قايتسام، تارى قۇتىلماس مەنەن.
" — ونىڭىز قانداي ءجۇيرىق — دەگەن سۇراۋىنا شىعاناق ماشينا جايىندا ۇزاق اڭگىمە ايتتى. تاباداعى شوق ءۇش رەت جاڭارتىلدى. ساماۋىر ەكى رەت ەسەلەندى. شاي الدەنەشە رەت سالىنىپ جاتىر. اڭگىمە سوندا دا بىتكەن جوق. تەرلەپ العان
شايقۇمارلار سوزدەن شارشار ەمەس. ولجابەك اتىن الدەقاشان دوعارىپ كەلىپ، جانتايىپ جاتىر.
— ماشينا، ماشينا دەگەنمەن، ول ءبارىن بىتىرمەيدى،-دەيدى، ءبىر ۋاقىتتا شىعاناق. — ماشينا تەك سۋ تارتۋ ءۇشىن كەرەك. سۋسىز ەگىن جوق. ءبىراق سۋ دا وزدىگىمەن جارىلقامايدى. تارىنىڭ ءدانى قانداي كوپ بولسا، بابى دا سونداي كوپ. بابىن تاپساڭ — بەرمەگەندى بەرەدى. سوندا «جوعارى كوڭىلگە قىسقا قول دا» جەتەدى.
قالي از سويلەپ، شىعاناقتى كوپ تىڭدادى. تىڭداعان سايىن قۇلاق قۇرىشى قانىپ، ۇلكەن مۇرىن قارا شال وعان ءتۇپسىز تەرەڭ كورىندى. تىستا، العاشقى كەزدەسكەندە، سوزىنە قاراپ، ەسكى ءسوزدى، ەسكى اڭگىمەشىل ادام بولار دەسە، ەندى ەسكى مەن جاڭاعا بىردەي، ءوز ويى، ءوز جولى بار، سيرەك كەزدەسەتىن قارت ەكەن، — دەدى. ول قارتتىڭ، قارت مۇنىڭ ءاتى-جونىن، ەگجەي-تەگجەيىن ءالى سۇراسقان جوق. ءبىرىن-بىرى جۇرەكپەن تانىپ، ۇزاق اڭگىمەگە كىرىپ ەدى.
قالي ەندى عانا:
— «مىڭنىڭ ءتۇسىن بىلگەنشە، ءبىردىڭ اتىن ءبىل» دەپ ەدى. اتىڭىز قالاي، وتاعاسى؟ — دەدى.
— اكەم اتى بەرسە. ءوز اتىم شىعاناق.
— «اتى شىقپاعان كىسى مە؟ مەن ەستىمەدىم بە؟..» — دەپ ويلانىپ قالدى قالي.
— قاي رۋسىز؟
— اق كەتەمىز.
— ونىڭ قايسىسى؟
— جۇلدىز بولامىز. جۇلدىز بولعاندا ويىل بويىن¬داعى جاتاقپىز.
— اعايىن بوپ شىقتىڭىز عوي ءتىپتى — دەپ قاليدىڭ كوزى كۇلىمدەپ كەتتى. ءبىراق اعايىنىن ءالى ءبىلىپ بولعان جوق. ەكەۋى دە جۇلدىز بولعاندا بەس-التى اتادان قوسىلادى. قونىستارىنىڭ اراسى كۇندىككە جەتپەيتىن جەر. قالي شىعاناقتىڭ ارجاعىندا كۇندىك جەردەگى ادامداردى، شىعاناق قاليدىڭ ارجاعىنداعى كۇندىك جەردەگى ادامداردى ءبىلىپ وتىر. ءبىرىن-بىرى بىلمەيدى. شىعاناق سونسوڭ ءوزىن-وزى مىنەي قالجىڭدادى:
— ەرتەدە ءبىر اۋىلدىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتسام، ءبىر جىگىت ءبىر اقساقالدى سىباپ جاتىر: «الپىسقا كەلگەنشە التى شاقىرىمعا اتىڭ شىقپاعان كوك توبەت»، — دەپ بوقتايدى الگى انتۇرعان. سول سياقتى مەنى دە بوقتاشى، قالي، — دەپ سىلق-سىلق كۇلەدى.
اڭگىمە وسىمەن اياقتالعانداي بولدى. داستارقان جيىلعان سوڭ قالي دومبىراسىن الىپ شەرتتى. ايتۋعا ءتىل جەتپەيدى، جۇرەك قانا سەزەتىن ءبىر كۇي، جاندى شىعانعا الىپ شىعىپ بارادى. الدىندا الىپ دالا، تەبىرەنبەستەن ۇيىقتاپ جاتىر.
اساۋ بۇلاق باۋىرىندا ويناپ، اسقار تاۋى اسپانمەن سويلەسىپ تۇر. جەر بەتىن جەلپىگەن سامال لەپ، الدە نە دەپ سىبىرلايدى. تىنىش جاتقان ايدىن كول اقىرىن عانا جىبىرلاسا، مەڭىرەۋ ورمان باس يزەپ ماقۇلدايدى. ءولى جەردەن وزگەنىڭ ءبارى بىردەمە سەزگەندەي، كۇتكەندەي ەلەڭ ەتىپ، تىن، تىڭداپ تۇرعان شاقتا، الدەقايدان ەمىس-ەمىس ءۇن كەلەدى. كوز ۇشىندا نوقاتتاي قارا كورىنەدى. سول ۇنمەن نوقاتقا قادالعان جان الۋان-الۋان كۇيگە ءتۇستى. سۇتكە تويعان سابيدەي، ۋىلدەيدى دە كۇلەدى. بوتاسى ولگەن ىڭگەندەي، بوزدايدى دا جىلايدى. قىرانداي قالىقتاپ كوككە دە شىعادى. قيانداعىنى كورىپ، تەمەن دە قۇيىلادى. بىرەسە قالىڭ، ورمانعا سۇڭگىپ كەتىپ، بۇلبۇلمەنەن ءۇن قوسادى. بىرەسە، قارا بۇلتتى وتقامشىمەن ايداعان، قارا ورماندى قالتىراتىپ، تەڭىزدى تورسىقتاي شايقاعان داۋىل بولىپ ىزعىرادى....
جاندى سونشا قۇبىلتقان وسى ءۇن، وسى نوقات، مىنە، سارى دالانى گۋلەتىپ، قاق الدىڭنان ءوتىپ بارادى. اياعىندا كىسەن، قولىندا دومبىرا، قياق مۇرت قاراسۇر كىسى، كىسەنى سىلدىراپ، دومبىراسى زارلاپ بارادى. دومبىراسىن قالدىرىپ، ءوزى بەل اسىپ، كوزدەن تاسا بولدى...
قالي تارتقان جاندى قۇبىلتقان وسى ادامنىڭ كۇيى ەدى.
— كۇي يەسى — كۇرمانعازى! — دەپ دومبىراسىن سۇيەي سالدى قالي تىڭداۋشىلار سوندا عانا وزىنە-وزى كەلگەندەي بولدى.
— جاتالىق! — دەدى شىعاناق.
IV
شىعاناق پەن ولجابەك ءۇش كۇن ءجۇرىپ، وبلىس ورتالىعىنا جەتكەندە تورتوبەلدىڭ قىلشىعى دا سىنعان جوق. ەكەۋى دە مال ءقادىرىن بىلەتىن ادام، قالاعا كەلگەن سوڭ، دا كولىكتىڭ، جۇدەمەۋىن ويلادى. شىعاناق كۇندىز مەكەمە ارالاپ كەتكەندە، ولجابەك تورتوبەلدى ەلەك جاعاسىنا الىپ كەتەدى.
ەلەكتىڭ ويىندا باقشا، قىرىندا ءداندى ەگىس. باقشا باققان، ەگىن ەككەن جۇرت قۇمىرسقاداي قىبىرلاپ ءجۇر...
وزگەدەن وڭاشا وزەن جاعاسىندا، باۋرىن كوككە توسەپ جاتىپ، ولجابەك بۇگىن وزىمەن ءوزى كوپ سويلەستى. «...بۇل ماڭنىڭ جەر رەڭى ويىلداي ەمەس، ءبىزدىڭ جاققا ۇقسايدى ەكەن. بۇتاسى كەمدەۋ، ايتپەسە كادىمگى شالعىن، بەتەگە، شىمايت ەمەس پە °سىناۋ جەرلەر. تراكتور دەگەندى كورگەنىم وسى. مىنا بىرەۋىنىڭ سوڭىنداعى سوقادا ءتىس نەشەۋ؟ ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت، بەس... '"ەر شىداماس مىناعان. مەن كەلگەلى ايداعانى بۇرىنعى ءبىر اۋىلدىڭ ەگىسى. ويىل بويىنا وسىنىن، ءبىرى بارسا، جەتىپ تۇر ەكەن. سويلەسەيىنشى»، — دەدى دە، اياڭداپ تراكتورعا كەلەدى.
ايۋ كورگەندەي تاڭدانىپ، و جاعىنا، بۇ جاعىنا ءبىر شىعادى. تراكتوريست شىلىمىن ساسپاي وراپ، جىميىپ تۇر.
— ءاي، جولداس، بۇل نەگە قالشىلدايدى؟
— موتور ىستەپ تۇر.
— ول نەمەنە؟
قالاي ۇعىندىرارىن بىلمەي:
— جۇرەق — دەدى تراكتوريست.
— جۇرەك؟ مۇنىڭ دا جۇرەگى بولا ما؟
— بولادى، جولداس.
— كورسەتشى، كانى؟
تراكتوريست قاقپاعىن اشىپ موتوردى كورسەتتى. موتوردىڭ اتقاراتىن قىزمەتى جايىندا ءبىراز تۇسىنىك بەردى. قانشاسىن ۇعىنعانىن كىم ءبىلسىن، ءبارىن ۇققانداي، ولجابەك باسىن شۇلعىپ تۇر.
— قايدان الدىڭدار مۇنى، بازاردا ساتا ما؟
— زاۆودتان كەلەدى.
— زاۆود قاي جەردە؟
— مۇندا جوق. حاركوۆ قالاسىندا.
الىستا ەكەنىن ولجابەك جاقسى ءتۇسىندى. وزىنە ول دۇنيەدەي كورىنەتىن اقتوبە، ەندى ونشا بولماي قالدى.
— ءبىزدىڭ اقتوبەدەن دە ۇلكەن بولدى-اۋ، ول؟
— ءيا، ۇلكەن، — دەدى دە، شىلىمىن تابانىمەن ءبىر تاپتاپ، تراكتوريست ورنىنا بارىپ وتىردى. ولجابەكتىڭ اڭگىمەلەسكىسى كەلىپ بارادى.
— ءاي، تامىر، ساتاسىڭدار ما، وسىلارىڭدى؟
— نە بەرەر ەدىڭ؟
— سۇراشى كانى؟
— ون مىڭ سوم، — دەپ ءجۇرىپ كەتتى تراكتوريست. ونىڭ كۇلىپ بارا جاتقانىن ولجابەك بايقامادى. ەرە ءتۇستى دە، تورتوبەلدىڭ قاسىنا كەلىپ قايتا جانتايدى. تراكتوردى قۋعان وي تالاي ساققا جۇگىردى. «...سوۆەتتىڭ اقىلى دا، ايلاسى دا استى عوي، — دەدى ولجابەك وزىنە-وزى. — جاۋعا بۇيىرعان ەكى-ۇش قارانى الىپ قاشامىن دەپ، اقىرى مىناۋ...»
وتكەنى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، ولجابەكتىڭ ويى اۋىرلاعانى سونشا، قاپەلىمدە ءىشى ەلجىرەپ، ەرىپ بارا جاتقانداي ەدى. ارى-بەرىدەن سوڭ وكىنىش وتى قوزدانىپ، ادال كوڭىلدى الاي-تۇلەي ەتتى. جانعان جانعا، باسىتقى كوز جاسى، تارتىلعان دەمگە زار بولدى. جەر باۋىرلاپ جاتىپ زارلادى، كوز جاسىن كول قىلدى.
— «...جىبەك مىنەز جامالىم. «ولجەكە» دەگەن نازىڭدى قايتىپ ەسىتەر كۇن بولار ما؟ جاۋدىراعان بوتاكوز قاي ساي¬دا، قاي ۇڭگىردە، تورا تۇسكەن تۇيعىنداي شەرمەندە بوپ وتىرسىڭ... «كوكەلەگەن» ساعىنتاي، تابانىڭا قادالعان شوگىر، ماڭدايىما قادالسىن دەۋشى ەدىم. ءبىر يىسكەر كۇن بولار ما!
جاراتقان-اۋ، قاتىن-بالاسى قاسىندا، الا قايعىدان امان، ەل قاتارى ەڭبەك ەتكەننىڭ دە ارمانى بار ما ەكەن! قورقىتقان كولحوزىڭ وسى ما؟ قۇشاعىن جايىپ قارسى الدى. ەرجان مەن توكەن بولار ءبىر مىقتى. تايتالاسىپ قالاعا كەلدىك. مەندەي مومىن قاشان جەتىپ ەدى وسىعان...»
ولجابەكتىڭ جانعان ءىشىن الداعى ءومىردىڭ نوسەرى عانا ءسوندىردى. بۇرىنعى الدى تاپ-تاقىر، اينالاسى استان-كەستەن بولىپ كورىنسە، ەندىگى الدى جاڭبىردان كەيىنگى جەردەي كۇلىمدەپ، سول جەرگە ەل جايلانىپ قونعان سياقتى. اۋەلدە ونىڭ باسىنا سىيماعان بىرلەستىك ەڭبەق ورتاق ەنشى، — بەرىك ءداستۇر، بەلگىلى ادەتكە اينالعان سياقتى. باسى وسى بولسا، ارجاعى «قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالايتىن» ءادىل، مولشىلىق زامان ەكەنىنە ولجابەك كۇماندانعان ەمەس. مىنە، سول سەنبەگەنىنە سەنىپ، سەنگەنى جىل قۇسىنداي كورىنە باستاعان سوڭ، ولجابەكتىڭ ويىنا ءۇمىت دۇنيەسى كەلىپ ورنادى.
«...جامالىم ءتىرى بولسا، ءبىر تابىلار. ءولى بولسا، — قارا جەر كىمدى المايدى. ايتەۋىر زامان تۇزەلىپ كەلەدى. مومىننىڭ، ادال ەڭبەكتىڭ كۇنى تۋدى. ءالى-اق تەڭەلىپ كەتپەيمىن بە؟ ءقازىردىڭ وزىندە ءۇش جۇزدەي ەڭبەككۇنىم بار. وزىمنەن ەشقايسىسى ارتىق ەمەس. ابىرويىم جاقسى. اتىم گازەتكە دە شىقتى. كىسى تۇسەتىن ءۇي بولعالى-اق تۇرمىن. تەق جامالعا قارايلاپ...»
ولجابەك جامالعا كەلگەندە ءجون تاپپايدى. كوڭىلى قالماعان سۇيكىمدى جاردىڭ قايداعى قىلىعى ەسىنە ءتۇسىپ كەتەدى. ءالى ءبىر ايەلمەن جىلى سويلەسكەن جوق. ونى قۇداي الدىندا دا، جامال الدىندا دا كەشىلمەس كۇنا دەپ بىلەدى. ايتپەسە، جاسى قىرىق شاماسىندا، تەپسە تەمىر ۇزەرلىك قايراتى بار. ەلۋگە كەلگەندەردىڭ دە كەيبىرى وكشەسى سارتىلداپ، كەۋدەمەن سوعىپ جۇرگەن جوق پا؟
ءبىراق كوكسەگەن وي كەيىنگى كەزدە ءبىر جوسىق تاپقانداي، الابۇرتادى. استامدىقتان ەمەس زارۋلىكتەن، كەزى كەلگەن جەسىر ايەلمەن ويناپ-كۇلسە ءتاڭىردىڭ ءوزى دە كەشىرەدى-مىس. وسى وي ولجابەكتى ويىستىرىپ كەلسە دە، جامالعا ۇيرەنگەن ،كوز ولاي-بۇلاي ايەلگە توقتاماي ءجۇر ەدى. ارت جاعىنان سىبدىر ەتكەنگە جالت قاراسا، بۇلدىرشىندەي ءبىر كەلىنشەك قاسىنا كەلىپ قالىپتى.
— جوعارى شىعىڭىز! — دەدى ولجابەك قاپىل-قۇپىل تۇرىپ جاتىپ. كورگەن جەردەن جۇرەگى بۇلكىلدەپ كەتتى. كەلىنشەكتىڭ قارا كوزى كۇلىمدەپ تۇر.
— جوعارىڭىز قايسى، تومەنىڭىز قايسى؟ — دەپ جۇعىسا سويلەدى. دالانىڭ ءتورى، بوساعاسى بار ما، ءسوز تاپپاعان ولجابەك قارا مۇرتىن دامىل-دامىل سيپاي بەردى. كەلىنشەك تاقىمداي ءتۇستى.
— مۇرتىڭىز سونشا بۇلا ما، سيپاي بەرەسىز!
— ءيا، بۇلا.
— قىرىققا كەلگەنشە، بۇلا بولسا، بۇدان بىلاي ەشتەمە شىقپاس، — دەدى دە كەلىنشەك كەتپەنىن يىعىنا سالىپ جۇرە بەردى. سابىرلى ولجابەكتىڭ، ساسقانى سونشا، ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— توقتاڭىز، توقتاڭىز! — دەگەندە كەلىنشەك قايتا ورالدى
— نە ايتاسىز؟
— اسىقپاڭىز، ازىراق اڭگىمەلەسەيىك. ءجون سۇراسايىق.
— ال ايتارىڭىزدى ايتىپ، سۇرارىڭىزدى سۇراي قويىڭىز، — دەدى دە كەلىنشەك تاقالا وتىردى. ولجابەك ويىنداعىسىن تۋرا ايتا الماي، بۇرمالاپ كەلتىرۋگە ەبىن تاپپاي، ورەسكەلدەۋ ءبىر سۇراقتى قويىپ قالدى.
— جولداسىڭىز بار ما؟
— ە، جولداسسىز كىسى بولا ما؟
— كۇيەۋىڭىز بار ما؟ — دەيمىن.
— ءالى كۇنگە قىز دەپ پە ەدىڭىز؟
— جوق، قازىرگىسىن ايتامىن.
— ءقازىر جالعىزبىن عوي، كورىپ وتىرسىز.
— مىناۋ ءبىر تەرىس ازۋ بولماسا ەدى، — دەدى ولجابەك ىشىنەن. كەزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتكەندە جۇرەگى تۋلاي ءتۇستى.
— نەگە جاسىراسىز؟ مەن شىن سۇراپ وتىرمىن.
— سۇرادى ەكەن دەپ اشىپ سالۋعا بولا ما، اعا-اۋ، — دەپ كەلىنشەك اسەم كۇلكىمەن سىلق-سىلق كۇلگەندە، ولجابەكتىڭ ىشىندە ماحاببات ۇشقىندارى شاشىراپ جاتتى. ءدال سول ساعاتتا ولجابەك قانداي ءسوز تاپپاسا، سول ءحالدى جازىپ وتىرعان اۆتور دا ولجابەكتىڭ جۇرەك كۇيىن تولىق ايتۋعا ءسوز تاپپادى. كۇن باتىپ، ەلدىڭ ءبارى جۇمىستان قايتقانشا وداعاي سوزبەن ويقاستاعان ولجابەك كەلىنشەكتىڭ جەسىر ەكەنىن عانا اشتى.
— سونشا ەجىكتەرلىك كۇيەۋىمدە نەڭىز بار ەدى؟ — دەدى ءبىر كەزدە كەلىنشەك.
— بوس بولساڭىز بىردەمە ايتار ەدىم.
— ال بوسپىن، ايتا قويىڭىز! — دەگەندە، ولجابەكتىڭ بەتىنە قان ويناپ شىعا كەلدى. ۇلكەن كوزى جاۋدىراپ كەلىنشەككە قاراي بەرەدى. كەلىنشەك قاراسا جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. سالقىن دەنەنى قىزۋ كەۋلەپ، سونشا الاسۇرعاندا تاپقان ءسوزى:
— ويناپ-كۇلسەك قايتەدى؟
كەلىنشەك ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى. ولجابەك قوسا كۇلسە دە، قاي كۇلكى ەكەنىن اڭدامادى.
نەگە كۇلدىڭىز؟
— كۇلەيىك دەگەن سوڭ كۇلدىم، ال، ويىندى ءسىز باستاڭىز،؛ — دەپ كەلىنشەك تومسارا قالدى. ولجابەك ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر
دوڭبەكشىپ وتىرىپ، كەلىنشەكتىڭ باتەڭكەسىنىڭ تۇمسىعىن ۇستادى
— اۋزىن اشىپ تۇر عوي.
كەلىنشەك ساق-ساق كۇلىپ ءجۇرىپ.كەتتى...
ولجابەك وڭكيىپ وتىرىپ قالدى...
V
شام جاعىلعان ۋاقىت. ءۇش بولمەلى ءۇيدىڭ، ورتالىعىندا، ديۆاندا شىعاناق وياۋ جاتىر. جالعىز ءوزى. ءۇن جوق. كوزى ءبىر جەرگە قادالعان. اندا-ساندا كەلتەلەۋ قارا ساقالىن تارامداپ، سيپاپ قويادى. تورگى بولمەدە قاتتى ۇيىقتاعان ساعىندىقتىڭ، قورىلى، كوشەدەن وتكەن ماشينالاردىڭ گۇرىلى، اس ۇيدەگىلەردىڭ اياق تىقىرى سولعىن ەستىلىپ تۇر. فورتوچكەدەن ەنىپ قالعان قاناتتى قوڭىز كۇج ەتىپ، تەرەزەنى كەيدە ءبىر ءسۇزىپ كەتەدى. مۇنىڭ، ءبىرى دە شىعاناقتىڭ، وي ورمەگىن بۇزعان جوق. ءبىر كەزدە ەلەڭ ەتىپ باسىن كوتەردى.
— جانىم-اۋ، ولجابەك قايدا؟!
كەشىكپەي ولجابەك كىرىپ كەلدى. ەكەۋىنىڭ، داۋسىمەن ويا-نىپ كەتكەن ساعىندىق تورگى بولمەدەن شىقتى.
— جاي كەشىكتىڭ بە؟ — دەگەن شىعاناقتىڭ، سۇراۋىنا ولجابەك جاۋاپتى كۇلىمدەپ قايىردى.
— جاي.
— قوي، سەندە ءبىر سىر بار، كۇلەسىڭ عوي؟
— وگورود باسىنداعى ايەلدەرمەن اڭگىمەلەسىپ قالعان شىعار، قايتەسىز ەجىكتەپ، — دەدى ساعىندىق. ولجابەك ۇندەمەيدى، جىمىڭداي بەرەدى. شىعاناق شىن كۇدىكتەندى.
— قۇداي اقىنا، سەندە بىردەمە بار؟
— وندا دوسىڭىزبەن وڭاشا سويلەسىڭىز، — دەدى دە، ساعىندىق شىعىپ كەتتى. ءبىراق شىعاناق ودان ءارى بۇل اڭگىمەنى قۋدالاعان جوق. باسىن ۇستاپ، تومەن قاراعان قالپىمەن وتىرىپ قالدى. كۇندە بۇل ۋاقىتتا قىسقا قالجىڭمەن بىرەۋدى ءىلىپ، بىرەۋدى سوعىستىرىپ، ءۇي ءىشىن كۇلدىرىپ وتىراتىن. بۇگىن قاباعى جابىڭقى قايتتى. تاماقتان كەيىن كوز شىرىمىن دا العان جوق. ولجابەك شىعاناقتىڭ، بۇل كۇيىن كورىپ وزىنشە جورىدى
— ءبىر جەرىڭ اۋىرا ما؟
— جوق، — دەدى شىعاناق الدەن ۋاقىتتا.
نە ءبىتىردىڭ؟ ايتا وتىرساقشى.
— ءازىر بىتكەن دە ەشتەمە جوق. ەرجان مەن توكەن وسىندا جۇرگەن كورىنەدى، — دەگەندە ولجابەك شوشىپ كەتتى.
" ويپىراي، ءا؟
" كىم بىلەدى، ءوز جۇمىستارىمەن كەلدى مە؟ ايتەۋىر قىرىن كەلىس قوي بىزگە.
اڭگىمەنىڭ ار جاعىن ەكەۋى ىشىنەن جۇيەلەپ وتىرعاندا اس ۇيدەن جىلاپ شىققان ەرىك شىعاناققا كەلىپ مۇڭىن شاقتى،
— ماما ۇردى، اتا.
شىعاناق ءۇن-تۇن جوق كيىنە باستادى. جىلاپ تۇرعان بالا دا، تۇنجىراپ وتىرعان ولجابەك تە اڭىرىپ قالدى.
اس ۇيدەن زيباگۇل كەلىپ:
— قايدا باراسىز، اتا؟ شاي ىشەمىز، — دەدى.
— مەن ىشپەيمىن.
— ءىشىپ كەتسەڭىزشى. قايدا باراتىن ەدىڭىز؟
— راقمەت. باسقا ءبىر پاتەرگە شىققالى بارام.
زيباگۇل جامان ساستى. نە ايتارىن بىلمەي، كوزى باجىرايىپ سىلەيىپ تۇر. ارالاسىپ جۇرگەن اۋىل ادامدارىنىڭ ىشىندە، ءتىپتى، جاقسى كورەتىن، سىپايى مىنەزدى قارت، كۇتپەگەن جەردەن وداعاي مىنەز شىعاردى. تۋعان اكەسىندەي كورىپ، ماپەلەپ كۇتكەن زيباگۇلدىڭ بار جاقسىلىعى زايا كەتكەندەي بولدى.
— قايتەيىن ەندى، قالا تۇرمىسى وسىنان ارتىققا جىبەرمەيدى... — دەپ كەلە جاتقاندا، شىعاناق ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— شىراعىم، ول جاعىن ايتپا. جان-تانىممەن ىرزامىن. وسى جالعىز بالانى نەگە جىلاتا بەرەسىڭ؟ ساعان ءبىر قولقام ەدى عوي.
زيباگۇل قۋانىپ كەتتى. جۇگىرىپ كەلىپ شىعاناقتىڭ، كيىمىنە جارماستى.
— شەشىنىڭىز. ەندىگارى جىلاتسام مەنىڭ بەتىمدى كورمەڭىز.
شىعاناق شەشىنىپ وتىرىپ، بالا تاربيەسى جايىندا ءبىرسىپىرا ءسوز ايتتى.
— وسى شىركىندەرگە، — دەدى ەرىكتى ماڭدايىنان يىسكەپ، — قول قالاي باتادى ەكەن. نە جازىق بار مۇندا؟ نەنى كورسەتسەڭ سونى ىستەيدى. ۇيرەتىپ الاسىڭ دا، ۇراسىڭ. ادىلدىك پە سول؟ ۇرعان ءوزىڭ دە، ۇرىلعان بالا دا كەييدى. دۇنيەسى بار بولعىردىڭ باسقا كەيىسى جەتپەي مە!..
اڭگىمەنى قاباقتان ءبىلىپ، ۇرتى سالبىراپ، تىپ-تىنىش تىڭداپ وتىرعان ەرىكتى زيباگۇل ءوز الدىنا الىپ، قۇشىرلانا ءسۇيدى. ۇشىپ تۇرىپ سۇراعانىن دا، سۇراماعانىن دا الدىنا اكەپ قويدى. بايقاپ وتىرعان شىعاناق مۇنى دا ونشا ۇناتقان جوق.
— بالانى تىم ەسىرتىپ، تىم ماپەلەۋ دە پايدا ەمەس. ول وسكەندە نە داڭعوي، نە ايەنشەك بولىپ شىعادى. وعان دەيىن ءوزىڭدى دە مازالاپ باعار. نازىك بالانىڭ تاربيەسى دە نازىك.
زيباگۇل ءۇي شارۋاسىندا جۇرسە دە، جاپ-جاقسى وقىعان ايەل. اسىرەسە ونەر جاعىنا بەيىم. وقىماعان شىعاناقتىڭ سوزىنەن كوپ نارسەنى وقىپ وتىر. تاياۋدا شىعاناقتىڭ ۇيىنە بارىپ قايتقان. ەكى انادان تاراعان ون شاقتى جان ءبىر ۇيدە.
ينجەنەر دە. ءمۇعالىم دە، وقىماعان اگرونوم، ەڭبەگى اسقان ەكپىندى دە وسى ۇيدەن تابىلادى. بارىنەن دە تاماشاسى — وسىنشا كوپ باستى ۇيدە ءبىر ىڭ-جىڭ بولسايشى!
— بۇل مەنىڭ تاربيەدەگى تابىسىم، — دەگەن شىعاناق. زيباگۇل وسىلارىن ەسكە الا كەلىپ:
— ەگەر وسى كىسى وقىعان بولسا، جاس شاعى بولسا؟.. — دەپ وكىنگەن-دى ىشىنەن.
شىعاناق زيباگۇلدىڭ ول ويىن قايدان ءبىلسىن. ۇندەمەي قالعانعا الگى سوزىمە جابىرقاپ قالدى ما دەپ، كوڭىلدى ءبىر كوتەرىپ تاستاعىسى كەلدى.
— زيباگۇل، قاراعىم، ءان سالشى ءبىر، قۇرىسقان كوڭىل جازىلسىن.
— قايسىسىن ايت دەيسىز.
— اۋەلى «زاۋرەشتى» ايتاسىڭ دا. شالدىڭ مۇڭى شالعا جاقىن.
زيباگۇل ەرىك الدىندا، كەيدە تەڭسەلىپ كەتىپ، كەيدە اقىرىن عانا باسىن يزەپ، ءوزىنىڭ ءبىر سىدىرعى جاقسى، مايدا قوڭىر داۋسىمەن، شالدىڭ جۇرەگىمەن «زاۋرەشتى» باستان-اياق ايتىپ شىقتى. شىعاناقتىڭ ىلعي ايتقىزاتىن، جاقسى كورەتىن ءانى ەدى.
— بۇل شىركىن اۋىرلاتا ءتۇستى مە ويدى، قالاي. «اسەتتى» جىبەرشى قايتەر ەكەن، — دەدى.
«اسەتتى» ايتىپ بىتىرگەنشە جارىسا سويلەپ وتىردى:
— پا! پا! شىرقاپ شىڭعا، قۇيىلىپ قۇزعا كەتتى-اۋ! قۇيقىلجىت، ەرىم!..
— «اسەت» جاستىڭ ءانى ەمەس پە، اتا؟ سىزگە قاتتى ۇنادى-اۋ، — دەپ، ايتىپ بولعان سوڭ ازىلدەيدى زيباگۇل، شىعاناق كۇلىمدەپ:
— اتاڭ دا جاس بولعان. ادام جاستىقتىڭ قىزىعىن ءوز شاعىندا كورىپ، باعاسىن كەيىن بەرەدى ەكەن. باعالاپ وتىرمىن. قىزىقتاۋىن مىناۋ ولجابەك قىزىقتاماسا، ءبىز ءوتىپ كەتتىك قوي، شىراعىم، — دەگەندە، ولجابەك تاعى دا ءبىر جىمىڭ ەتە ءتۇستى.
ساعىندىق كەلىپ ولجابەكتى قولعا الا باستادى. سىرىن بىلمەگەن كىسىگە ونىڭ قالجىڭىن، شىنىن ايىرۋ قيىن. شاي جاساۋعا تۇرىپ بارا جاتقان زيباگۇلدى قايتا وتىرعىزىپ، ءوزىن سۋىتا سويلەدى:
شىقا، كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، مىنا جولداسىڭىز ارام ەكەن. تۇندە زيباگۇلدى اينالدىردى. وياۋ ما ەكەن دەپ قىزمەتتەن قايتىپ كەلە جاتىپ قاسىنا بارسام، زيباگۇل ەكەۋى شالقيىپ، اڭگىمەنى سوعىپ وتىر. ات پەن اربانى قوسا الىپ كەتسە دە بىلەتىن ەمەس. بۇگىن، وزەن بويىندا ءبىر جەڭگەيمەن كەزدەسكەنىن تاعى دا ەستىپ كەلدىم، — دەگەندە ولجابەك كۇيىپ كەتتى:
— ول سەنى بىلمەيدى عوي، ءتىپتى! — دەدى. ءبارى دۋ كۇلدى. ەشتەمەگە تۇسىنبەگەن ەرىك تە ساقىلداپ كۇلىپ تۇر.
جاس بالا مەن ساقالدى بالانىڭ ايىرماسى تەك ساقال عانا بولسا كەرەك. ولجابەكتىڭ ەرىكتەن وزدىعى شامالى شاي ۇستىندەگى اڭگىمەدەن بالكي ەرىك ەرەسەكتەۋ مە دەرسىڭ.
كوپتەن بەرى كولبەڭدەگەن قىزىقتى ارمان، شاي ۇستىندە دە شىعاناق الدىندا تۇلكىشە بۇلاڭداپ تۇر ەدى.
— وسى شىركىن، شىنىمەن-اق ۇستاتپاي ما؟ — دەپ كۇرسىنىپ قويدى، شىعاناقتىڭ ويىنداعىسىن ستول ۇستىنەن ىزدەگەن ولجابەق اداسىپ قالعان اش قاندالا شىعا كەلىپ، جالت بەر¬گەندە:
— ول شىركىن، قايدا بارۋشى ەدى، — دەدى تارپا باس سالىپ، شىعاناق مىرس ەتتى دە، ءوز ويىن قوزعاي بەردى.
— اۋداننىڭ قاعازى كەرەك كورىنەدى. ەرجان مەن توكەن ماشينا الىپ بەرەر مە بىزگە.
ولجابەك جاڭا عانا ءتۇسىندى.
— اقشاڭ جەتە مە؟ — دەدى شىعاناققا.
— كوپ اقشا دا بولماي تۇر.
— اقشا تاپشى. ماشينانى مەن تابايىن.
— قايدان تاباسىڭ؟
— تابام. مىناۋ وزەن بويىنان تابىلاتىن كورىنەدى.
— ياپىرماي، ءا؟ باعاسى نە ەكەن؟
— تراكتورعا ون مىڭ سۇرايدى. سەنىڭ ماشيناڭ ودان قىمبات ەمەس شىعار.
شىعاناق نانار-نانباسىن بىلمەي ساعىندىققا قارادى. ساعىندىق كۇلىپ جىبەردى.
— ولجەكەڭمەن ويناعان عوي بىرەۋ. جەكە مەنشىكتى ماشينا بار ما؟
— باسە! — دەدى شىعاناق. — ال، ەندى نە ىستەۋ كەرەك. قاعازسىز ماشينا بەرمەيدى. قاعازدى ەرجان مەن توكەن بەرمەيدى.
شاي قۇيىپ وتىرعان زيباگۇل ەرنىن ءبىر تامسانىپ، اڭگىمەگە ارالاستى:
— قانداي ادام وزدەرى. وسىنداي يگىلىكتى ءىستى العا باستاۋدىڭ ورنىنا، كەيىن تارتادى.
— كەيىن تارتپاعان بولار، — دەدى ساعىندىق. تۇيىققا تىعىلعان اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنىن شەشە سويلەگەن ءتارىزدى. — ءبىزدىڭ جاس يندۋستريا ماشينانى ءالى جەتكىلىكتى بەرە الماي جاتىر. كونى كەپكەن ەل شىققانىن قىلقىپ سالىپ، الاقانىن جايادى دا تۇرادى. سىرت مەملەكەتتەر تەبەنىن تەڭگەگە بالاپ، «مەنسىز كۇنىڭ بەلگىلى» دەپ تۇرعان سياقتى. مۇنداي حالدە، جاڭا تۋعان جاس ماشينا ماپەلەپ ۇستاپ، بار كۇشىن الاتىن قولعا بۇرىن تيەدى. ءونىمى كوبىرەق نە قالاعا ۇرىمتال جەردەگى شارۋاشىلىقتار الىپ جاتىر ءقازىر. شىنىندا، ءدال بۇگىن
ويىلعا اپارعان ماشينا ايتقانىڭىزدى ورىنداي الار ما ەكەن؟ — دەپ ويلانىپ قالدى ساعىندىق.
شىعاناقتىڭ ساعىندىقتان كۇتكەنى بۇل ەمەس ەدى. سوناۋ ويىلدان كەلگەندە ساعىندىقتى كوڭىلىنە توق ساناپ كەلگەن. ءبىر مەكەمەنىڭ باستىعى، باسقاعا دا ەتىمدى، ءوز بالاسىنداي بولىپ كەتكەن جىگىت، بويىن اۋلاققا سالعان ءتارىزدى. مۇنىڭ سەبەبى نە؟ ماشينا جايىندا دۇرىس ايتسا دا، ماشينا كۇشىن جەتە پايدالانىپ، ءونىمدى كوپ بەرگەلى وتىرعان ادامدى نەگە كورمەيدى؟ ماعان سەنبەي مە، جەرىمە سەنبەي مە، وسىلار؟ — دەگەن ويمەن شىعاناق كوپ تولعاتتى. كىمنىڭ دە بولسا بەتىن اشىپ، بەلدەسۋگە شىداعان قارت، كوڭىلگە تۇيتكىل قالدىرعان جوق. ايتارىن ايتىپ سالدى:
— جەرىم جامان با؟ مەن جامان با؟ از دا بولسا، كوپكە كەلگەن ۇلەستەن ءبىز نەگە قۇر قالامىز؟
— كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، جەرىڭىز ونشا ەمەس قوي، — دەپ كۇلدى ساعىندىق. شىعاناق شامدانىپ قالدى.
— ءوزىڭ جامان دەسەڭ شىدارمىن. جەرىڭ جامان دەسەڭ شىدامان. جامان جەردىڭ بەلگىسى — جەل عانا ەسەدى. جاقسى جەرگە ەل كوشەدى. بابامنىڭ باباسى مەكەن ەتكەن، ءالى كۇنگە رۋلى ەل قونىس ەتكەن جەر. ول از بولسا، اتاقتى عالىمدار ەڭ شىدامدى، ەڭ جاقسى ءداندى ءبىزدىڭ جەردەن تاپقان دەسەدى. امەريكاعا جايىلعان اق بيدايدىڭ اتاسى ءبىزدىڭ جەر دەسەدى قالاي كەمىتە الاسىڭ؟
— سول قاسيەتى قايدا ءقازىر؟
— ءدال ويىلدا. مىنا مەنىڭ قوينىمدا.
— كانە، كورسەتىڭىزشى؟
— كورىمدىگىن بەر. اكەل ماشيناڭدى، سونىسىن نە كورەر ەكەنسىڭ. مەن وسى جولى الىپ كەتەم، نە بارىڭمەن ات قۇيرىعىن كەسىپ كەتەم.
— ويباي، شىقاڭ ماسەلەنى قابىرعاسىنان قويدى عوي، — دەپ سىلق-سىلق كۇلدى ساعىندىق.
بىلدىرمەسە دە ساعىندىق قىسىلىپ قالدى. جاقسى كورەتىن قارتى «كورىنەر جەرىڭ وسى» دەپ وتىر. كورىنۋ ءۇشىن كوز ءبىر نارسەگە جەتۋ كەرەك. دوسىن قاسىنداي سىناپ، ماقۇل دەگەنىن ماڭدايى جەرگە جەتكەنشە سۇيەيتىن مىنەزى بار ەدى. شىعاناقتىڭ ويىنا قوسىلسا دا، ويىلدى ماقۇلداۋ قيىن تۇر. جاڭا تۋعان جاس ماشينانى ءبىر بوراعان قۇم باسىپ، تۇنشىعىپ قالا ما؟ جوق، كوك ويىلدى سۇيرەپ شىعىپ، قاڭسىعان دالانىڭ سارىعىن باسا ما؟ ەكەۋى دە مۇمكىن. قايسىسى بولارى بەلگىسىز. تاعدىر شىعاناقتىڭ قولىندا. ول بولدىرام دەپ جۇلقىنادى. سوندا كوڭىلىنە ونەرى ساي ما؟ وسى اراسىنا ءدۇدامال ساعىندىق. ازار بولسا ءبىر ماشينا ولەر، جاقسى تالاپتى جاقتاۋ كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدى اقىرى. ءبىراق بۇل ويىن شىعاناققا ايتقان جوق. تۇرىپ كەتىپ تورگى بولمەدەن تەلەفون ارقىلى بىرەۋمەن سويلەسىپ كەلدى دە:
— ەرتەڭ وبكومعا ەرتىپ بارام. سوندا سويلەسەرسىز، — دەدى
VI
ەلەك وزەنىنىڭ جيەگىندە تۇيمەدەي ءبىر توبە تۇر. ءوزى قوراش بولسا دا، وسى توبەنىڭ اتى زور. «اقتوبە» دەسە جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ونداي اق تا ەمەس. سونشا اعارتىپ، زورايتارلىق نە قاسيەتى بارىن كىم ءبىلسىن، ونى قورشاي سالىنعان قالا دا «اقتوبە» اتالعان. قالانىڭ كۇنشىعىس جاق شەتىندە ەلەك جۇلىقتاي اعادى. كۇنباتىس جاق شەتىنەن ورىنبور — تاشكەنت تەمىر جولى وتەدى. ءبىر جاعى ىرعالعان كوق تىپ-تىنىش، ءبىر جاعى — سارتىلداعان پوەزد، سارى قۇم. ەكى ارالىقتاعى قالا بەتىن قالاي بۇرارىن بىلمەي تۇرعان سياقتى. الىسىراق، جان-جاققا كوز جىبەرسەڭ بەتەگەلى، قۇمايت جازىق دالا، جالپاق بەلدەر سوزىلىپ كەتە بەرەدى. كەن، اسپاندا ەركىن سامعاعان كوك قارشىعاداي، وسى دالاعا كوز تۇسكەندە، كوڭىل شىركىن دە سامعاپ-سامعاپ الادى.
قالانىڭ ءىشى دە كوڭىلدى. ءبىر كەزگى جالاڭاش كوشە اعاش ەگىلىپ، گۇلدەنە باستاپتى. ەرتەرەكتە بۇل قالادا توبەڭنەن كۇن قارىسا، تابانىڭنان جەر قاريتىن. تىمىرسىق ىستىقتا تىنىس تارىلعان سوڭ ءوزىڭدى سابالاپ جەل ىزدەيتىنسىڭ. ىزدەگەن جەلىڭ تابىلسا، ازابى ىستىقتان دا قاتتى. قۇم ارالاس مايدا توپىراقپەن قۋىس-قۋىسىڭنىڭ ءبارىن بىتەپ سالىپ، سارى بوران ۇيتقي سوققاندا، «جانىپ كەتسەم دە جەلىڭ قۇرسىن» دەيتىنسىڭ.
اقتوبە كۇنى وسىنداي ەدى. ول كۇنگە سىرمىنەز قالا سىرتىن توسەپ تۇرسا دا، ىشىنەن ايلاسىن دا ىستەپ جاتتى. قۇم بوراندى قايتا سەرپەتىن ەڭسەسى بيىك اق ۇيلەردىڭ يىعى شىعا باستاعان. ەلەك سۋىن جەر استىمەن اكەلىپ، ءار جەردەن سۋاتتار اشقان. تاز باستى ەمدەگەندەي، تاقىر جەردى تىرمالاپ كوك ەگىپ، تال ەگىپ جاتقاندار كوبەيگەن. اۋىل قانداي ابىگەر بولسا، قالا دا سونداي ابىگەر. جاڭا قونىسقا جاڭا كەلىپ تالاسا قونعان ەل سياقتى.
ونداعان جىلدار ساۋداگەر، قاناۋشىلاردىڭ قالاشىعى بولعان اقتوبە، ءقازىر سوسياليستىك قالا بولعانى ءار ادامنىڭ سوزىنەن، ءار ءۇيدىڭ وزگەرىسىنەن بايقالادى. ەرتەدە ورناعان ءاجىم بەتتى اعاش ۇيدە سۋ باستىعى توكەن مەن جاس اگرونوم سەرگەي سويلەسىپ وتىر.
— بۇل ءبىر قارىنداسىمنىڭ ءۇيى. قالانى قايتا قۇرۋ جوسپارى بويىنشا، بۇل جەردەن كوشىرۋگە تۋرا كەلىپ تۇرعانى، — دەيدى توكەن. اڭگىمەلەرى اۋىل جايىندا ەدى. توكەن بارلىق جايدان تورىققانىن سەزدىرىپ وتىر. استان-كەستەن ءبىر دۇنيە ارالاي بەرسەڭ باس قاتادى. باسالقا ايتار شاما ءلىوق- باس قامىن ساعالاۋ عانا قالدى، — دەگەندە، باعانادان بەرى ءۇنسىز تىڭداعان سەرگەي، ەز لەبىزىن ەستىرتتى:
بۇل ۇلى وزگەرىس ءداۋىرى. باس تا قاتار، جايلاسار، ءبىراق باسالقى ايتار وسى شاق. جايلاسقان سوڭ ايتتىڭ نە، ايتپادىڭ نە. مەنىمشە، كولحوز بارعان دالاعا ءبارى بارۋ كەرەك. بۇگىن بە، ەرتەڭ بە، تۇتاس پا، بىرتىندەپ پە... قالاي بارۋ كەرەك؟ ماسەلە وسىندا. بۇل ءار اۋداننىڭ جاعدايىنا قاراي شەشىلمەك.
— سول جاعدايدى ايتساق، بىردەمەنى جاپسىرا سالۋدان تايىنبايدى جۇرت.
— ءسىز ودان جاسقانباڭىز... ءبىز عىلىم ادامىمىز. عىلىم تۋراسىن ايتادى.
توكەن جۋىردا جاۋاپ قايىرمادى. ىشىنەن: شاعىلماعان البىرت جاس ارىنداي سويلەيدى. باسىڭا تاس تيگەندە بىلەرسىڭ — دەپ وتىر. اگرونوم ىشىنەن: ءبۇرى تاۋسىلعان كارىگە كوگەرگەننىڭ ءبارى مۇز، — دەپ وتىر. توكەن ءبىر كەزدە نۇرى تايعان سۋلى كوزىن سىعىرايتا ءتۇسىپ، ويىل دالاسىن جىلان جالاعانداي تازارتىپ شىقتى:
— كولحوز دەگەننىڭ اتى بولماسا، زاتى جوق. ءار جەردە ءبىر ءۇي. جەر دەگەنىڭ جانىپ تۇرعان وت. قۇمايتقا بىتكەن كوك جۋساننان وزگەنىڭ ءبارى كۇيىپ كەتكەن. مال-جاننىڭ سارىق باسارى جالعىز عانا ويىل. ونى ەل اۋزىنان جىرىپ العانمەن، قاڭسىعان دالاعا جۇعىن دا بولمايدى. سوناۋ شىعانعا ماشينانىڭ سوقا باسى بارعاندا نە بىتىرەدى؟..
— شىنىندا دا بۇل اۋداننىڭ جاعدايى وزگەشە ەكەن! — دەدى اگرونوم. ونىڭ ويىسقانىن سەزگەن سوڭ توكەن ۇدەي ءتۇستى:
— مەن بالا كۇنىمنەن سول جەردەمىن. ويىلدى ساعالاعان ازعانا جاتاق بولماسا، ەن دالادا اڭشا جورتقان ەل ەمەس پە؟ الىستان وراپ، ەپپەن قايىرماساڭ، ۇركىتىپ الاسىڭ، — دەگەندە، سەرگەي ءبىر تويتاردى.
— تىم ءارى كەتتىڭىز بە دەيمىن. تاعىلىق داۋىرىنە بارماي-اق جاڭاعى جاتاقتار ماڭىندا ايتا بەرىڭىز.
— سول جاتاقتىڭ ءوزى ءالى جورتۋىن قويعان جوق. ءبىر توستاعان تارىنى شاشىپ جىبەرەدى دە، كۇزەتشىگە قارا تورعايدى قالدىرىپ، كوشە جونەلەدى.
— شىعىرشىلار شە؟
— راس، ازىن-اۋلاق شىعىرشىلار قالادى، — دەپ كۇمىلجىدى توكەن.
— ەندەشە، ۇيتقى سول. ماشينا ورنايتىن ورىن دا سول بولماق.
ال، تۇيەگە تەڭدەپ اپارىپ ماشينا ورناتتىق. سول ماشينانىڭ بەرەرىن اتاشى؟
مىنە، ماسەلە وسىندا. مەن جاڭا بارعالى وتىرمىن. ءسىز ايتىڭىز.
— مەنىڭ ماشيناعا قارسى قوياتىن ءتورت دالەلىم بار، ەندەشە، — دەدى توكەن. دالەل سايىن ءبىر ساۋساعىن بۇگە بەردى. ادەتى مە، الدە ءال بەرمەي مە، ەكىنشى قولىمەن مىقتاپ ۇستاپ، باسىپ قالعاندا، ساۋساقتارى سىرت-سىرت سىنادى. — بارعان سوڭ ءبىر ماشينا بارمايدى. كوپ ماشيناعا ويىلدىڭ سۋى جەتپەيدى. ويىل جەرى اششىلى، قۇمايت كەلەدى. سۋ تۇگىل ءسۇت قۇيساڭ دا شارقىنان ارتىق بەرەرى جوق. كولحوزدا ءبىر ادام ماشينا ءتىلىن بىلمەيدى. مامانسىز ماشينا جۇرە مە؟ ءبىر ءۆينتى ۇشىپ كەتسە، اقتوبەدەن كەلگەنشە تۇرۋ كەرەك. ماي قايدا ءالى! ەڭ اقىرعىم ناعىز عىلىمي دالەل. ويىل دالاسى ءجوندى زەرتتەلمەگەن دالا. اۋەلى زەرتتەپ الىپ، سونان سوڭ شارۋاشىلىقتىڭ ءتۇرىن بەلگىلەۋ كەرەك ەمەس پە؟
توكەن دالەلدەرىن ايتىپ بولعان سوڭ، بۇزىپ كورشى دەگەندەي كەزەك كۇتىپ تۇرىپ قالدى. اگرونوم ويدا وتىر. اياعىن ايقاستىرىپ العان، شاشىن شيراتا بەرەدى. كەشە وقىماعان شىعاناق، بۇگىن وقىعان توكەن كەزدەستى. ەكەۋى ەكى جاققا تارتادى. «ءبىزدىڭ جەرىمىز تىم قاتىگەز، تىم ساراڭ. ءبىراق بابىن بىلگەنگە تىم بەرەگەن، تىم مەيىربان»، — دەگەن شىعاناق. ول دالەلدى ىلعي ءوز تاجىريبەسىنەن العان ەدى. توكەن الىستان تارتتى دا، اۋىز اشتىرمادى. سوندىقتان، جاس اگرو¬نوم جاۋاپ قايتارماستان ورنىنان تۇردى.
— مەن سۋ مامانى. سەن جەر مامانى. دەگەنمەن ويىمىز ۇيلەستى بىلەم؟ — دەپ، جىمىڭداعان توكەنگە اگرونوم قوستاماي، نە قارسىلىق ايتپاي، كەنەتتەن ءبىر سۇراۋ بەردى.
— سول جەردىڭ ءبىر شالى ءجۇر عوي وسىندا. ءسىز بىلەسىز بە؟
— قانداي شال؟
اگرونوم بلوكنوتىنا قارادى.
— شىعاناق.
— بىلەمىن، — دەدى توكەن سولعىن عانا. سۋىق وي سىناپتاي اعىپ كەلىپ، ءدال جۇرەگىنىڭ باسىنا تۇرا قالدى. سەلت ەتكەن جۇرەك شىعاناقتىڭ اتىنان شوشىسا كەرەق اتامايدى.
— ول نەعىپ ءجۇر ەكەن؟
— ماشينا سۇراپ كەلىپتى. ونىڭ ايتۋى مۇلدە باسقاشا.
— مىلجىڭداۋ كىسى بولاتىن، — دەدى توكەن الدەن ۋاقىتتا. ءىشى كۇيىپ بارا جاتسا دا، ءسوزى سۇپ-سۋىق. بىلگىسى كەلىپ تۇرسا دا، ەلەمەگەن بولدى. اگرونوم:
— ءوزى ءبىر تاجىريبەلى ادام كورىنەدى، — دەگەندە عانا جاساندى مىنەزدى جاسىرىن پىكىر جارىپ شىقتى.
— ول ءبىلىمىن ويىلعا كورسەتپەي، وسىندا اكەلگەن بە؟ — دەپ، التىن ءتىسىن اقسيتا كۇلدى توكەن. اگرونوم قاي كۇلكى ەكەنىن تۇسىنبەدى. كۇلكى مەن كەلەمەجدى ايىرعىسى كەلگەندەي:
— قولىنان ەشتەڭە كەلەتىن ادام با؟ — دەپ ەدى، توكەن ءوز بەتىن اشىپ سالدى:
— بۇعان دەيىن ەشتەمەسىن بىلمەيمىن. جاسى مەنىمەن شامالاس. وسەتىن شىعار ءالى دە، ماشينا بەرىپ قاراڭدار.
— ءبىر قۇمنىڭ استىندا قالماسا؟
ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى. توكەن. بويى دا، ويى دا سەرگىپ كەتتى.
— ولار، — دەدى داۋسىن كوتەرە ءتۇسىپ. — ماشينا بارسا، ءبارىن سول بىتىرەتىندەي كورەدى. جاتىپ ىشەمىز، قارىق بولامىز، — دەي ويلايدى. تەحنيكا سىرىن قايدان ءبىلسىن. نادان ەلدىڭ ءبىر مىنەزى كۇيدىرسە، ءبىر مىنەزى ءوستىپ كۇلدىرەدى.
— ەندىگى اڭگىمەنى بارا كورەرمىز، — دەدى دە، اگرونوم ساعاتىنا قاراپ، بلوكنوتىن قالتاسىنا سالدى. توكەن ۇلكەن دە بولسا، كىشىدەي جالپاڭداي باستادى.
— سەرگەي الەكساندروۆيچ، سونىمەن قاشان جۇرمەكسىز ءبىزدىڭ جاققا؟
— كوپ كەشىكپەسپىن.
— مۇمكىن، بىرگە جۇرەرمىز. باستىعىمىز دا وسىندا. تانىس پا ەدىڭىز؟
— جوق.
— مەن تانىستىرارمىن. وتە جاقسى جىگىت. ادامدى ۇعىنا بىلەدى.
— ونىسى جاقسى ەكەن.
— ابدەن، ابدەن! باس دەگەندە، قۇلاق دەپ وتىرسا سورداعى.
اگرونوم ەسىكتەن شىققانشا توكەن قالبالاقتاپ ەرىپ وتىردى. قانشا باسپالاتسا دا ايتام دەگەنىن ايتىپ بىتىرگەن جوق. قول ۇستاسىپ تۇرىپ، كەلەشەك اڭگىمەنىڭ جوباسىن كورسەتتى:
— كەڭ وتىرىپ سويلەسۋ كەرەك ەدى. قۇداي جازىپ، ءبىزدىڭ جاققا بارا قالساڭىز، تۋرا بىزدىكىنە كەلىڭىز. ۇيالماڭىز. وندا قوناق ءۇي جوق.
— قۇپ!.. — دەدى دە قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى اگرونوم.
VII
شىعاناق بۇگىن وي ۇستىنە وي جامالىپ، قورعاسىنداي اۋىر تۇر. وي اۋەنىمەن ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي شىقتى. سول ويدىڭ شەشىلەر ساعاتى ءقازىر سوعادى. ومىرىندە ءبىرىنشى رەت وبكومنىڭ ەسىگىن اشادى شىعاناق. كوپتەن بەرى قۋعان ارانى وسىناۋ سۇر ۇيگە كەلىپ ەندى. توكەندى ەرتىپ ەرجان كەلدى. ساعىندىق پەن ولجابەكتى ەرتىپ شىعاناق كەلدى. وبكوم نە ايتار؟
تورەشىنىڭ الدىندا ءسوزدى قالاي قاتتاۋ كەرەق ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەك؟ كوپ سويلەپ قاشاننان بەرگى مۇڭىن شاقسا، مىلجىڭ دەر مە؟ از سويلەپ، ءتۇيىنىن ايتسا، جەتپەي قالا ما؟ ۇلكەن قازانعا تۇسكەلى تۇرعانى وسى. قالاي قاينارى بەلگىسىز. جۇرەك قۇر دۇرسىلدەيدى، وي تەك كۇبىرلەيدى. ءادىل تورەشىنىڭ الدىن، ويىن ەشقايسىسى ايتىپ بەرە العان جوق، ءبىر عانا تاۋەكەلمەن ۇيگە ەندى شىعاناق.
اتاقتى ءۇيدىڭ سالتى دا باسقا كورىندى. كىرە بەرىستەگى اسكەري ادامنىڭ ءوڭى سۋىق، ءسوزى قىسقا. ءبىراق ەتە ادەپتى، ەتە يكەم. وزىنە جەتكەنشە ءۇش رەت ءتىل قاتتى.
— ەسىكتى جابا كىرىڭىز، — دەدى ولجابەككە. ودان كەيىن:
— اياعىڭىزدى ءسۇرتىڭىز انە سۇرتكىش، — دەدى ولجابەك اياعىن تازارتىپ بولعان سوڭ، كومەيىن اشقىسى كەلىپ قاتتى قاقىرىپ قالعاندا:
— مىنە، تۇكىرگىش! — دەپ لىپ ەتتى.
ساق ساقشى كەلۋشىلەردىڭ كىم ەكەنىن كۇنى بۇرىن بىلگەن ساعىندىقپەن ءبىر كۇبىرلەستى دە، وتكىزىپ جىبەردى. ونىڭ اۋزىنان شىققان ءۇش ءسوز، ءزىلسىز، ەلەۋسىز بولسا دا، شىعاناق وزىنە ءۇش ءمىن قىپ تاقتى. ولجابەك ءۇشىن ۇيالىپ كەلەدى. وبكومنىڭ ءىشىن ارالاپ كەلەدى. ءار ەسىكتىڭ ارتىندا جابۋلى سىر جاتقانداي، ءار كورىنىستە ۇلكەن ءمان تۇرعانداي قادالا قارايدى. الدارىندا قانشاما ادام وتىر. ءبارى دە اقىرىن سويلەپ، ادەپپەن وتىر. سولاردىڭ ىشىندە توكەن مەن ەرجان دا بار. اۋىلدا دوكەي تورەلەر، شىعاناققا وسى ارادا تورعايداي بوپ كورىندى. ەڭ ۇلكەن ادام ەكى قابات ەسىكتىڭ ار جاعىندا. ەلدى بىرتىندەپ شاقىرىپ، ۇزاق ۇستايدى. تالاسا كىرىپ، شاڭقىلداۋ جوق. حاتشى جىگىت ساعاتقا قاراپ، كەزەكپەن جىبەرىپ تۇر...
كوزى كورىپ، قۇلاعى ەستىگەنىن ۇستاپ قالعان شىعاناق قورىتا كەلىپ:
— ءتارتىبى كۇشتى ەكەن! — دەدى ىشىنەن. ۇناپ كەتتى. ءبىراق سىرتقى ءتارتىپ وسىنداي بولعاندا، ۇلكەن ادامنىڭ الدى قانداي؟ — دەگەن ءقاۋىپ تا كۇشتى، ولجابەك قوزعالعان سايىن تاقىمىن قىسىپ قويىپ، ءار مينۋتتى ساناپ وتكىزىپ وتىرعاندا:
— ويىل ادامدارى، كىرىڭىزدەر! — دەدى حاتشى.
شىعاناق پەن ولجابەك سوڭىن الا كىردى. باسقالار جايلاسىپ وتىرىپ قالعاندا، ەكەۋى ورىن تاپپاعانداي تۇرىپ قالدى. اركىم ءوز بويىن باعىپتى. سىبدىر شىعارماي توردە وتىرعان سارى كىسىنىڭ اۋزىنا قارايدى. ول كىسى كىرىپ كەلگەندە زىلدەي اۋىر، تىم ىزبارلى كورىنسە دە، ۇشىپ تۇرىپ، شىعاناق پەن ولجابەككە ءوز قاسىنان ورىن بەردى. كوپتىڭ ىشىنەن ەكەۋىن جىرىپ الىپ، كوپتەن كورمەگەن دوسىنداي شۇيىركەلەسە كەتتى. كۇلىپ تە، قالجىڭداپ تا قويادى.
— ويىل تارىسى ەسىمنەن كەتپەيدى، ولجابەك جولداس، تارىڭ بولسا سال مىنا اراعا، بىتىرلاتىپ ءبىر شاينايىق، — دەگەندە:
— قاپ! — دەپ ولجابەك سانىن ءبىر سوقتى.
ۇلكەن كىسى اتتارىن دا سۇراماي بىلگەن. وزىنە سۋسىن قۇيىپ جاتىپ:
— شىعاناق قويۋ شاي ىشەتىن شىعار، — دەيدى. ىشكىسى كەلسە دە ۇندەمەگەن شىعاناقتىڭ، ءىشىن ءبىلىپ، حاتشىسىن شاقىرىپ الدى.
— مىنا ەكى كىسىگە شاي اكەلسىن.
ءتاتتى نان مەن قويۋ شاي كەلگەندە تاعى دا ءبىر قالجىڭداپ قويدى:
— عافۋ ەتىڭىزدەر. بىزدە تارى جوق.
قويۋ شايعا تەرىسى جادىراپ، جىلى سوزگە جانى جادىراپ، بۇرىنعى قالپىنا كەلگەن شىعاناق، ەندىگى ءسوزدى جەسىر جىبەرەتىن ەمەس. سويلەيتىن جەرىم جاڭا تابىلدى دەپ وتىر. ۇلكەن كىسى دە وسىنى كۇتكەندەي.
— ءجا، بۇل نە جانجال؟ — دەپ ەرجانعا قارادى. ەرجان ورنىنان ۇشىپ تۇردى. اۋىلدا جۇرگەندە شەشەن، سىنشى، زىلدەي اۋىر ەرجان، وسى ارادا تاسىرقاعان كۇيكى تورىداي كىبىرتىك-كىبىرتىك ەتەدى. ونىڭ بار ءسوزىنىڭ ىشىنەن:
— ...بۇل كىسىلەردىڭ تالابى دۇرىس، ءبىراق جەر جاعدايى كوتەرمەيدى، — دەگەنىن عانا سەكرەتار جازىپ الىپ سۇراق قويدى:
— جەردىڭ وزىنە جاعداي جاساسا قايتەدى؟
— ونى مىنا توكەن جاقسى بىلەدى.
— وتىرىڭىز. ءسوز وندا توكەنگە بەرىلەدى.
توكەن كوزىلدىرىگىن كيىپ، قاعازعا قاراپ تۇرىپ سويلەدى. سوزىندە جارىقشاق جوق. ءبىر ءسوزىن الىپ تاستاساڭ، ورنى كەمىپ قالعانداي، ءار دالەلى ءزىل قارا تاستاي. ايتا بەرسە كەتە بەرەتىن ەدى. سەكرەتار:
— تۇسىنىكتى بولدى، — دەگەندە عانا، مۇرنىنىڭ ۇشىنا بارىپ قالعان كوزىلدىرىگىن قولىنا الدى. قانشا قيسىنداستىردىم دەسە دە، توكەندى دە ۇستاعان ەكەن سەكرەتار. ورنىنا وتىرۋعا ۇلگىرتپەي-اق سۇراق بەردى:
— ويىل سۋى ساعاتىنا قانشا اعادى؟
— ونى ەسەپتەپ ايتۋعا بولادى.
— ەسەپتەمەي تۇرىپ جەتپەيتىنىن قايدان ءبىلدىڭىز؟
— جارايدى، ەسەپتەپ ايتارسىز. ءسىز قازاق پسيحولوگياسىنا، قازاق قابىلەتىنە سوقتىڭىز عوي. ول قايتسە وزگەرەدى؟ الدە وزگەرمەي مە، ءتىپتى؟
— نەگە، سوسياليزم ءبارىن دە وزگەرتەدى؟
سىزشە، سوسياليزم نە؟
توكەن تاعى دا كۇمىلجىدى. سەكرەتار تاعى دا سۇرادى.
— سول ساراڭ جەردى بەرەگەن قىلاتىن امال بار ما، جوق، ءبىتتى مە؟
— بىتكەن جوق، جولداس! — دەپ، شىعاناق ۇشىپ تۇردى ورنىنان.
— بىتپەسە ايتىڭىز.
— ايتسام، ساراڭ، جەردى بەرەگەن قىلاتىن امال تولىپ جاتىر. جەر جايىن جورىتقان بىلەدى. مال جايىن باققان بىلەدى. توكەن نە جورىتقان جوق، نە باققان جوق، قايدان بىلەدى. اكەمنىڭ، اكەسى ەگىندى كەتپەنمەن سالعان. اكەم بەرسە اعاش سوقامەن سالدى. ءوزىم تەمىر سوقاعا تۇيە شىعىردى قوستىم. وسىنىن، ءبارى تارىنى كوپ سالىپ، كوپ الۋدىڭ العا باسقان امالى ەدى. سوندا كەتپەننەن اعاش سوقا، اعاش سوقادان تەمىر سوقا كوپ بەرمەدى مە؟ بۇل داۋسىز بولسا، ەندى ماشينانىڭ، كوپ بەرەتىندىگىنە داۋلاسۋ كۇلكى ەمەس پە؟ كۇلمەي قالاي شىداپ وتىرسىزدار؟ — دەگەندە ءبىرسىپىراسى كۇلىپ جىبەردى. توكەن كوزىلدىرىك مىنگەن مۇرنىنىڭ جاۋىرىن قاسي بەردى. جۇرتتى كۇلدىرىپ العان سوڭ، شىعاناق ءتىپتى كوتەرىلە سويلەدى.
— ويىل وزەنى قاشان جاسالعانىن، قاشان سۋالاتىنىن توكەن بولماسا مەن بىلمەيمىن. مەن اعىزعان ارىق ەمەس، ەجەلدەن اعىپ جاتقان ارىق. ايتسە دە، ويىلدىڭ، تالاي قاۋىمدى سۋعارعانى، ءالى دە تالاي قاۋىمعا جەتەتىنى كۇمانسىز. ءبىراق ويىل دا، ماشينا دا وزدىگىنەن ەشتەمە بىتىرمەيدى. ويىل دالاسىنىڭ بابى بولەك. ويىل دالاسىنىڭ ءدانى بولەك. سونى تاپقان ادام تارىدان تاۋ جاسار ەدى، تاقىرعا شالعىن وسىرەر ەدى.
— كىم تابادى سونى؟ كىم جاسايدى؟ — دەپ سەكرەتار ءسوزدى بولگەندە:
— استامشىلىق بولماسىن، ەنشاللا مەن تابار ەدىم سونى، — دەدى شىعاناق. — تۇرتكىلەپ جاتقىزبايدى بىردەمە. ايتپەسە ەلۋدەن اسقان شال ەرمەك ىزدەپ جۇرگەن جوق. ويلاعانىم ءوز قارنىم بولسا، شىعىرمەن قۇيىپ تا تولتىراتىنمىن. كوپتىڭ، جۇمىرىنا جۇعىن بولاتىن ەمەس ول. سونىسىن كەلدىم ۇلكەن كىسى الدىنا. جىلى ديدارىڭدى كورىپ، قۋات العانداي بولىپ تۇرمىن. قارا شاڭىراقتان ءدام تاتىپ، ءدام ۇستىندە ءبىر سەرت بەرگەندەي بوپ تۇرمىن. بابام ماحامبەت ەكى ءسوزدى بىلمەگەن، سەنە بەر سوزىمە! — دەدى دە وتىرا كەتتى.
شىعاناق ءسوزى باسقالار تۇگىل ەرجان مەن توكەننىڭ ءوزىن دە ويلاندىرىپ تاستادى. ەندى كىم شىعارى، نە ايتارى بەلگىسىز. ءسوز تاۋسىلعان ءتارىزدى. سۇلق وتىرىپ قالدى جۇرت.
— سويلەۋشى بار ما؟ — دەدى سەكرەتار. ونىسى تەك ات ءوتتى سياقتى ەدى. سارىندىق قايىردى جاۋابىن:
— ولجەكەڭ بىردەمە دەمەسە.
— ە، سويلەسىن.
— جو-جو-جوق. شىعاناق ايتتى بولدى، — دەپ ىرشىپ ءتۇستى ولجابەك. شىعاناق:
— مەن سەن ءۇشىن ايتقام جوق، — دەگەندە، ولجابەك الا كوزىمەن قارادى.
— تەك. تەك وتىرساڭشى!
ولجابەكتىڭ جايىن بىلگەن سەكرەتار دا تەگىن قىزىقتى قۇر جىبەرمەدى. قالجىڭسىز ايتقان بولىپ كۇلكىگە كانى قىلدى ءبارىن. جايىمەن وتىرىپ:
— كوپشىلىك ۇيعاردى عوي. ءسوز ولجابەك جولداسقا بەرىلەدى، — دەدى.
ولجابەك نە بولعانىن بىلمەدى. كوزى الاقتاپ، بويى شىمىرلاپ كەتتى. بىرەسە قىزاراد، بىرەسە قۋاراد. شىعاناق «بول، بول» دەپ، تاقىمىن شىمشىلاپ بارا جاتىر.
— نە ايتام؟ — دەدى سىبىرلاپ. القىنىپ دەمىن ازار الىپ تۇر. شىعاناق تا ساسقان بولىپ سىبىرلاستى:
— ۇمىتىپ قالعانسىڭ با، ماشينا كەرەك دەسەڭشى!
— بىزگە ءبىر ماشينا كەرەك ەدى، جولداس. سوعان بولا كەلدىك. بۇيىمتايىمىز سول. سونسىز بولاتىن ەمەس. سونى بىردەمە قىلساڭىز قايتەدى. سونسوڭ... سول-اق ەندى، — دەدى دە ولجابەك وتىرا كەتتى. وسى ءسوزدى ايتىپ شىققانشا جانى شىعىپ كەتە جازدادى. ءبارى دە كۇلدى. قوسا كۇلگەن سەكرەتار تولعانىپ تا وتىر:
«ىسىلماعان اۋىزدان كەدىر-بۇدىر ءسوز شىعادى. كەدىر-بۇدىر سۇر تاستان اسىل قازىنا التىن شىعادى. ولجابەك ءسوزى وسى التىن. شىعاناق ءسوزى ساپى التىن. ءبىرىنىڭ ويى دا، بويى دا ەر جەتىپ قالعان. ەكىنشىسى، تالپىنعان جاس بالا ءتارىزدى. جاڭا دۇنيەنى قارمايدى، قارىمىنا سىيمايدى. سول بالا تاپ بەرگەنىن تايقالاقتاپ ۇستاپ، ۋىلدەسە دە، توڭقيا قۇلاپ جىلاسا دا قىزىق ەمەس پە؟ — دەپ وتىر ەدى سەكرەتار!.. ويىن ءبولىپ، مانادان بەرگى اڭگىمەنى تۇيمەكشى بولدى. ءسوزىن حالىق سۇيگەن ادامنان باستادى:
— ىرگەسى بەكىگەن ەسكىلىق جاڭالىققا جول بەرە قويمايدى. جاڭالىق جاعالاسىپ جەڭىپ الادى، — دەيدى ستالين جولداس. كوردىڭىزدەر عوي، وسى ارادا ەكى ويدىڭ ايقاسى ءوتتى. ءبىرى — جاڭا. ەكىنشىسى — ەسكى. ەسكىنىڭ ءبارى ءىرىپ تۇرمايدى، جاڭانىڭ ءبارى جارقىراپ تۇرمايدى. ايىرا ءبىلۋ كەرەك. مۇنىڭ ەڭ ايقىن بەلگىسى سەزىم. سول سەزىم الاسۇرىپ العا كەتسىن، ماعان دەسە شارىقتاپ كوككە شىقسىن. ول جەتكەنگە سەن جەتپەسەڭ دە، ورنىڭدا تىنىش قالمايسىڭ. العا، جوعارىعا
تىرمىسا بەرەسىڭ. مىنە بۇل جاڭالىق. مىناۋ ەكى ادامنان مەن وسىنى كوردىم. ەگەر سەزىم كەيىن تارتسا، وندا دا سەنى قوسا تارتادى، ورنىڭدا قالا المايسىڭ. سوندىقتان، العا جولداستار! العا! ءبىز جان جۇرمەگەن جاڭا ساپارعا، جاڭا دۇنيەگە شىقتىق. ابايلاۋ دا، ەرلىك تە كەرەك. ءبىرىنسىز ءبىرى جارىمجان. كوپ سوزاتىنى جوق، بەرىلسىن ماشينا! — دەدى سەكرەتار. شىعاناق ۇشىپ كەلىپ قولىن ۇستادى.
يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاپ كەلىپ ەدىم، تۇلپار بەردىڭ استىما. جەتپەسەم ەندى ماعان سەرت!
ءتورتىنشى تاراۋ
جامال
I
سارى اتان تايتالاقتاپ جەلىپ كەلەدى. جەلمەسكە امالى نە، وتكىر قامشى جۋان ساندى ءتىلىپ كەلەدى. الدىندا نە تۇرسا دا تايىنعان جوق، تۇمسىعىن قىل بۇيدا جىرىپ بارادى. ور¬تاعا العان بەس قاسقىر ارسىلداپ كەلىپ ۇمتىلعاندا اياعى اندا-ساندا ءبىر-اق تيەدى جەرگە. ەپسىز اياق ءبىر كەزدە جاعاداعى تاسقا سوقتى. ەبەدەيسىز دەنە توڭقالاڭ اسا قۇلادى. جامال دا، ساعىنتاي دا ۇستىنەن ۇشىپ كەتتى. ءسۇيىر تاسقا شانشىلا قۇلاعان ساعىنتايدان قىزىل قان بۇرق ەتتى، جاس ۇلان شىر ەتتى. جارتاس تا ءبىر قاڭق ەتىپ، «قوش» دەگەندەي بولدى...
قۇلاعان جەرىنەن قوزعالماي، ىڭىرسىپ جامال جاتىر. ەسالاڭ بوپ سارى اتان تۇر. توماعاداي اق وتاۋ كۇلتالقان بوپ شاشىلدى. قانشا قاسقىر بولسا دا، بەس قاشقىن وسى ارادا ءبىر اڭىرعان سەكىلدى.
— قايتەمىز؟ — دەدى بىرەۋى. جاۋاپ قايتپاي تۇرعاندا، ەلۋگە كەلگەن قىرقىلجىڭ اۋزىنان وت شاشا سويلەدى:
— نە بار داعداراتىن! ەل ەمەس بۇل جاتقان! ەلگە سىيساق نەگە ءجۇرمىز تاعى بوپ؟ تاعى تاعىلىعىن ىستەيدى. تىعا سال انا شارانانى ءبىر قۋىسقا، قايدا قالماعان شارانا! مىنالاردىڭ جاراعانىن جيناپ ال. قاتىندى تۇيەگە تاڭىپ ال، تارتا بەر سونسوڭ.
وسى ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندادى دا، قاشقىندار تار¬تا بەردى. تار كەزەڭ، تەرەڭ سايدىڭ تالايىنان ەتتى. جاقپار تاس، قۇز-قيانىڭ اراسىمەن جىلانداي ءيىر-يىر ءجۇرىپ كەلەدى. جامال، وزىنە-وزى ءالى كەلگەن جوق. سارى اتان تەڭسەلىپ كەلەدى، جانشىلعان دەنە قوزعالعان سايىن جاندى جەپ بارادى...
قايدان كەلىپ، قايدان تۇرعانى بەلگىسىز، ءبىر كەزدە جامال ەسىن جيدى. قىران عانا شىعاتىن شىڭدا جاتىر. شىڭنىڭ بەتى تەرەڭ قۇز. قۇزدىڭ تۇبىندە ەمەس، كىرەبەرىسىندە جاتىر. الدىنا قاراسا، اناۋ ەتەكتە زىمىراپ اققان كوك بۇلاق سىقىلىقتاپ كۇلگەندەي بوپ ەستىلدى. ارتىنا قاراسا — قارا ۇڭگىر، جۇتقالى تۇرعانداي بوپ كورىنەدى... تور استىندا اق قويان، بوسانۋعا دارمەن جوق، الاسۇرىپ تىپىرلايدى. جامالدا دا دارمەن جوق، اقىرىن عانا كۇرسىنەدى. جەمى دايىن بەس قاسقىر ۇڭگىر تۇبىندە قارق-قارق كۇلىسىپ جاتىر.
— بۇل كىم بولدى ەكەن؟ سوزگە كەلسە سۇراشى! — دەدى قىرقىلجىڭ باسشى. باسپالاپ كەلىپ ءارقايسىسى تىڭدايدى. جامال ءتىل قاتپايدى، جاۋدىراعان ءمولدىر كوزىن اقىرىن عانا ۇزىن كىرپىگىمەن جابا سالادى. اڭدۋشى كەتىسىمەن قارا كىرپىك قايتا كوتەرىلىپ، ءمولدىر كوز تاعى جاۋدىرايدى...
وسىلايشا ءبىر كۇن جاتتى جامال. ەكىنشى كۇنى ەسى دە، اقىلى دا ەنىپ قالعان سياقتى. الدىمەن ساعىنتايدى سۇرادى:
— ساقىشىمدى كورسەتىڭدەرشى!
قاراقشىلار جاۋاپ بەرە الماي، بىرىنە-بىرى قارادى. قايسار باسشى ويلانىپ قالىپ، اپ-ساتتە ءبىر جەلەۋ تاپتى:
— بالانى اكەسىنە بەرىپ كەتكەمىز.
— ءا! اكەسى قايدان كەزدەستى؟
— مانا ايباس اپارىپ بەردى.
جامال نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەي، شىندىقتى ايباستىڭ بەتىنەن عانا كۇتىپ، قادالىپ جاتىر.
— بالا ولمەي قالعان ەكەن ايتەۋىر. اۋىرماپ پا ەش جەرى؟
— لاقتاي وينايدى. ءوزىڭ تەز تۇر. بار تويدى ءبىر-اق جاسايمىز، — دەدى ايباس. قاي توي ەكەنىن تۇسىنسە دە، جامال العاشقى بەتپەن ەجىكتەي بەردى:
— اكەسى بەيشارا نە كۇيدە ەكەن؟
— ولەتىن ەمەس. كەرەگى وسى ەدى، باسقاسى بويىڭا سۋداي ءسىڭسىن، — دەپ قۇشاقتاي الدى بالانى.
— ءيا، ساقىشتى جانىنداي كورەتىن، — دەدى دە جامال كوز جاسىن ءبىر توكتى. — ەكى سورلى يت-قۇسقا جەم بولىپ قايدا قالار ەكەن؟ ەكەۋىمەن بىرگە ولسەم ارمان نە ەدى؟
ارانداعان اق جاننىڭ كەيىسى قارا جۇرەكتى دە ءبىر شىمىر ەتكىزسە كەرەق قاراقشىلار تومەن قاراپ كەتتى. تەك قايسار باسشى عانا قارا ۇڭگىردە جىلان كوزى جىلت ەتىپ، باسىن كوتەرىپ الدى.
— نەشەدەسىڭ، ولجا كەلىنشەك؟ .
— وتىزعا شىعامىن.
— ەندەشە، بالا بەلدە، باي جولدا، جىلاما! بارىنەن ايرىلىپ، مەن دە ولمەي وتىرمىن.
— وتاعاسى-اي، ءسىز دە مەندەي قارالى ما ەدىڭىز! — دەپ جالت قارادى جامال. ءىشى جىلىپ كەتكەندەي بوپ مۇڭدى مۇڭمەن جۋعانشا اسىقتى. ءبىراق وتاعاسىنىڭ مۇڭى باسقاراق ەكەن، ايتقان سايىن مۇزداي بەردى جامال.
— اۋەلى باقتى الدى. باقتان كەيىن جەردى الدى. ەكەۋىنىڭ، ارتىنان مال كەتتى. مالمەن قوسا قاتىن-بالا، ەل كەتتى. سونسوڭ، مەن تاعى بولىپ تاۋعا شىقتىم، قاسقىر بولىپ قويعا شاپتىم...
— داۋلەتتى ادام بولعانسىز عوي ءسىرا؟ — دەدى جامال اقىرىن عانا.
— ءبىر بولىس ەل اقمەت دەمەي، اقا دەيتىن ەدى.
— باسە. مىنا كىسىلەر كىم؟ ءبارىڭىز ءبىر جەردىكى مە؟
— جوق، — دەدى اقمەت. — اناۋ وتىرعان ايباس، قاندىبالاق ۇرى. اقاڭ كۇنىمدە اۋىلىمنىڭ جەل جاعىنان وتسە جيرەنەتىن ەدىم. ەندى نەمدى قىزعانايىن، قاسىما قوسىپ الدىم. مىناۋ، كىسى قانىن ۇرتتاعان جاقىپ قاشقىن. ءوزىم قاشقىن بولعان سوڭ، ءبۇدان دا قاشقانىم جوق. وزىڭە تاقاۋ وتىرعان مىسىق مۇرت — كولحوزدى بورسىقتاي سورعان ەلەمەس.جەگەنى جەلكەسىنەن شىعاتىن بولعان سوڭ، ءوزى كەلىپ تاپتى ءبىزدى. اناۋ، جىپسىك كوزدىڭ كىم ەكەنىن جاقسى بىلمەيمىن، ايتەۋىر تۇرمەدەن قاشقان. ونىمەن شىققاندا جولىمىز بولا بەرگەن سوڭ، جولدىاياق قويدىق اتىن. ءارقايسىمىزدىڭ باسىمىزدا ءبىر-بىر قيسسا بار. جاتا-جاستانا وقىرسىڭ، كەلىنشەك.
جامال ىشىنەن: «قۇداي سۇيەر قىلىقتارىڭ جوق ەكەن» — دەسە دە، تاعىلىق ومىرگە قيمادى. جالعانداعى ەڭ اۋىرلىق — ەلدەن كەتكەن ادامنىڭ باسىندا دەپ ءبىلدى. ەگەر ەلدە بولسام، باسقا تۇسكەن وسى كۇندى جاتىپ ەمەس، جىلاي جۇرە، كوڭىل شەرىن شەرتە جۇرە باستاسىما جەتكىزەر ەدىم-اۋ! كىمگە شاعام بۇل جەردە؟ — دەپ بار قايراتىن جيىپ جاتىر. ايتقانىم ەم بولار دەگەن جوق، وسى ويدىڭ اۋەنىمەن اۋزىنان ءسوز قالاي شىعىپ كەتكەنىن اڭداماي قالدى:
— ايتسە دە بەكەر كەتكەنسىزدەر. ەل ءىشى التىن بەسىك قوي، — دەگەندە اقمەت اقىرىپ جىبەردى.
— تارت! ەلىڭ قۇرسىن! الىستان دا، جاقىننان دا تۇڭىلگەم. تۇڭىلگەن كوڭىل ەندى قايتىپ مەڭىرەنبەس. ءبىر قۇلاعان بايتەرەق ورناتساڭ دا ورناماس. كولحوزسىز ەل قالدى ما؟ مەنى توناعان كولحوز. سوندىقتان مەن كولحوزدى تونايمىن.
— ويباي-اۋ، ءبىز كولحوز با ەدىك؟ وسىنشا قىزىل جوسا بولعانىمىز نە؟ — دەپ جامال باسىن ءبىر كوتەرىپ جاتتى.
— قولعا تۇسكەن سوڭ قۇلاقپىن دا دەرسىڭ، سۇم كەلىنشەك.
— ءبىر شىبىنداي جانىم بار. قۇلاق تا، كولحوز دا ەمەس ەدىك. جاراتقان-اي، قوساق اراسىندا كەتىپپىز عوي...
— ورتاشا بولساڭ تىم جاقسى. باي تاڭداعان قىزداي-اق قىلىپ ەدىڭ قىلىقتى!
— تاڭداپ جۇرگەنىمىز جوق. كولحوزسىز جەر بار ما دەپ، شىعا قالىپ ەدىق تاپ بولدىق وسىعان، — دەپ جامال كۇرسىندى. قاراقشىلار دۋ كۇلدى. كەلەمەجدەپ جاتىر:
— جەل جاڭا وڭىنان شىقتى.
— اڭقاۋ بوزبالاعا ايتىپ قالعان ءسوزى دە.
— ەلسىز دە جۇرگەن سوڭ ەشتەمە بىلمەيدى، — دەيدى عوي.
— قايتا ايتشى، قۇربىم،. نە ىزدەپ شىقتىق دەيسىڭ؟ — دەپ ايباس جاقىنداي ءتۇستى جامالعا.
— «جەر الا، بۇلت شولا. اسپان استى كەڭ»، كولحوزسىز جەر تابىلار دەپ، بولماپ ەدى جولداسىم.
قاراقشىلار تاعى دا ءماز بولدى. اقمەت سەزىكتى پىشىنمەن كوزىن قاداي وتىرىپ سويلەدى:
— كۇيەۋىڭ سونداي موندىباس-اق شىعار. سەن بەكەرگە جورتپاسسىڭ. ءقازىر كولحوزسىز ەل جوعىن ون جاسار بالا دا بىلەدى. شىنىڭدى ايت، شاتىلماي!
جامال شىنىن قارعانىپ تا، جالىنىپ تا ايتتى. ناندىرا المادى. نانارلىق تا قيسىنى جوق. بىرەن-ساران جەكەشە بولماسا، اۋىل جاپپاي كولحوزعا ەنگەن. مۇنى تاۋدا جۇرگەن قاشقىندار ءبىلىپ وتىرعاندا، ەلدەن كەلگەن جامال بىلمەيدى دەۋگە بولا ما؟ اۋەل باستا ۇلكەن كۇدىكپەن شىققان جامال، كورگەن مازاعى مەن ازابىن وسى ارادا ءبىر ولشەپ، ءبارىن ولجەكەڭە ارتا سالدى. ارتارىن ارتسا دا، يەسىز تاۋدا قىزىل:الا قان بوپ، قاڭعىعان سورلىعا ساعىنتايدىڭ سالماعى دا جەتەر دەپ قايتىپ الدى. ەندى وزىمەن-وزى بولىپ جاتىر. «...الدىمنان دا ارتىما كوپ قارادىم. جۇرەك كەيىن تارتتى. مال كەيىن قاشتى... قالعانىم جوق ءتىپتى، ساعىنتاي ويناسا دا، ۇيقىسىراسا دا اۋىلدىڭ ارنەمەسىن ايتىپ، جۇيەمدى بوساتتى... جالعىز كەتىپ بارا جاتقان سوڭ ولجەكەڭنىڭ كوڭىلىن جىعا المادىم. جىقسام ەدى سوندا. جىقپاعانىم وسى ما؟!. ەل ءقادىرى ەلسىزدە، سۋ ءقادىرى سۋسىزدا ەكەن عوي. قانىنا قارايعان قاراقشىلار قان قاقساتپاي قويار ما؟.. نانىمسىز شىندىقتان نانىمدى وتىرىك ءوتىمدى بولار ما؟ الداپ كورەيىن، ارباپ كورەيىن...» — دەپ جامال تاعى دا ءتىل قاتتى:
— ءسوزىم نانىمسىز بولسا نانباڭىزدار، قايتەيىن. ءبىراق، زاتىم ايەل ەدى، نە بالاڭىز، نە قارىنداسىڭىز شىعارمىن. وسىنشا نەگە قاتاياسىز، اقا؟! سوققى كوتەرەر نە جاي بار مەندە؟
اقمەت تولعان ءىشىن ىزالى كۇلكىمەن ءبىر بوساتىپ، قۋىستى جاڭعىرتا سويلەدى:
— ايەل كۇلسە، الدايدى. ايەل جىلاسا، اربايدى. ءدال وزىڭدەي ناقسۇيەرىم الداعان دا، ارباعان دا. ەلدەن ءبىر كورسەم، ايەلدەن ەكى كورگەم. جىبىمەن، جىبىمەن، قىزىل تۇلكى! قىرانداي قۇيىلىپ، ەكى بۇكتەپ، جىلى وكپەڭە سۋىق تۇمسىعىم سۇعىنباي تەگەۋرىنىم جازىلماس.
— ولاي بولسا، تىم اسقاقتاما، كوك شولاق! — دەدى جامال قاتۋلانىپ. — مىناۋ وتىرعاننىڭ ءبارى قاتىن بولسا امالىم جوق، ايتپەسە مەنەن ساعان بۇلت جۋىق!
— شىق! شىعىڭدار! — دەپ ورنىنان ۇشىپ تۇردى اقمەت ءدال قۇتىرعان يتتەي كوزى قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. ءبارى اتىپ تۇردى. ايباس قانا تاپجىلماي وتىرىپ قالدى.
سابىر ەتىڭىز. اۋرۋ اداممەن نە كەرەك بايلانىسىپ.
— شىق دەگەن سوڭ، شىق! كەرەك ەمەس باسالقاڭ. جەكە قالام قۋىستا. ەڭ بولماسا جانىشتايمىن قارا تاسقا!.. تۇر، جونەل!
— ادام دەگەن اتىمىز بار. ايۋان بولساڭ — وسىندا ەكى بيە بار. بار دا شابا بەر!
سەسكەندى مە، وي ءتۇستى مە، ايباستىڭ سوزىنەن كەيىن اقمەت سىلق وتىرا كەتتى. قارا ۇڭگىردى قارا قايعى باسقانداي بىرىنە-بىرى ءتىل قاتپاي قاتا قالدى. قارا تاس تا ءۇنسىز، قاراقشىلار دا ءۇنسىز. تەك قارا باقىر شىمىر-شىمىر قايناپ جاتىر. قاقتاعان ەت ءۇش سويىلدىڭ بويىندا سامساپ تۇر. كوك شالعان كونە تورسىقتى موينىن كوككە قاراتىپ، ءبىر سويىلعا بايلاپ قويىپتى. وسى ۇيدەگى ەڭ قاسيەتتى ەكى نارسە — ءدۇمى جارىلعان بەساتار مەن قاپسىز التىاتار اقمەتتىڭ تۇسىنا ىلىنگەن. ولجابەكتىڭ از دۇنيەسى دە اقمەتتىڭ استىنا توسەلگەن...
اۋىز جاقتا جاتىپ ءبارىن بايقاعان جامال، كوزى ساعىنتايدىڭ جاستىعىنا تۇسكەندە، كوڭىلى بۇزىلىپ كەتتى. كوز جاسىن ءبىر ىركىپ الىپ، دالاعا قارادى. دالا دا جۇباتا العان جوق، قايتا جاسقا جاس قوستى. ەسىك الدىندا ولجابەك مىنگەن تورى قاڭتارۋلى تۇر ەكەن، كوزىنە وتتاي باسىلدى، كوڭىلى سويلەپ جۇرە بەردى. «...جولداسىمنىڭ جولداسى مۇڭداسار ەدىق قايتەيىن، جانىڭ بار دا، ءتىلىڭ جوق. باسىڭا دوربا ءىلىپ ەم، ارقاڭا تەرلىك تىگىپ ەم، تانيمىسىڭ جانۋار؟ جالتاقتاپ نەگە قارايسىڭ؟ قاڭتارۋلى سەن تۇرساڭ، قانتالاۋدا مەن وتىرمىن. ولجەكەڭ مەن ساعىنتاي كەتتى تەنتىرەپ. قويىنىندا ءتىلىم نانى جوق، قولىندا ءبىر قارۋ جوق. قايتىپ سولار كۇنەلتپەك؟.. شىبىن جان جانىپ بارادى، ەت جۇرەك ەلجىرەپ بارادى. جاراتقان-اۋ، از با ءالى دە! الساڭشى، الماساڭ قۇتقارساڭشى...»
وسىناۋ قۇز جارتاستاي اۋىر قايعى كۇرس قۇلاپ باسىپ قالعان، قىبىرسىز، دىبىسسىز تۇنشىعىپ جاتقان جامالعا ءبىر ساۋلە جارق ەتتى. ول، تورى اتتىڭ ارجاعىندا تۇرعان كەجىمدەۋلى كەرتوبەلدىڭ ماڭدايىنداعى اق جۇلدىز ەدى. باعانادان قۇنىسىپ، ۇيىقتاپ تۇرعان جانۋار، شىرەنە كەرىلىپ، ەلىرە قاراعاندا جامالدىڭ كوزى الدىمەن ماڭدايداعى جۇلدىزعا ءتۇستى. سول جۇلدىزدان باستاپ كەرتوبەلدىڭ بار مۇشەسىن سىناپ شىقتى جامال. كوپ جىلقى بىتپەسە دە، ەسىگىنەن ءبىر جۇيرىك كەتپەگەن سىنشىنىڭ قىزى: «تەگىن جىلقى ەمەس ەكەن»، — دەدى ىشىنەن. اكەسىنىڭ اتتى كوزدەن تاسا قىلمايتىنى، كوبىنەسە كەجىمدەپ مىنەتىنى بۇل ويىن بەكىتە ءتۇستى. كەرتوبەلدىڭ ۇستىنە ءبىر شىقسا، قۇس بوپ ۇشىپ، وق بوپ زۋلايتىنداي كورىندى. «ءبىراق بەساتاردى قايتەسىڭ؟ بۇدان ارتىق جۇيرىك جوعىن قايدان ءبىلدىڭ؟ دەپ ءقاۋىپ تە تۇر قىلتىڭداپ. قايتكەنمەن كەرتوبەلدەن باسقا ءۇمىت جوق. انىقتاپ ءبىلىپ، قۇتقاراتىن بولسا، جامال قاشۋعا بەكىدى. دەنەسىن دە قوزعاپ بايقادى. سۇيەگى امان، ەتى اۋىرىپ قالعان ءتارىزدى. اۋىرسىنادى دا، قۋانادى. ارىن اۋرۋ الىپ قالعانداي، جانىن كەرتوبەل قۇتقارعانداي كورەدى. كەرتوبەل قولعا تۇسكەنشە اۋىرا بەرمەق قولعا تۇسكەن ساعاتتا مىنە سالا قاشپاق. قايدا قاشارىن، قايدا بارارىن بىلمەيدى. باس اينالعان، جول بەلگىسىز، سولتۇستىككە قاراي تارتا بەرسەم، ءبىر ەل كەزدەسەر دەپ شامالايدى. وعان دەيىن جاپان دالادا قاراڭعى تۇندەردە، جالعىز ايەلدىڭ كورەشەگى كوزىنە ەلەستەسە دە، كوڭىلى قوبالجىمادى. دۇنيەدەگى بار پالە، بار قورقىنىش تەك وسى ۇڭگىرگە عانا جينالعان ءتارىزدى.
جامال وسىلاي ويدان ورمەك توقىپ جاتقاندا، باسقالار دا قاراپ وتىرعان جوق. سوقىر سونارعا شىققانداي، ءارقايسىسى ءبىر سوراپقا ءتۇسىپ كەتتى. بىرەۋى سوققانداي، بىرەۋى شارلاپ قايتقانداي. ەندى عانا ولجالارىن ورتاعا سالعالى وتىر.
ايباس cap شاقشانى تاس قابىرعاعا تىق-تىق قاعىپ اتقان سوڭ، تۇنەرىپ قالعان اقمەتكە تاستادى. بۇرىن كورىنبەگەن توسىن شاقشا الدىنا كەلىپ توپ ەتكەندە، اقمەتتىڭ ءىشى جىلىپ تا، سۋىپ تا كەتتى. جانجالدان بۇرىن جامال ءبىر قوزعالىپ قالتاسىنان بىردەمە العان سياقتى، ايباسقا بەرگەن سياقتى ەدى، سول وسى ەكەن عوي، — دەدى. وسى ەكەنى راس، ولجابەك ناسىبايدى ەكى شاقشامەن اتاتىن، سونىڭ ءبىرى جامالدا كەتە بارىپتى. جامال قاباعان يتكە سۇيەك ورنىنا تاستادى. ايباس بالعا بالاپ الدى. اقمەت قۇر قالعانداي ءىشى اشىسا دا، ناسىبايدان مەيىرلەنە ءبىر اتتى.
— قىستى قايتەمىز؟ — دەدى ايباس. داعدارعان ءتۇرى بار، كىمگە ايتقانى بەلگىسىز. ەشكىم جاۋاپ قايىرماعان سوڭ الدەن ۋاقىتتا، ارناسىنا تۇسكەن اقمەتتىڭ سولعىن داۋسى شىعايىن دەدى:
— وسىندا بولامىز دا.
ارجاعىن وزدەرىڭ رەتتەي بەر دەگەندەي جانتايا كەتتى. ءبىراق رەتى كەلمەي جاتىر.
— جان ساقتاۋ قيىن بولار، — دەدى ايباس. ەلەمەس ەلپىلدەتىپ تۇر ءبارىن:
— وسى قۋىس، سۋىق جىبەرە مە! اۋزىن بەكىتە قويسا بولعانى.
— مالدى قالاي ۇستايمىز؟ وتىن-سۋ قايدا؟
— مالدى باعامىز. وتىندى ازىرلەۋ كەرەك.
وسى كەزدە جولدىاياق جولدان قوسىلا ءتۇستى:
— مەن ەندى وتىنعا بارمايمىن، جىگىتتەر. ءۇستىمنىڭ پارە-پارەسى شىقتى، كورەسىڭدەر مە؟ ماگازين جوق، الىپ كيە قوياتىن.تاراماساق، قىسقا قاراي توبىمىزبەن كۇن كورۋ قيىن بولار، ءسىرا، — دەدى جاقىپ.
اقمەت باسىن كوتەرىپ الدى. ەندىگى سوزىندە شيرىققان ىزا جوق، كەيىسپەن قايراۋ بار ءتارىزدى.
— «قۇم جيىلىپ تاس بولمايدى. قۇل جيىلىپ باس بول. مايدى» دەگەندە، بىرلىكتى ايتقان عوي بۇرىنعىلار. ايتپەسە ودان-بۇدان قۇرالىپ، ەزىمىزدى قۋعان كولحوز دا وتىر. توبى! مەن شۇبىرىپ قاندى اۋىز قاسقىر دا ءجۇر. ءبىزدى نە ادام، نە اڭ قىلماعان تاڭىرگە نە ايتارسىڭ! اڭمەن وتاسا المايمىز. ەلگە بارساق، تەرىمىزدى تىرىدەي سويادى. ال، دايىن ءۇي، تەگىن تاماقتى تاستاي قاشىپ، سونداعى كوزدەگەندەرىڭدى كورسەتشى ماعان؟!
ەشقايسىسى جاۋاپ ايتا المادى. اقمەتتىڭ كىشكەنە كوزى سىناپشا ءبىر جىلپ ەتكەندە، ءوڭى تۇگىل ءبارىنىڭ ويىن دا شولىپ شىقتى. «ءا، قورعالاتقان ەكەم؟» — دەدى ىشىنەن. ءبىراق قايتا قاشا جونەلمەسىنە سەنگەن جوق. — وڭدەرىندە ەرتەرەكتە بولاتىن ىزا، اشۋ كورىنبەي، وكىنىش داعدارىس سەزىلدى. بۇرىن، ەلدىڭ توبەسىندە ويناقتايمىن دەسە، ەندى تابانىنا جاتۋعا دا رازى سياقتى. قايسار اقمەت بۇعان كونە المادى.
— وزدەرىڭ ءبىل، جىگىتتەر. مەنىڭ ءۇيىم دە وسى قۋىس، كورىم دە وسى قۋىس. ءومىرىم جەتسە، سوناۋ الىستا توپتانعان بۇلتتى كورىپ تۇرمىن... — دەپ قايتا جانتايدى. ءبىر دە ءبىرى ءۇن قاتپاي، قىبىر ەتپەي تۇنەرىپ وتىر. قۇجىر-قۇجىر ءنان جارتاس مىقتاپ استىنا باسقانداي...
II
1 اڭ اتادى، كۇن باتادى. كۇن باتادى، تاڭ اتادى. ەلسىز تاۋداعى ايقىن كورىنىس وسى عانا.
جامال ءاربىر تۇنمەن سىرلاستى، ءاربىر كۇنمەن ىمداستى.
سىرلاسقان سايىن، ىمداسقان سايىن وزگەرە بەردى. مۇنى ەشكىم سەزگەن جوق. باياعى جامال جاتادى، باياعى تاڭ اتادى.
ەلسىزدەگى قاراقشىلار تۇندە بەيقام، كۇندىز ساق. كۇندىز وزىنە جەم ىزدەيدى، نە ءوزىنىڭ باسقاعا جەم بولماۋىن كوزدەيدى، تۇندە تىنىشتىق الادى. وسى تىنىشتىقتى ىڭقىل-سىڭقىلمەن بۇزا بەرگەن سوڭ، ءبىر جاعىنان وڭاشالىقتىڭ دا ءبىر كەرەگى بولار دەپ، قاراقشىلار جامالدىڭ توسەگىن بۇرىنعىدان دا الىستاتا ءتۇسىپتى. باسى قاتقان اۋرۋ ايەل قايدا بارادى دەيسىڭ دەپ ويلايدى. كەيدە كەرتوبەلدى قاراي جات دەپ تاپسىرادى. كەرتوبەلدىڭ كۇزەتى دە ءبىر سىلتاۋ سياقتى. سونى بايقاۋعا تۇندە تۇرىپ قاراقشىلار جامالدىڭ كوڭىلىن سۇراپ كەتىپ ءجۇردى.
— ەتىم ەمەس، سۇيەگىم... — دەپ قاقسايدى وندا جامال.
بۇگىن تورىقتى ما، شارشاپ قايتتى ما، بىردە-بىرى كەلگەن جوق. قۋىس تۇبىندە قاتتى-قاتتى قورىلدار ەستىلەدى. بىرەۋىنىكى ءتىپتى باسىم، شوشقاشا قورسىلداپ، باقاشا قاقالىپ جاتىر.
كەرتوبەلدى كۇزەتىپ، بەرىرەك جاتقان ايباستىكىنە ۇقسايدى بۇل قورىل. اتتى كوبىرەك كۇزەتەتىن دە، جامالدىڭ كوڭىلىن كوبىرەك سۇرايتىن دا سول ەدى. جامال ءشالىسىن ءتۇرىپ قويىپ تىڭدادى...
— سول! — دەدى. دەرىن دەسە دە ورنىنان اتىپ تۇرا العان جوق. شىنى ما، وتىرىگى مە؟ ءبارى تەگىس ۇيىقتادى ما؟ — دەپ تىڭداي ءتۇستى. ءبارى دە سىرەسكەن ءتارىزدى. سوندا دا تۇرا المادى. جۇرەگى تۋلايدى، كوڭىلى قۇس بوپ ۇشادى. «ويانىپ كەتسە» دەگەن ءقاۋىپ باسىپ الىپ تۇرعىزبايدى. وزىمەن-وزى الىسىپ، كوپ جاتتى جامال. جەڭىسكەنشە قىسقا ءتۇن شىدامادى. «ەندى كەشىكسەڭ قالدىڭ!» دەگەندەي شولپان جۇلدىزى شىعا كەلگەندە، جامال سىپ ەتىپ، كەرتوبەلدىڭ ۇستىنە ءمىنىپ قالدى. تىقىر ەتكەن تۇياق دىبىسىمەن ايباس تا ويانىپ كەتتى. جاستانىپ جاتقان بەساتاردىڭ ءبىر وعى جامالدىڭ، قۇلاعىنان زۋ ەتتى...
تاۋ كۇڭىرەنىپ، تاس جانىپ كەتكەندەي. ارت جاق ۋ دا شۋ. ساتىرلاتىپ قۋىپ كەلەدى. زىمىراعان كەرتوبەل كوڭىلگە قاپتال كەلە الماي، جامال قامشىنى باسىپ كەلەدى. وزىپ شىققان ءبىر ءدۇرسىل كوزىگىپ العان، قالار ەمەس. نىساناعا ىلىكسە تەڭگەدەي جۇلىپ تۇسىرمەك. بەساتارى قولىندا، كەزەپ-كەزەپ قويادى...
ات جالىنا جابىسىپ، زۋلاي بەردى جامال. جىعىلىپ جازىم بولماسا، كەرتوبەلگە كىنا جوق. جولىنداعى قوي تاستان قويانداي ورعىپ كەلەدى. كولدەنەڭ جاتقان جىرادان كيىكتەي ورعىپ وتەدى... جاۋدىڭ جەتەرى ەكى تالاي! وققا عانا امال جوق. باسىن قورعاسا، بوكسەسى وقتىڭ وتىندە، بوكسەسىن قورعاسا باسى وقتىڭ وتىندە، «وق وتپەيتىن ءبىر شاپان بولار ما ەدى، ءتايىر-اي...» دەپ قويادى جامال.
مىنە، كۇلىمدەپ تاڭ كەلەدى. تۋلاعان جۇرەكتىڭ ارىنى باسىلعانداي. قۋعىنشى الىستاعانداي. قاراڭعىدا قورقىتقان كۇشتى ءدۇرسىلدى جارىقتا كوزىمەن ءبىر كورگىسى كەلىپ، ارتىنا قارادى جامال. ەشتەمە جوق. وزىنە-وزى سەنبەي شۇيىلە قارادى، ەشتەمە جوق. تاۋ سۇيىلىپ، اينالاسى كەڭىپ قالىپتى. كوڭىلى جادىراپ سالا بەردى. «ۋھ!» — دەدى اتىنىڭ باسىن تەجەپ.
اينالاعا ابايلاپ قارادى ەندى. بەتى شىعىسقا تامان اۋعان ەكەن، سولتۇستىككە، ەلگە قاراي تارتتى. قۇلان-تەكىرەككە سالىپ كەلەدى. بويىن جيىپ العان كەرتوبەل، مىسە تۇتپاي الا جونەلسە، تەجەي ءتۇسىپ، مويىنعا قاعادى جامال. جولىندا، كوز ۇشىندا سوناۋ شوقىنىڭ باسىندا ەكى ادام كورىندى. جاۋ دا ەل مە؟ نەعىلعان ادام؟ ءبىرى ۇلكەن، ەكىنشىسى كىشكەنە.
اداسىپ جۇرگەن، ولجەكەڭ مەن ساعىنتاي بولار ما؟ — دەگەندە قولى بەلبەۋىنە بارىپ قالدى. ات سوقپاسقا جاقسى، ەلىم توق بولسىن دەپ، بەلىنە ۇلكەن ءشالىسىن وراعان. ءشالىنىڭ ىشىنە تەگىن ەتتەن دە ءبىراز سالعان. ولجابەك پەن ساعىنتايدىڭ بويىن كورگەندەي بولعاندا، اشتىق ءتۇستى ەسىنە. نەشە كۇندەي اش بيشارالاردى وسى ەتپەن كانى قىلماق.
ەكى ادام قوزعالمايدى. «جاۋ بولسا بۇعار ەدى. سول، سولار... ءالى ءبىتىپ تۇر ما؟ مەنى كەرىپ تۇر ما؟ قۇداي-اي، بەرە كور!» — دەپ كەرتوبەلدىڭ، تىزگىنىن جىبەرىپ-جىبەرىپ الدى جامال.
ىزعىتىپ ادىرعا جەتتى. ەكى ادام، ەكى وبا بوپ كەتتى. لەپىرگەن كوڭىل سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، اڭىرىپ ءبىراز تۇردى دا، تاعى ءجۇردى. جاپان دالادا، جان-جاعىنا الاقتاپ، جالعىز ايەل جورىتىپ بارادى، جورىتىپ بارادى. وي ورمەگىن توقىپ بارادى، توقىپ بارادى.
III
بۇل كەزدە تاۋ ىشىندە ۇلكەن وقيعا بولىپ جاتىر ەدى. ات اياعىنىڭ تىقىرىمەن ويانىپ كەتكەن ايباس جامال قاشتى دەگەن جوق، سىرتتان كەلىپ، امالىن اسىرعان جالعىز قاراقشىنى باسىپ سالدى. ءبىر-اق اتتى. ەكىنشى اتۋعا، ءبارىنىڭ جان قورعار جالعىز وعىن قيماي، ءوزى ۇمتىلدى. وعى دارىماي، ءوزى جەتە الماي، «قاشىپ كەتتى» دەۋدىڭ ورنىنا، «الىپ كەتتى» دەپ بارا جاتتى. قۋىستا قالعان ءۇش قاشقىن «قايدالاپ» ارتىندا كەلەدى. ءبارى جاياۋ. ويداعى اتشىعا جەتتى القىنىپ. ول دا ۇيىقتاپ قالعان ەكەن. ات ۇستاپ، ەر سالىپ مىنگەنشە ءبىرتالاي ۋاقىت ءوتتى. جامال بىرنەشە كەزەڭدەردەن استى.
— توقتا! — دەدى اقمەت، اتقا ءمىنىپ العان جىگىتتەرگە.
— كەرتوبەلگە وق جەتپەسە نە جەتۋشى ەدى؟ اۋرە بولماڭدار، ۇزاعى كەتتى.
سونىمەن، قۋماستان توقتاپ قالعان. جامال قاشا بەرگەن. ونىڭ سوڭىنان قۋىپ كەلە جاتقان كوپ ءدۇرسىل وزگەشە ەستىلگەن ءبىر ءدۇرسىل — ءبارى ءوزىنىڭ جۇرەگى ەدى.
كەيىن قالعان قاراقشىلار وزىمەن-وزى بولدى. ءارقايسىسى وزىنشە دالباسالاپ، ءبىرى تاپپاي، تەرەڭ سايدا داعدارىپ تۇرعاندا، اقمەتتىڭ ويىنا جامال ءتۇستى.
— اۋرۋ قاتىن قايدا وسى؟ — دەدى جۇلىپ العانداي.
— جاتقان شىعار، — دەدى ايباس جاي عانا.
— كورگەنىڭ بار ما؟
كورۋشى قايدان بولسىن، ءدۇدامال ويمەن قۋىسقا كەلگەندە، جامالدىڭ جوق ەكەنىن ءبىر-اق ءبىلدى. ساندى ءبىر-اق سوقتى. سودان بىلاي اقمەت ەشكىمگە ءتىل قاتقان جوق، ۇرتى سۋالعان، ات جاعى كارى ازۋىن مىقتاپ باسقانداي، اندا-ساندا ءبىر بۇلكىلدەيدى. كىشكەنە وتكىر كوزى تەرەڭ شارانىڭ، تۇبىنە كەتكەن، شىڭىراۋداعى سۋداي جىلتىلداپ قانا كورىنەدى. وزگەدەن وقشاۋىراق، قىرىن وتىر. تاناۋى قۋسىرىلعان، ءوڭى قۇپ-قۋ، ارباسقان جىلانداي تىك وتىر. ارباعانى كىم؟ ويلاعانى نە؟ ءىشىن ءتىلىپ الماساڭ، شىعارار ەمەس. وزىمەن-وزى عانا. جارىسا سويلەپ، كەرىسە ءتۇسىپ باسىلعان شىم-شىتىرىق اڭگىمە ونىڭ قۇلاعىنا دا ەنبەدى.
اقاڭ جاراعان اتتى مىنەر. ونى قويشى. مەن وسىنىڭ اقىرىنان قورقامىن، — دەدى ءبىر ۋاقىتتا ايباس. سايىپ كەلگەندە كىنانىڭ ءبارى سوعان اۋعان. ەڭ مىقتى قارۋ قولىندا، ارداقتى ات جانىندا، كۇزەتشىنىڭ قىسقا تاڭدا ۇيىقتاپ قالۋى، مەرگەن قولدىڭ ءمۇلت كەتۋى كۇمانعا سوققان. كەسىر جىگىتكە ەشكىم تۋرالاپ ايتا الماسا دا، بۇل تۇيتكىل جۇرەك باسىنان كەتپەدى. وعان جامالدىڭ شاقشا بەرۋى، ايباستىڭ ارا ءتۇسۋى، تۇندە كوڭىلىن كوبىرەك سۇراۋى قوسىلعاندا، «قاشىرعان وسى» دەگەن ءسوز اۋىزعا لىقسىپ كەلىپ-اق قالادى. ءبىراق ايتۋعا سەسكەنەدى. سونى بىلگەن ايباس، بەت اۋدارۋ ءۇشىن بە، الدە شىنى ما، الداعى ءقاۋىپتى ۇلكەيتە ءتۇستى:
— مەن وسى ارادان كەتسەك دەيمىن، جىگىتتەر. قاتىننان حابار العان ەل ءبىزدى تىنىش قويمايدى.
— قايدا كەتەمىز؟ قۋعىنشى كەلسە ءبارىن قاعادى، — دەدى جاقىپ.
جەر ۇستىندەگى جالعىز پانا وسى سياقتى ەدى بۇلارعا. مۇنىڭ دا پاناسى بولماي قالدى. قىستان قورقىپ ورەكپىگەن كوڭىلدى، ءىري باستاعان بىرلىكتى تاۋ ەندى ۇستاپ تۇرا الاتىن ەمەس. قۋعىنشىدان شوشىعان جۇرەك تىعىلۋعا جەر تاپپاي، ءار تەسىككە ءبىر ەنىپ، ءار دالداعا ءبىر جاسىرىندى. ءبىرى دە بەرىك مەكەن بولا العان جوق. اينالىپ كەلىپ، قالىڭ ورمانداي قالىڭ ەلگە سۇڭگىپ-سۇڭگىپ كەتپەكشى بولدى قاراقشىلار.
— تاراماي بولمايدى، — دەدى تاعى دا ايباس. — «قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلەدى». «جاۋ قايدالاپ» ەل كەلەدى. توتەپ بەرەر كۇش قايدا؟ سول ەلدىڭ ىشىنە ەنىپ كەت تە، «جاۋ مۇندالاپ» شابا بەر! كىمدى كىم بايقاپ جاتىر.
ءبارى وسىعان ۇيىعانداي اقمەتكە قارادى. ودان كوپكە دەيىن جاۋاپ الا العان جوق. تىم-تىرىس وتىر...
جالعىز نوقاتتاي بوپ تاس توبەدە، كوز ۇشىندا قالىقتاعان قىران ءجۇر. قىبىر ەتسە قۇيىلىپ جەرگە تۇسكەندەي. تاپ جەلكەدەن ءتونىپ، قۇز جارتاس تۇر، وپىرىلا قۇلاپ، جەرمەن-جەكسەن ەتكەندەي. تاپجىلماستان اقمەت وتىر، جۇرەگى مۇز بولىپ كەتكەندەي. تۇڭعيىق ويعا بويلاپ كەلىپ تۇبىنە شىم باتسا دا، اقمەت تۇنشىقپادى.
— ماقۇل! — دەدى الدەن ۋاقىتتا. باسقا ەشتەمە ايتپاستان ورنىنان تۇردى.
— وندا ازىرلەنەمىز دە؟ — دەگەن ايباستىڭ سۇراۋىنا دا جاۋاپتى تىم قىسقا قايىردى.
— ءيا، — دەپ ءجۇرىپ كەتتى. ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، تومەن قاراپ، جاي باسىپ، جارتاستى اينالىپ بارادى. ازدان سوڭ، قارا قۋىستىڭ توبەسىندە، جاقپار تاستىڭ ىشىندە كورىندى. جەردە قالعاندارى ەندى كوپ كىدىرگەن جوق، ءارقايسىسى ءوز تۇيىنشەگىن بوكتەرىپ، جەتەگىنە ءبىر-بىر جىلقى نوقتالاپ، دايىن بولدى. ولجابەك سورلىنىڭ سارى اتانى مەن تورى بيەسى اقمەتكە قالدى. ايباستىڭ، قۇلا ازبانى اقمەتكە ەرتتەلدى. ءبىراق اقمەت ءازىر قايتار ەمەس. سوناۋ جوعارىدا، ءبىر تاستىڭ ۇستىندە تاس بوپ قاتىپ قاپتى.
الداعى كۇندە كورىسۋگە سەنىمدەرى جوق، قايسىسى كىمنىڭ قانجىعاسىندا كەتەرى بەلگىسىز. قوشتاسپاي كەتە المادى. ءبارى جيىلىپ تاس ۇستىندەگى اقمەتكە كەلدى. نە ايتار دەپ ۇلكەن ۇمىتپەن كەلگەن ەدى، جىبىمەدى. تىم بولماسا اۋزى دا جىبىرلامادى. قولىنىڭ ۇشىن بەرىپ قالا بەردى.
باسقالار اتتارىنا ءمىنىپ، ءارقايسىسى ءبىر سايدى بويلاي جورىتا جونەلگەندە، ايباس اقمەتتىڭ قاسىندا تۇرىپ قالدى. قالىڭ تاستىڭ اراسىندا جەكە قالعان ەكەۋى جاق اشپاستان سىرەسىپ وتىر.
— اقا! — دەدى ءبىر كەزدە ايباس باسىن كوتەرىپ الىپ، اقمەت ۇندەگەن جوق. ايباس سويلەي بەردى. ءسىزدىڭ وكپەڭىز مەندە بولار؟ ونى دا تارقاتايىق. باس پالە جامالدان شىقسا، ادامشىلىق، ءداستۇردىڭ بويدا قالعان جالعىز ۇرىعىن قورعادىم. ۇرى دەر، قارى دەر، ادامبىز عوي ايتەۋىر. جەر تاپپاعانداي، ۋاقىت تاپپاعانداي سول ارادا ۇمتىلعانىڭىز مەنىڭ ەركەكتىك نامىسىمدى دا، ادامشىلىق نامىسىمدى دا قوزعاپ جىبەردى... ودان كەيىن جامال قاشتى، جانعا بالاعان كەرتوبەلدى الا قاشتى. وسىدان اقتىعىما تاس بوپ قاتسام سەنەسىز بە؟! ايتپەسە، ەرىڭىز قۇلازباننىڭ ۇستىندە، بەساتارىڭىز مىنە. ءجۇرىڭىز، جولدان قالمايىق!
اقمەت تەبىرەنبەدى. ايباس تاعى سويلەدى:
— جولداستاردىڭ تاراۋىنا مۇرىندىق بولدى دەيتىن شىعارسىز. بولعانىم راس. بولماي قايتەيىن، مەنسىز دە ءوزى بورداي توزعالى تۇر. ءوز باسىم كەرەك بولسا، ءبولىنىپ قالدىم. نەگە دە بولسا شىداپ قالدىم. كانى، نە ايتاسىز؟ نە اقىلىڭىز بار، اقىلداسايىق.
اقمەت ءۇزىپ-ۇزىپ، زىلدەي ءۇش-اق اۋىز ءسوز ايتتى:
— ءسوز تاۋسىلعان. وي بەكىگەن. جۇرە بەر.
— سەنبەيسىز بە، ءالى دە؟
— سەنىم دە بىتكەن.
ايباس قاپ-قارا بوپ كەتتى. وتىرىپ-وتىرىپ ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا، قوش دەمەستەن جۇرە بەردى. ول ەتەككە تۇسكەن كەزدە اقمەت بەساتاردى قولىنا الدى. ىشىندە قالعان جال¬عىز وقتى اشىپ كورىپ:
— سەن دە جالعىز، مەن دە جالعىز. جالعىزدىقتان جامان نە؟ جايلاسا تۇر وداندا، — دەدى دە كەزدەپ قالدى. مىلتىق تارس ەتتى. ايباس مۇرتتاي ۇشتى. اقمەت وقسىز مىلتىق قولىندا، باتىسقا قاراپ جاپادان جالعىز تاسپەن تاس بوپ قاتتى.
IV
— اھ، نايساپ، نايساپ!..
— قۇتىرعان يت نەدەن تايىنادى!
— قىزىل بيە دە وسىلاردا.
— بۇنىڭ كوزى قۇرىماي تىنىشتىق جوق.
— اۋدانعا حابارلاۋ كەرەك!..
بىرەۋلەر القىنىپ كەلىپ، ودىرايا قالادى. بىرەۋلەر اياپ كەتىپ، لاعنات جاۋدىرادى. كوپ اۋزىنان قىزىل ۇشقىن ۇشىپ جاتىر. كوپ كورىگىن نازا مەن مارحابات باسىپ جاتىر. قۋانىش، قايعى بىردەن قىسقان جامالدىڭ، كوزى بۇلاۋداي. كۇلەدى دە جىلايدى، جىلايدى دا كۇلەدى. التىن بەسىك ەل اناسىنداي ۋاتىپ، تەربەتىپ تۇر...
— تاڭىرگە ەندى ريزامىن! — دەدى كۇرسىنىپ جامال. — ايتەۋىر بايقاپ جۇرىڭىزدەر، قۇلاقتاس بولا جۇرىڭىزدەر، ءتىرى بولسا وسى ماڭعا ءبىر سوعار.
— تابىلادى! ءبارى ۇمىت بولادى! — دەپ جۇباتادى كوپشىلىك.
— ايتقاندارىڭىز كەلسىن! — دەپ جاقسى جورۋعا جۇبانادى جامال.
— «نايساپتان» وزگە ءسوزى جوق، ەڭ الدىمەن كەزدەسكەن قابا ساقال تۇيىق شال جامالدى ۇيىنە ەرتىپ ءجۇردى. كەرتوبەلدى ءوز قولىمەن مىقتاپ بايلاپ، كوز توقتاتا ءبىر قارادى دا:
— اتىن، كەلىسكەن ەكەن، بالام، — دەدى. ەبەدەيسىز ۇلكەن قولىمەن ەسىكتى نۇسقاعاندا، ساۋساقتارى سۇيمەندەي كورىندى جامالعا. قامىت اياعىن شاپشاڭ الىپ، العا ءتۇستى. ارتىنان قاراعاندا ايۋ سەكىلدى تۇپ-تۇتاس، كۇدىس ەكەن. كۇربەڭ-كۇربەڭ ەتەدى جۇرگەندە.
قوراعا ەنبەستەن مۇڭكىگەن ءبىر ءيىس، ۇيگە ەنگەندە دە جامالدىڭ مۇرنىنان كەتكەن جوق. تاقىر جەردە، ءتور الدىندا الا سىرماق جاتىر. تەرەزە جاق مۇيىستە، قارا ابدىرەنىڭ ۇستىنە ەدىرەيتە جيناعان ەكى جاستىق تۇر. مۇلىكتىڭ كوبى سول جاقتا. قابىرعا سامساعان قامىت، ءشىليا، ءتىلىم-تىلىم قايىستار. جەردە جاتقان تالقىعا ءبىر سيىردىڭ جارتى تەرىسىن قالپىمەن اساتىپ قويىپتى...
شال الا سىرماقتىڭ ۇستىنە قارا تۋلاقتى قاعىپ سالىپ، ەكى جاستىقتىڭ ءبىرىن قويعانشا جامال ءۇي ءىشىن كوزىمەن تەگىس شولىپ شىقتى.
— وتىر، بالام. جات. تىنىق، — دەدى دە، قارت كىدىرمەي شىعىپ كەتتى. «وزىنەن باسقا ەشكىمى جوق-اۋ» — دەپ جامال جان-جاعىنا قارانىپ وتىرعاندا ون ەكى-ون ءۇش جاسار، باۋىرساق مۇرىن، قوڭىر قىز ەندى. كەلگەننەن-اق كوزى قوناقتا. قايىس سۋمكەسىن تەرەزە الدىنا قويىپ جاتىپ تا، قىزىل ورامالىن باسىنان شەشىپ جاتىپ تا قارا كوزى تەلمىرىپ قاراي بەرەدى.
— وسى ءۇيدىڭ بالاسىمىسىڭ؟ — دەدى جامال.
— ءيا، — دەدى قىز ءبىر قىمسىنىپ.
— شەشەڭ قايدا كەتكەن؟
— ولگەن.
مۇڭايىپ تۇرعان جەتىم قىزدى ىشىنەن ءبىر اياپ، جامال تاعى دا سۇرادى:
— قانشا بولدى ولگەلى!
— جىلىن جاقىندا عانا بەردىك.
— ءۇي شارۋاسىن كىم ىستەيدى؟
— ءوزىم ىستەيمىن.
بۇعاناسى قاتپاعان جاس قىزدىڭ ارقاسىندا قارا تابان قاتىننىڭ جۇگىن كورىپ، جامالدىڭ ءىشى ەلجىرەپ كەتتى. جەتىم بالانىڭ قاي-قايداعى سۇر كۇندەرى كوزىنە ەلەستەدى. سول ەلەس ساعىمداي جىلجىپ، ساعىنتايعا اپاردى...
— كەلشى، قاراعىم، — دەدى قولىن جايىپ. قىز قاسىنا ءيىلىپ كەلىپ وتىرا بەرگەندە، وزىنە تارتىپ الىپ بەتىنەن ءسۇيدى.
— ساعىنتايىم سەنەن دە جاس قالدى، — دەپ كوز جاسىن ىركىپ تاستاعان سوڭ، ءىشتىڭ شەرىن اعىتا باستادى دا توقتالا قالدى.
«قام كوڭىل سورلىنى قاجىتپايىنشى» دەگەن ويعا كەلدى.
وتاعاسى كوپ كەشىككەن جوق. قولىنا ۇستاي كىرگەن قاعازىن قىزىنا ۇسىندى.
— وقىشى، مايراجان.
مايرا وقىعاندا، ءوزى وقىماي-اق الدىن وراعىتىپ تۇر. شويىنباي جولدىبەكوۆتىڭ سكلادقا تاپسىرعانى: — بەس؟
— جۇگەن ول. وقي بەر.
— توعىز؟..
— توعىز بولسا ءشىليا.
— ەكى قامىت.
— ءيا. قامىت ەكەۋ. بولدى، بەرى اكەل.
قاعازدى ءتورت بۇكتەپ، ءتوس قالتاسىنا سالعاندا عانا وتاعاسىنىڭ كوڭىلى جاي تاپتى.
— قاراعىم، تەزىرەك شاي قوي. الدىمەن سۋسىن بەر اپاڭا! — دەدى مايراعا. ءوزى وتىرا قالىپ، باستاپ قويعان قامشىسىن ورە بەردى.
مايرا «مەرت» كەسەمەن ءبىردىنى قىمىز اكەپ بەرىپ، شاي قويۋعا كەتتى. قىمىزدى ءسىمىرىپ الىپ، جامالدىڭ كوزى ورىمگە ءتۇستى. ورەسكەل كورىنگەن وتاعاسى ءتىپتى يكەم ەكەن. جۇپ-جۋان ساۋساقتارى جىڭىشكە تاسپانىڭ اراسىندا كەستە بىزىندەي سۋسىلداپ بارادى. بۇركىپ قويىپ تارتقاندا، قايىس تاسپا جىبەكتەي جۇمساپ، بۇزاۋ ءتىس ءورىم ءبورتىپ-بورتىپ شىعا كەلەدى. شەبەر قولدان توگىلگەن ءمور، شيكى قايىسقا جان سالىپ بارا جاتقانداي.
— ءورىمشى ەكەنسىز، — دەدى جامال ءسۇيسىنىپ كەتىپ. ولجا¬بەكتىڭ دە وزىندىگى بار ەدى، وتاعاسى ودان ارتىعىراق كورىنەدى.
— قايىس دەگەن كەسىپ پە ەدى بۇرىن. قارتايعاندا وسىنىڭ ءوزى نان بولدى، — دەپ، بۇركىپ-بۇركىپ جىبەردى قارت.
— نە بەرەدى وسىعان؟
— ءبارىن قوسقاندا ءبىر جارىم، ەكى ەڭبەككۇن تاۋىپ وتىرام. قايىسقا سوققان جۇمىس ماعان سوقپاي كەتپەيدى.
— سول ەڭبەككۇنگە قانشا تيەدى؟
— ونىڭ ءوزى ءارقيلى بولاتىن كورىنەدى. بىلتىر مىنا «ون جىلدىققا» ءجوندى ەشتەمە تيمەدى. ال، ءبىز كادىمگىدەي قاۋزانىپ قالدىق. ءبىر قۇلىندى بيە ساتىپ الدىم. شۇكىر، ىشەرمەندىگىمىز دە بار. مۇنىڭ ءوزى پايداعا قاراي، ءبىراق...
— پايداڭىز نە؟
— ەگىن جاقسى شىقسا، مال كوپ بالالاسا، سولداعى. ال ەندى، وسىنىڭ ءوزى، سالاقتىڭ، ەرىنشەكتىڭ قولى ەمەس-اق.
وتاعاسىنىڭ اڭگىمەسى جامالدىڭ قۇلاعىنا جاعىپ بارادى. ءار ءسوزىن باپتاپ ايتىپ قيسىنسىز جەردە «وسىنىڭ ءوزى، ونىڭ ءوزى» دەگەندە جىميىپ كۇلىپ قويالى. كوپ مىنەزى ولجابەكتىكىنە ۇقسايدى ەكەن. ساسپايدى. تۇرتكىلەپ وتىرماساڭ، سويلەمەيدى. جامال كولحوزدىڭ ىشكى جايىن جەتە بىلگىسى كەلدى. وتاعاسى تاعى دا توقتاپ قالدى.
— كولحوزعا باسىنان ەنىپ پە ەدىڭىز؟
— وسىنىڭ وزىنە ءبىرازعا دەيىن تۇسىنبەي ءجۇردىم. بىلتىردان بەرى عانا مۇشەمىن.
— كەيىن كەلگەندەردى بۇرىنعىلار قاعاجۋ قىلماي ما؟
— بۇنىڭ وزىندە ونداي مىنەز كورىنبەيدى. جۇمىسىن ۇقساتساڭ بولعانى.
— وندا بىرەۋدىڭ اقىسى بىرەۋدە كەتپەي مە ەكەن؟
— باسىندا مەن دە وسىلاي ويلاعان ەدىم. وسىنىڭ ءوزىن جوعارعى جاق قاتتى ەجىكتەگى كەتتى. كىمنىڭ نە ىستەگەنىن جازىپ وتىرادى ءقازىر. جامانىن «جالقاۋ» دەپ قارا تاقتايعا، جاقسىسىن «ەكپىندى» دەپ قىزىل تاقتايعا شىعارادى. ال ەندى، پايدا دا سوعان قاراي بولىنەدى. مۇنىڭ ءوزى جاقسى بولدى. ءبىر جامان جەرى بار: قاداعالاپ وتىرماساڭ، كەيدە كۇنىڭ جوعالىپ كەتەدى. ەسەپشىنىڭ اۋزى قيسايسا، ارتىق تا جازىپ جىبەرەدى. وسىنىڭ ءوزى ۇنامادى ماعان. سونسوڭ باسقارماعا ايتتىم.
— ول نە دەدى؟
— سوتقا بەردى. سوتتىڭ نە دەرىن قايدام
ءبىر قامىتتى ەكى ءبولىپ ۇستاپ، جەتىپ كەلگەن جىگىت اڭگىمەنى بۇزىپ جىبەردى. ءبىر كوزىن ادىرايتا، ءبىر كوزىن سىعىرايتا قارايتىن شاپىراش ەكەن.
— مىنانى تەز جاماي قويىڭىز! — دەپ جەلپىلدەتىپ تۇر. وتاعاسى ساسقان جوق. قولىنا الماستان ەكى كوزى قامىتتا.
— ياپىراي، تاعى ءبولىپ تاستاي بەردىڭ بە؟
— ادەيى ىستەدى دەيسىز بە؟
— كۇتىپ ۇستاۋ كەرەك قوي.
— كۇتىپ ۇستاعاندا بۇل ءيتتى ءوز موينىما ىلەم بە، ەندى؟!
— جارامايسىڭ، شىراق، بەرى اكەل.
— ەڭبەككۇن تاپساڭىز بوپتى دا. ىستەي بەرىڭىز.
— تابىستان نە پايدا، شىعىنى اسىپ جاتسا.
— سىزدەن شىعارى نە؟ — دەپ جىگىت ساق-ساق كۇلدى.
قارت جىگىتكە قولىمەن نۇسقاپ تۇرىپ، جامالعا قارادى.
— وسى تۇسىنبەي تۇر ما، مەن تۇسىنبەي تۇرمىن با، بالام؟
جامال ەكەۋىن دە تۇسىنە قويعان جوق.
— قايدام، — دەي سالدى. وتاعاسى جۋان ءبىزدى قامىتقا بويلاتا سۇعىپ قويىپ، تاسپانىڭ ۇشىن شيراتا وتىرىپ سويلەدى، ەندى:
— وسىنىڭ ءوزىن ءبىرسىپىراسى ءالى تۇسىنبەيدى. ورتادا پايدا كوپ بولسا، ەڭبەككۇنگە تيەرى دە كوپ. بىلتىر «ون جىلدىقتىڭ» جابىقبەگى باقانداي 400 كۇن تاپتى. اربىرىنە 200 گرامنان استىق الدى. مەنىكى ءۇش ءجۇز ەلۋ ەدى، ءار كۇنىمە 4 كيلودان استىق ءتيدى. سايمان بۇلىنە بەرسە، ەگىن شىقپاسا، ءتول قوسىلماسا، كولحوز ەڭبەككۇندى نەمەن وتەيدى؟ وسىنىڭ ءوزىن وڭاشادا ءبىر ويلاساڭ دەيمىن، شىراق.
— نەشاۋا! كولحوز ولتىرمەيدى، تابادى.
— ال، سەنى باسقارما سايلادىق. تابا قويشى كانى؟
— نەسى بار؟ اۋدانعا شاۋىپ بارام دا، قازىنادان الىپ قايتام.
— قازىنا وزىڭنەن سۇراپ جاتىر، بەرە مە؟
— بەرەدى. بولماسا كولحوزدان الىپ بەرەدى.
— مىنە، وسىنىڭ ءوزى جامان، — دەپ باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى وتاعاسى. — ول بىرەۋدىڭ ادال ەڭبەگى. سەن جاتىپ ىشكىڭ كەلەدى. ساعان الىپ بەرە بەرسە، مەن، مىنە، جامامايمىن، ال، — دەپ قامىتتى بىلاي قويا سالدى. — وسىنىڭ ءوزى نە بوپ شىقتى سوندا؟ ويلاشى، شىراق. ەكەۋمىز بىردەن تويتيعامىز جوق پا؟!
— ويباي، سىزدىكى دۇرىس. بوگەلىپ قالدىم، جاماڭىزشى...
— ءا، سولاي ما، — دەدى دە وتاعاسى قامىتتى قولعا قايتا الدى.
ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى جامالعا ساباق بولدى. ءوز جەرىندەگى» كولحوزدىڭ ءتارتىبى ناشار ما، الدە تۇسىنىگى قاتە مە؟ جوق، باي-قۇلاقتىڭ ۇگىتى مە، ايتەۋىر كولحوزدى قۇبىجىق كورەتىن. ولجابەك تە: «ىستەگەن مەن ىستەمەگەن پوپالام. ىستەمەسكە تاعى بولمايدى»، — دەپ كەتكەن ەدى كولحوزدان. وتاعاسى تۇرعان كولحوز ولاي ەمەس. ادامدى ەڭبەگىمەن باعالايتىن، پايدانى ەڭبەككە قاراي بولەتىن ءادىل ەكەن. جامالعا ۇناي باستادى. ايتسە دە مىقتى ءبىر كۇدىك جۇرەك باسىندا قالعانداي ەدى سۇراپ تىندى:
— جەكە مەنشىكتە مالدارىڭىز قانشا؟
— وتاعاسىدا ءبىر بيە، ءبىر سيىر بار. مەندە سىمپىلباي دا جوق، — دەدى جىگىت. ەكى كوزى ەكى جاققا قاراپ تۇر ەكەن. «كوزىڭە ءسوزىڭ ساي شىقتى» دەگەندەي جامال ءبىر جىميدى دا:
— سىزدە نەگە جوق؟ — دەدى. جىگىت قالجىڭعا اينالدىرعىسى كەلدى.
— مەن ءوزىم جۇرت ۇستىندەگى اداممىن. مالدى قايتەم؟ كەشە مىناۋ ۇيگە قوندىم. بۇگىن وسىندا دا قونا كەتەم، — دەپ تومەنگى كوزىن قىسىپ قويدى. جامال ەلەگەن جوق.
— سىزدەيلەر كوپ پە؟
— كوپ بولسا ءۇي جەتە مە، ورىن جەتە مە؟
— ايتكەنمەن بار، — دەدى وتاعاسى. — تايبەق بورانقۇل سەيتجان — تورتەۋى قارا تاقتايدىڭ ۇستىنەن تۇسپەيدى. وسىنىڭ، ءوزىنىڭ اقىرى نەگە سوعارىن كىم ءبىلسىن؟
— سونىڭ ءبارى بويداقتىقتىڭ كەسىرى، — دەپ تومەنگى كوزدى جىگىت تاعى دا ءبىر قىسقاندا، جامال اۋزىنا كەلىپ قالعان ءسوزىن توقتاتپادى:
— سوراقىسى ادىرايعانى ما دەسەم، سىعىرايعانى ەكەن عوي.
جىگىت قىزاراڭداپ، جاق اشا الماي قالدى. وتاعاسى قامىتقا اينالىپ اڭداماسا كەرەق جالت قارادى جامالعا.
— ماعان بىردەمە دەدىڭ بە، بالام؟
— انشەيىن، اناۋ تالقىنىڭ تىستەرىن ايتام. بىرەۋى ولاي، بىرەۋى بىلاي، ونىسى نەسى؟
— اسىعىستا بوبالامداي سالعان نارسە عوي.
— باسە.
— وسىنىڭ وزىنە تالاي زامان بولدى. كۇتىپ ۇستاعان سوڭ كەلە جاتىر ءالى. تۋ جىگىت كۇنىمنەن بار.
— جاسىڭىزدان ۇقىپتى ەكەنسىز، اتا.
— «جاسىڭدا سالاق بولساڭ، بارا-بارا بىلىق بولارسىڭ»؛ «جاسىڭدا قىلجىڭ بولساڭ، قارتايعاندا مىلجىڭ بولارسىڭ» دەگەن بار. شىراق، سەن، وسىنى دا ءبىر ويلانعايسىڭ، — دەپ وتاعاسى قامىتتى جىگىتتىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى. قىسىلىپ وتىرعان جىگىت اتىپ شىعا جونەلدى.
— بۇل كىم؟ — دەدى جامال جىگىت كەتكەن سوڭ.
بەكباۋ دەگەن جىگىتىمىز. مەن جاسايمىن، ول جوعالتادى، مەن جامايمىن، ول جىرتادى. وسىنىڭ وزىنە ول ۇيالمايدى. مەن جالىقپايمىن. «نەشاۋا» مەن كەلە جاتىرمىز.
جامال كۇلىپ جىبەردى.
— ءوزى ورىسشا بىلە مە دەيمىن؟
— وزگەسىن قايدام، «نەشاۋانى» بىلەدى، ايتەۋىر.
مايرا كەلىپ داستارقان جايدى. ءۇي ۇستاعان جاس قىزدىڭ ءار قيمىلىن جامال بايقاپ وتىردى. الدىمەن ءجۇرىس-تۇرىسى ۇنادى. سارتىلداعان شاپشاڭ، ىبىلجىعان شابان دا ەمەس، سالماقپەن ءجۇرىپ ءبارىن جايعادى. شىنى اياقتارىندا كىرشىك جوق. سالعان مايى التىن اسىقتاي. تابا نانى ۇگىلىپ ءتۇر. ساماۋىر، داستارقاندارى تاپ-تازا. ءبارىن اكەپ قويعان سوڭ، اكەسىنىڭ الدىنا بارىپ، لەگەن ۇستاپ ءيىلدى. ورىمگە قۇنىققان اكەسى، تومەن قاراپ قۇديعان باسىن سوندا عانا كوتەردى. قولىن جۋىپ، داستارقان باسىنا كەلگەندە:
— بيەنىڭ ساۋىنى اسىپ كەتتى-اۋ، — دەپ قوبالجىپ ەدى:
— وتىرا بەرىڭىز، بەكباۋعا ساۋعىزىپ الدىم، — دەدى مايرا.
وتاعاسى الاڭسىز وتىرىپ شاي ۇستىندە اڭگىمەگە كىرىستى...
V
جامال ءبىر دوڭەستىڭ ۇستىندە تۇر...
كۇن سارى بەلگە شۇقشيىپ بارىپ قالىپتى. تۇس-تۇستان كوتەرىلگەن قويۋ شاڭ، تىمىق اۋە دە جايىمەن عانا ىدىراپ بارادى. الدەقايدا شىرقاعان ءان ەستىلەدى. ويدى وزىنە تارتىپ اپ، بويدى تەربەپ تۇرعانداي. ءار جاقتان شوعىرماقتار كەلەدى. بارىنە وسى ارا قارا قازانداي. اۋىل شىمىر-شىمىر قاينايدى: ورىستەن مال قايتتى، كوشەدە — ويناعان بالا، جۇگىرگەن يت-قۇس...
جامال بار قيمىلدى كوزىمەن وتكىزىپ تۇر. بار دىبىستى قۇلاعىمەن ەستىپ تۇر. قىدىرعان كوز ءدال الدىنداعى ءبىر ۇيگە توقتادى جاڭادا سالىنعان، قوبديداي كىرپىش ءۇي. سىرتى شاعالاداي اپپاق. باتار كۇنمەن شاعىلىسىپ تەرەزەسى كوز ۇيالتادى. ەسىك الدىندا،كوك سيىردىڭ جەلىنىنە جابىسىپ جاس ايەل وتىر. باتپىراۋىعىن جاماپ، قالشيىپ بالا تۇر. ءۇي قوجاسى جۇمىستان جاڭا كەلەدى. جولىنداعى باقشاسىنا بايىپپەن قاراپ، بوگەلە كەلەدى. بالا مەن الا توبەت جارىسا جونەلدى. ەكەۋى دە ەركەلەپ بارىپ باسقا شاپشىدى. ءبىرىن باسىنان سيپاپ، ەكىنشىسىن ماڭدايىنان ءسۇيىپ، ۇشەۋى ۇيگە ءبىر كەلدى. ايەل دە ورنىنان تۇردى. تورتەۋى باس قوسىپ، ءبىر وتىردى.
كەشكى اۋەدە، ەسىك الدىندا ەركىن سويلەسكەن ءۇي ءىشىنىڭ بار سىرى جامالدىڭ قۇلاعىنا جەتىپ تۇر.
— مەن ءبىر نارسە ويلاپ كەلدىم، — دەدى ءۇي قوجاسى. — ءبىر ۆەلوسيپەد الساق، كور-جەرگە كولىك سۇراي بەرۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز، سەن قالاي كورەسىڭ؟
ايەلى جاۋاپ بەرگەنشە بالاسى قۇيرىعىن جەرگە ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەرىپ، الاقانىن شارت ەتكىزدى.
— الاقاي، مەن مىنەم!
— سەرىكجان ەكەۋىڭنەن شىعىپ مەن قايدا بارام. ءبىراق نەمەنەڭە الاسىڭ، اقشا قايدا؟ — دەدى ايەل.
— استىققا الامىز دا. بۇيىرسا، بيىل ەگىن جاقسى عوي.
— كوپ كەرەك شىعار؟
— ەكى ءجۇز ەلۋ پۇت جەتەدى.
— سوندا ىشەرمەنگە ىشتەمە قالا ما؟
— ەسەپتەيىق مەنىكى بەس جۇزگە اينالىپ بارادى. سەنىكى قانشا؟
— قايدام؟ ازىرگە ەكى ءجۇز ەلۋ.
— ءبىر ءجۇزدى قايتسەڭ دە قوسارسىڭ. سوندا سەگىز ءجۇز ەلۋ. سەگىز كيلودان اينالۋىنا ءسوز جوق...
— ءوز ەڭبەگىمە پۇلىشتەن ءبىر پالتو الىپ بەر اۋەلى. سونان سوڭعىسىندا جۇمىسىم جوق، — دەدى ايەل. ەسەپكە شورقاقتاۋ ەكەن، كۇيەۋى ءبىراز كەلەمەج قىلدى.
— ەندىگى جىل الارسىڭ، اسىعىسى نە؟
— ءوزىڭ نەعىپ وتىرسىڭ! ءبىر جىلعى تابىسقا ءبىر پالتو كەلمەي مە؟ — دەپ اڭىرىپ قالدى ايەل.
جامال ءدوڭ باسىندا وتىرىپ، جىميىپ قانا كۇلدى. ىشىنەن بۇل دا ەسەپتەپ، ۆەلوسيپەد پەن پالتوعا قوسىپ جىبەك ءشالى، بوتينكا الىپ قويىپ ەدى. ەكەۋىنە ءتورت ءجۇز ەلۋ پۇت استىق تيەدى ەكەن، مۇنى قايدا قويادى؟! — دەپ تاڭدانادى، قىزىعادى. بەلسەنىپ جۇمىسقا دا ءتۇسىپ كەتەدى. وسىنداي ادەمى ءۇي سالىپ الىپ، الدىندا ولجابەق ساعىنتاي ۇشەۋى اڭگىمەلەسىپ تە وتىرادى... الدەن ۋاقىتتا ءدوڭ باسىندا شوشايعان ءوزىن عانا كورەدى. جىلايدى، جاس بالاشا سولقىلداعانى ەسىك الدىندا وتىرعاندارعا ەستىلدى مە قارق-قارق كۇلىپ جاتىر...
ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، اقىرىن باسىپ وتاعاسى كەلەدى. كوز جاسىن تىيىپ، جامال بويىن بەكىتتى. كۇن باتىپ، قارا كولەڭكە قويۋلانىپ قالىپتى. اۋىل دىبىسى باسەڭدەپ قالعىپ بارا جاتقان سياقتى. وتاعاسى قاسىنا كەلىپ وتىرىپ جاتىپ، قۇمالاعىن قولىنا الدى.
— تارتا وتىرايىق، نەمىز كەتىپ بارادى.
— كوزىڭىز كورە مە؟
— ءازىر مۇندىعى بار.
— مىناعان تارتىڭىز، — دەپ جامال شاپانىنىڭ ەتەگىن جايدى.
وسىنىڭ ءوزى، ايتەۋىر جاقسىلىققا جوريدى، — دەدى وتاعاسى قۇمالاقتى جايىپ قويىپ. — قاشان تارتسام دا تالايىڭ جوعارى تۇرادى. كەپ تالايدا عوي. ءقازىر «بەسەنەسى بەستەن» ءتۇستى. ەكى ەزۋىڭ ەكى قۇلاعىڭدا. جۇرەك قۋانىشتى ارتى دا ءسۇيىنشى ەكەن. ەنشاللا، تابىسارسىڭدار. مۇنىڭ ەزىن ەندى تارتىپ كەرەگى جوق. الجىپ كەتەدى، — دەدى دە قۇمالاقتى جيىپ الدى.
جامال كادىمگىدەي قۋانىپ، كەزى كۇلىمدەپ كەتتى.
— ايتقانىڭىز كەلسە، كەرتوبەل سىزدىكى.
— اتىڭدى نەعىلايىن، شىراعىم. ءتاڭىرى تەك تابىسۋعا جازسىن.
— وسىناۋ ءۇي كىمدىكى؟ — دەپ، مانادان بەرى كوڭىلىن بولگەن كىرپىش ۇيگە نۇسقادى جامال.
— كارىمدىكى عوي. بۇل ءبىر، بولعالى تۇرعان ءۇي ەزى. جاتپايتىن جىگىت. وسى ءۇيدىڭ ءوزىن جۇمىس-جۇمىستىڭ اراسىندا، ءبىتىرىپ الدى. ەڭبەككۇنى جاقسى دەپ ەسىتەم. ال ەندى، ايەلى وزىنەن وتكەن: ءبىرسىپىرا ايەل جۇمىستان قاشىپ، ءۇي ساعالايدى. بۇل ەكەۋىن دە ۇقساتىپ ءجۇر. وسىنى ءالى بريگادا قويادى دەگەن ءسوز بار.
— ەسەپ بىلمەيدى عوي، بولا الا ما؟
— ەسەپتى شوتوبوتتار جاسايدى دا. جۇمىستى ءبىلۋ قيىپ. بۇل جۇمىس دەگەننىڭ ءوزىنىڭ ءتىلى كوپ. سوعان جۇرتتىڭ ءوزى تۇسىنبەي ىستەيدى، شىراعىم. انە بىرەۋ ءۇي قۇتجان دەگەندىكى. ءوزى سوقاشى. وسىنىڭ جۇمىسى نەگە ونبەيدى؟ — دەپ ءبىر كۇنى ادەيى كەلسەم، جەردى تەپكىلەپ، سوقانى سارت-سۇرت ۇرىپ، ءبارىن سىپىرا بوقتاپ تۇر ەكەن. «جەر شىعىپ كەتتى»، «سوقسا — سوقا ەمەس» — دەيدى. بايقاسام، جەر ءالى شىققان جوق. سوقانىڭ ءجۇزى ءبىر ەلى. وگىزدەرىنىڭ موينى ءتيىپ قالعان، جۇمىس ەندى قالاي ءونسىن؟ «ەگىن شىقپادى»، «كولحوز جامان» دەپ ايىپتايدى تاعى. وسىنىڭ ءوزىن ايتپاساڭ، بىلە بەرمەيدى. قىزىعى ايتقىزباي ءبىلۋ عوي.
ساسپاي سويلەپ، ءبارىن قامتىپ، ءار ءسوزدى ورنىنا نىق قويىپ وتىرعان وتاعاسىنى جامال ءوزىنىڭ، ۇستازىنداي كوردى. ءار ءسوزى ءبىر ساباق. كولحوز ءومىرىن وقىتىپ وتىر. وقىعان سايىن ءبىر سارايدىڭ ەسىگى اشىلىپ، ءىشىن ارالاپ كەتەدى جامال. جاڭا دۇنيە كورەدى. توزعان قونىستان جاڭا قونىسقا كوشىپ كەلىپ، كوڭىلى جاڭارعانداي بولادى... قانشا جاڭارسا دا، قانشا كوشسە دە، قول ۇستاسقان ەكى سورلى سوڭىنان ءبىر قالمايدى. ءۇستى-باسى جۇلىم-جۇلىم، بەتى كونەكتەي، بوربايى شيدەي بوپ ەرەدى دە وتىرادى. قارامايىنشى، كورمەيىنشى دەپ، كەرتوبەلمەن ىزعىتىپ كەتىپ بەل اسادى. قۇتىلام با دەپ ارتىنا قاراسا، ەكەۋى الدىنان شىعادى. ءدال جولىندا، قولىن جايىپ، سارناپ تۇرعان سورلىلاردى قيا الماي، اتتان تۇسەدى. ۇزاق اڭگىمەگە كەلەدى. قاسىرەت دارياسىنا عارىق بوپ، تۇنشىعادى، «قۇتقار» دەپ قول سوزادى جامال.
وتاعاسىمەن وتىرعاندا جامال ءدال وسى حالدە ەدى. قۇتقارۋشى دا وتاعاسى دەپ ءبىلدى.
— دۇنيە-اي، ەل قاتارىنا ءبىز دە ەنەر مە ەكەنبىز؟ نە اقىلىڭىز بار، ايتساڭىزشى، — دەدى كوكىرەگى قارس ايرىلىپ. — ويلاي-ويلاي باسىم قاتتى. وسى قاسىرەتتى كوتەرە-كوتەرە ءالىم دە ءبىتتى. قايدا بارام ەندى، نەگە بارام؟ قايدا قالام نەگە قالام؟ اكەم دە، اقىلشىم دا ءسىز بولدىڭىز. وسى جوندە ءالى ءسوز ايتقان جوقسىز. نەگە ايتپايسىز؟ ءسوزىڭىز تۇمار، اقىلىڭىز ەم سياقتى ماعان.
كوز بايلانىپ كەتتى. اۋىل تىم-تىرىس. اندا-ساندا ماڭق ەتكەن يت داۋسى عانا ەستىلەدى. ءتۇن مۇلگىپ، تىڭداپ تۇر. تەرەزەدەن كورىنگەن كومەسكى شام جىلت-جىلت سىعالاپ تۇرعانداي. وتاعاسى تۇڭعيىق ۇيىرىمدەي قوزعالا وتىرىپ سويلەيدى:
— وسى، قۇيقىلجىعان ءومىر شىركىن ويلاپ تۇرساڭ راقاتتىڭ دا، ازاپتىڭ دا بازارى عوي، بالام. ارالاپ كەلىپ ءبىر اۋىرىنا كەزدەسكەنىڭ راس. وسىنىڭ وزىنە شىدامدىلىق كەرەق ءبىراق... شىداساڭ عانا بىردەمە دەگىم كەلەدى:
— شىدادىم، اتا، ايتا بەرىڭىز، — دەدى جامال.
— ەندەشە بۇلك ەتپە. ىڭعايىڭدى بايقاعانشا ۇندەمەپ ەدىم. قايدا باراسىڭ بۇلك ەتكەندە؟ بالاڭدى، جولداسىڭدى ىزدەسەڭ وسى جاقتا. ءالى كۇدەر ۇزگەن جوقسىڭ. ەلىڭ الىس، جولىن، قورقىنىش. سول قاشقىندار تاعى كەزدەسپەسىن قايدان ءبىلدىڭ! جاتا بەر، بالام. ءوزىن، جالىقپاساڭ مەن اۋىرلاماسپىن. مايراعا سەرىك بول. سول بالانىڭ قامىن ويلاپ، ءقايسىبىر تۇندەردە ۇيىقتاماي شىعام. ال، سەن ەسىمە تۇسكەندە قابىرعام قايىسادى. ءتاڭىر جازىپ، تابىساتىن كۇن بولسا، قۋانىشتارىڭنىڭ، ىشىندە بولىپ، قولىمنان اتتاندىرامىن. جوق باسقاشا بولسا، قالعانىنا مەن دايىن. «اكەم» دەدىڭ، «اقىلشىم» دەدىڭ، قارا شالدى قارا اتاننىڭ، جۇگى باسىپ، قايىسىپ وتىر، شىراعىم. وسىنىڭ، ارجاعىن ۇعىنارسىڭ.
— ۇقتىم، — دەدى جامال كىدىرمەستەن. — ەكەۋىن ارتىما تاستاپ كەتە الاتىن ەمەسپىن. تاۋىپ ايتتىڭىز. ال سوندا كۇدەر ۇزگەنشە كۇندى نەمەن وتكىزەم؟
— كۇن وتە بەرەدى، شىراعىم. توقتامايدى ول. كۇن سايىن كەرتوبەلگە ەر سال دا، ەل ارالا. جوعىڭدى ىزدە، ەلمەن تانىس. جاقسىسىن كورىپ ەسىرمە، جامانىن كورىپ جەرىمە. جاڭا قونىس ەل عوي، جايلانعانشا سول بولىپ جاتىر. جاقتىرساڭ سەن دە سونىڭ ءبىر جەرىنەن ىرگە تەپ. بوزتورعاي دا ۇيا سالادى.
— مەنىڭ ۇيام، ءسىز، اتا! جوعىمدى تاپسام دا، تاپپاسام دا تاپجىلماسقا بەكىدىم وسى ارادان، — دەدى جامال.
ەكەۋى ورنىنان تۇرىپ ۇيگە اياڭدادى.
ەكIنشI ءبولIم
بەسىنشى تاراۋ
رەكورد الدىندا
I
اي ارتىنان ايلار، جىل ارتىنان جىلدار ءوتىپ جاتتى.
حالىق كوميسسارلارى سوۆەتى مەن ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى شىقتى.
«سسسر-دىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى قۋاڭ اۋدانداردا تۇراقتى ءونىم الۋ قامتاماسىز ەتىلسىن...» — دەپتى. وسى سالماقپەن ايتىلعان از ءسوز تاسقىنداي تەز جايىلدى ەلگە. قولدان قولعا، اۋىزدان-اۋىزعا جەتتى. اسىرەسە، وڭتۇستىك-شىعىستاعى اۋدانداردا توپ-توپ بولىپ تالقىلاپ جاتتى.
سول تالقىنىڭ جۋان ورتاسىندا بولعان شىعاناق، قىرمان باسىندا جالعىز وتىر. ەگىن باسىلىپ، قاپقا تۇسكەن. قىرمان سىپىرىندىسى، بولماشى توپان ءۇيىندىسى عانا بار. شىعاناقتىڭ، كۇيبەڭى سوندا دا بىتكەن جوق. قاسىندا باسىلماعان ەكى باۋ تارى جاتىر. تارىنى قولىمەن ۇگىپ، الاقانىنا سالىپ قارايدى دا، جىمىڭداپ قويادى. ۇگە بەرەدى، جانىنداعى سارى دوربا تولدى. تولعان دوربانى قايتا توگىپ قۇممەن ويناعان بالاشا ساپىرادى. ويىنقۇمار بالا دا جالىعار ۋاقىت بولدى. شىعاناق قۇمارى تارقار ەمەس. ساپىرا بەرەدى، سۇرىپتاي بەرەدى...
ارت جاعىندا اقىرىن باسىپ ولجابەك كەلەدى. ەكى قولىندا ەكى كەسە، جىميىپ كۇلىپ كەلەدى. ەكەۋىن شىعاناققا اكەلىپ بىردەن ۇسىندى.
— ە، مۇنىڭ نە؟
— تۇك تە ايىرماسى جوق. ءىشىپ كور.
شىعاناق سۇتكە سالعان ەكى كەسە تارىنى ەكى قولىنا ۇستاپ وتىرىپ كۇلىپ جىبەردى:
— جۇرت مەنى دۋانا دەيدى، سەن عوي ناعىز دۋانا.
— جوق، سەن دۋانا. ءىشىپ كور اۋەلى ءوزىڭ.
كەزەك ۇرتتاپ، شىعاناق ەكى كەسەنى بىردەي بوساتتى.
تاعى بار ما؟ ءدامىن ايىرا المادىم.
وي، شىركىن-اي، ايىرا الماعان شىعارسىڭ. ودان دا جەڭىلدىم دەسەڭشى.
ەكەۋىنىڭ تالاسى ويلاماعان جەردەن باستالعان ەدى. ەگىن ابدەن پىسكەن كەزدە شىعاناق قالىڭ تارىنى ارالاپ ءجۇرىپ، ءقايسىبىرىنىڭ باسىن قىرقىپ الا بەردى. ولجابەك مۇنى ءبىر كۇن ەمەس، ءار كۇن كورەتىن. ءبىر كۇنى ادەيىلەپ سۇرادى:
— سەن وسىنى قايتكەلى ءجۇرسىڭ؟
— قايتكەنى نەسى، جەيمىن.
— جەۋىڭە باسقا تارى جەتپەدى مە؟
— قولدان قىرقىپ، قولدان ۇكسەڭ بالداي ءتاتتى بولادى.
— ياپىراي، ءا — دەدى دە كەتە باردى ولجابەك. ءبىراق بۇل ءسوز ەسىنەن كەتپەدى. بالداي ءتاتتى تارىنىڭ ءدامىن تاتۋعا ىنتىعىپ، جۇمىستان قايتقاندا قولدان ۇگەدى دە، اقتايدى. سول اقتاعان تارىسىن بۇگىن سۇتكە سالىپ جەپ كورسە، تۇك ايىرماسى جوق. سونسوڭ شىعاناقتىڭ قاتەسىن دالەلدەۋگە قولدان ۇككەنىن دە، باستىرىپ العانىن دا اكەلىپ وتىر ەدى.
— سەن «اسپان استى كەڭ» دەپ تاعى دا ءبىر جاققا شىعىپ كەتەرسىڭ. شىن سويلەسەيىق — دەدى شىعاناق، — پارتيا تارىنى كوبەيت دەپتى. ول قۇر كوپ سالعانمەن كوبەيمەيدى. بابىن ءبىلۋ كەرەك. اۋەلى تۇقىمىن سايلاۋ كەرەك. ويىلدىڭ اق تارىسى ابدەن تازارعان ەمەس. ونىڭ ىشىندە، مىنە اعى دا، الا بۇيرەگى دە، قىزىلى دا ءجۇر. جەتىلە كەلگەندە تارى باسىنىڭ ءبىرى شوقپارلانىپ تۇرسا، ەندى ءبىرى كۇلتەلەنىپ تۇرادى. ەڭ بىتىك شىعاتىنى ۇيىسپا كەلىپ، ءدانى تازا بولادى. مەن سول ۇيىسپاسىن ىرىكتەپ وتىرمىن. مۇنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى — پىسكەن كەزدە ساراتوۆتىڭ قىزىل تارىسىنان از توگىلەدى. ىستىققا شىدامدى.
— وي، شىعاناق، شىعاناق! — دەدى ولجابەق — تاعى دا ءبىر ەرمەك تاپقان ەكەنسىڭ عوي.
— مۇنىڭ ەندى ەرمەكتىگى شامالى. بەس جىل بولدى سوڭىنا تۇسكەلى. تۇقىم دايىن. ءبىراق وسىنى جاڭا جەرگە سالامىن. ماشينانى جاڭا جەرگە ورناتامىن. مىنە، ۇلكەن ەرمەك سول بولار.
— ە-ە-ە، — دەپ ىڭىلداي جونەلدى ولجابەك. كوزىنە الدا تۇرعان قاۋىرت جۇمىس ەلەستەپ كەتتى...
— ءبىر جامان جەرىڭ قۇيقىلجي بەرەدى ەكەنسىڭ. تاعى دا ماشينا ورناتۋ كەرەك. ارىق قازۋ كەرەك. ۇستاعان جەردەن قاتىپ قالسا عوي كىسىنىڭ كىسىلىگى.
— سىنىپ كەتسەڭ قايتەسىڭ؟
— سىنساڭ سىنىپ كەت، نە كەرەك بۇراڭداپ.
— ءا-ا-اي، ولجابەق ولجابەك! — دەدى شىعاناق. — سىناتىن دا جەر بار، مايىساتىن دا جەر بار. پايدالى ىسكە قاراي مايىسسام دا ۇرساسىڭ با؟
— ال، نە كىنا تاپتىڭ؟ ءۇش شىعىردىڭ بەرگەنىن ءبىر ءوزى بەرىپ تۇر؟
— ون شىعىردىكىن نەگە بەرمەيدى؟
— ە، قايدان بىلەيىن.
— سەن بىلمەسەڭ مەن بىلەم. جەر تەگىس ەمەس. توپىراعى ناشار.
ولجابەك ويلانىپ قالدى. شىعاناق تارىسىن سۇرىپتاي بەردى. ەسىز قىرماندا ءۇنسىز شوشيعان ەكەۋىن باسىنعانداي ءبىر توپ قارا تورعاي ءدۇر ەتىپ قونا قالدى. شىعاناق جۇمىسىن تاستاپ، ورنىنان اقىرىن تۇردى دا، تورعايلاردى الىستان وراعىتىپ، ورتاعا تامان قايىردى. ورتادا شاشىلعان ءدان، شىپىرلاعان تۇزاق جاتىر. ولجابەك مۇنىڭ ءبىرىن دە بايقاعان جوق ەدى، «الگى قايدا!» دەپ ارتىنا قاراسا، شىعاناق بالانىڭ ءىسىن ىستەپ ءجۇر. «وسى شىن اۋىسقان شىعار»، — دەدى ىشىنەن. تورعايلار ءدۇر ەتتى. ورنىندا قالعان بىرنەشەۋىن سىپىرىپ اكەلىپ، شىعاناق ولجابەكتىڭ، الدىنا قويدى.
— نەشەۋىن الاسىڭ، الا بەر.
— بالا بولدىڭ با؟ بۇل بەيشارالاردى نە قىلاسىڭ؟
— بەيشارا ەمەس. تارىنىڭ ءبىر جاۋى وسى. ادام جاساعان ايلانى كەزىندە پايدالانىپ قال.
ولجابەك ەلەگەن جوق. ويىندا ءالى دە جاڭا قونىس، جاڭا ارىق وتىر ەكەن:
— توكەن نە ايتادى بۇعان؟ — دەدى.
— توكەن قوستاي ما؟ باسىندا ورناتتىرعان ءوزى، سول جەرگە.
— تاعى دا ءبىر مول داۋعا ەندىم دە.
— دەگەنمەن بەتى قايتىپ قالعان ءتارىزدى. ءيى جۇمساقتاۋ.
— ىستەيتىن بولساڭ سۋىققا قالماي تەز ىستە.
— ونىڭ سۋىعىنان دا جازعى ەگىسكە قاربالاس بولعانى جامان عوي. بۇگىن ءبىر بەتى اشىلار.
— قايدا كەتتى وزدەرى؟
— شاڭگەرەيدى ەرتىپ سول جەردى كورگەلى كەتتى. اسپاننان جاڭا تۇسكەندەي بولاسىڭ دا وتىراسىڭ. نەگە ارالاسپايسىڭ سوزگە؟
— ءسوزدى قايتەمىن. جۇمىس ورىندالسا بوپتى.
— سەنى ەندى ەكى اسىقتىڭ اراسىنا سالىپ ىسپاسام بولاتىن ەمەسسىڭ.
— تەق قۇتىرماي وتىر! جەتەر سول-داعى.
ولجابەك سەسكەنىپ قالدى. «جەتەر سول-داعى» دەگەنى باياعى وبكومدا قىسىلعانى ەدى. سول جاڭا ۇمىت بولا باستاعاندا شىعاناق ەكى اسىقتىڭ اراسىنا سالامىن دەگەن سوڭ بەتىنە قان جۇگىرىپ، ۇلكەن كوزى ءبىر توڭكەرىلىپ كەتتى. مۇندايدا دەرەۋ ناسىباي اتىپ جىبەرەتىن. بۇگىن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا شاقشاسى جوعالعانى ەسىنەن شىعىپ، قولىن قالتاسىنا سۇعىپ قالدى دا، تارتىپ الدى. اتتەڭ ءبىر اتىم ناسىباي دەپ وتىرعاندا، سۇر شاقشا الدىنا كەلىپ توپ ەتتى. كۇلىپ جىبەردى
ولجابەك:
سەن ەكەنسىڭ عوي ۇرلاعان؟
— ۇرلاسام بەرەمىن بە، تاۋىپ الدىم.
— قوي-قوي. سەنەن باسقا ەشكىم ەمەس.
ناسىباي اتقان سوڭ، ولجابەكتىڭ بويى جادىراپ سالا بەردى. كوڭىلى تۇسكەندە ول اجەپتاۋىر اشىق سويلەسەدى. شىعاناقتىڭ قاسىندا كوپ بولۋى، ۇزاق جولعا بىرگە شىعۋى، قانشا ىسىلمايمىن دەسە دە، ءبىراز ىسقانىن ءوزى بايقامايدى.
— ناسىبايدى ەكى شاقشامەن اتاتىن ەدىم. ءبىرى ۇيدە قالاتىن ەدى. جامال بەيشارانىڭ قالتاسىندا كەتە بارىپتى، — دەپ بوساعان كوڭىلىن باسقاعا اۋدارۋ ءۇشىن باسىن كوتەرىپ، جان-جاققا قارادى. — مىناۋ ءۇش اتتى سولار بولدى ما ەكەن؟
— سولار، — دەدى شىعاناق قاراپ قالىپ. — ال ەندى، سەن وزىڭە-وزىڭ بەرىك بول. بيتتەي جارىقشاق شىقسا، توكەن سونى كوزدەيدى.
شىعاناق تارىسىن بولىپ، دوربانىڭ اۋزىن بۋىپ جاتقاندا توكەن مەن شاڭگەرەي دە كەلدى. قاستارىندا جاڭا اگرونوم سەرگەي بار.
— «بۇركىت قارتايسا تىشقانشى» دەگەن ەدى، شىعاناق ەندى تورعايعا تۇسكەن بە، — دەپ قالجىڭداي كەلدى توكەن. اقتوبەدەن قايتقالى جالاڭ توكەن ەمەس، شاڭگەرەي دە شىعاناقپەن جىلى سويلەسەتىن بولعان. اقتوبە ساپارى شىعاناقتىڭ وزىنە دە، باسقالارعا دا كوپ اسەر ەتكەن ەدى. بۇگىنگى اڭگىمە بۇرىنعىداي كەرىسكە سوقپاي، سىپايى سوزبەن، ىشتەي ارباسۋمەن وتەتىن ءتۇرى بار.
— ەگىنگە زياندىنىڭ ۇلكەن-كىشىسىن تالعامايمىن، — دەپ شىعاناق تا كۇلىپ قويدى.
— كوردىك جەرىڭدى، — دەدى توكەن. — كۇندە كورىپ جۇرگەن جەر عوي. توپىراعىندا مەنىڭ جۇمىسىم جوق، اگرونوم ايتار. سۋ بارمايدى. سۋمەن ەكى ارادا ءبىر بەلەس جاتىر.
— سۇراعانىمىز ول ەمەس ەدى عوي.
— ءا، اناۋ ما! ونى «قارا كولگە» بەرىپ قويعانبىز.
— تىم اسىعىس بەرىلگەن ەكەن. سونىمەن ماشينانى ورنىنان قوزعاما دەيمىسىڭ؟
— ونى وزدەرىڭ بىلەسىڭ. مەن ايتارىمدى ايتقامىن، — دەدى توكەن. شىعاناق ويلانىپ قالدى. شاڭگەرەي ءسوزدى ءىلىپ اكەتتى.
— ءبىز سۇراعان جەردى «قارا كولگە» بەرگەندەرىڭىز قالاي؟ ماشينا بىزدە. بىزدەن ارتىق ۇقساتپاق پا، ولار؟
— ماشينانى ورناتقاندارىڭ كەشە عانا عوي. كوشە بەرەسىڭدەر مە؟
— ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، سول ارادان كوشپەسكە بولا ما؟ (رۋ بارۋعا جاقسى دەپ، قايداعى ءبىر اششىلى جارىققا قامادىڭىز دا تاستادىڭىز. ءجوندى ەگىن الا الدىق پا بيىل؟!
— مەن ەرىكسىز اپارعانىم جوق. كەلىسكەنبىز. جامان جەردىڭ توپىراعىن وزگەرتە الا ما، ماشينا؟
شاڭگەرەي توقتالىپ قالدى. شىعاناق جاۋابىن قايىردى:
— كەلىسكەنىمىز دە راس. جەردىڭ جامان ەكەنى دە راس. كىم كىنالى ەكەنىن قۇداي ءبىلسىن. ال، ەندى سول جەردە وتىرا بەرگەنمەن جاقسارا ما؟ ەڭبەك ورىنسىز كەتىپ جاتىر. پارتيا تارىنى كوبەيت دەپ جاتىر. الداعى كوكتەمگە جاڭا ماشينامەن جاڭا جەرگە شىعىپ، جاڭا تۇقىم سەپسەق جارقىراپ ءبىر كورىنسەك دەيمىز. ءالى دە بولسا سۇراعان جەرىمىزدى بەر، توكەن.
— بەرىلىپ قويدى، بولمايدى.
— ەندەشە، امال بار ما، جاڭاعى دوڭەستى قاشاپ وتەمىز دە، — دەدى شىعاناق. شاڭگەرەي ىرشىپ ءتۇستى.
— ويباي، شاما كەلە مە وعان! دوڭەستى قاشاۋمەن قابات جاڭادان ارىق قازۋ كەرەق جەردى تىڭنان جىرتۋ كەرەك... قىرۋار جۇمىس ەمەس پە!
— بارىنەن دە تارى قىمبات. قىمبات نارسە وڭايلىقپەن تابىلماس بولار. مۇندايدا كوز جۇمباي كەرەك.
— ياپىراي. نە بەرمەي كەتپەسە؟
— وسىنىڭ بيلىگىن دە ماعان بەر، شىراعىم. قارا باسپاسا، ءبىر قاراعا جەتىپ توقتارمىن، جولدا قالماسپىن.
شاڭگەرەي ۇندەمەي وتىرىپ-وتىرىپ:
— مەيلىڭىز ەندەشە، — دەگەندە، شىعاناق توكەنگە:
— ال ءبىز كوشتىك. قارسىلىعىڭ بار ما؟ — دەدى.
توكەن مۇنى كۇتپەگەن ەدى. نە قارسىلىعىن، نە ريزالىعىن ايتا الماي وتىرىپ قالدى. الدەن ۋاقىتتا ويلاماعان جەردەن ءبىر سىلتاۋ تاپتى:
— تاعى دا توكەن كوشىردى دەپ جۇرمەڭدەر. سەرگەي الەكساندروۆيچ، ءسىزدىڭ دە ەسىڭىزدە بولسىن. مەن قارسىمىن. قارسى دا بولسام رۇقسات بەرەمىن. ءبىراق وسىدان كەلەتىن زياندى، جاۋاپكەرلىكتى شىعاناق پەن شاڭگەرەيدىڭ قارا باسىنا جۇكتەپ، ءتىلحات الامىن. بۇل ءوزى ۇلكەن جۇمىس. بىرەۋىمىزدى سوتتاماي تىنبايدى.
— ءيا، ويلانۋ كەرەك. كولحوز ەگىنسىز قالۋى مۇمكىن. قولعا العان سوڭ بىتىرمەي بولمايدى، — دەدى مانادان بەرى ۇندەمەي تىڭداپ وتىرعان سەرگەي. «ءتىلحات الامىن» دەگەن سوڭ شاڭگەرەي دە لوبلىدى:
— ءتىلحاتتى قويساڭشى، توكەن، ونسىز-اق رۇقسات بەرىپ ءجۇرسىڭ عوي.
— مۇنىڭ ءجونى ءبىر بولەك. قۇداي اقىنا، جاۋاپكەرلىگىنەن قورقىپ وتىرمىن. ايتپەسە، اۋدان باسشىلىعىنان ءبىر جاپىراق قاعاز اكەلە قويىڭدار.
— بولمايدى! — دەدى شىعاناق. سەن ءۇشىن اۋدان جاۋاپتى بولا ما؟ سەنسەڭ بەر، سەنبەسەڭ ءتىلحاتىڭدى الىپ بەر. مەن تۇردىم نەگە بولسا دا.
— شاڭگەرەي، سەنىڭ ءسوزىڭ دە وسى ما؟ — دەپ توكەن قاعازىن الا باستاعاندا:
— شىقاڭمەن جاساسا بەرسەڭشى، — دەپ كۇمىلجىدى شاڭگەرەي. توكەن ورشەلەي ءتۇستى.
— ايتپادى دەمە، كولحوز باستىعى الدىمەن سەن جاۋاپتىسىڭ. سەنسىز قاعاز جاسالمايدى.
— ياپىراۋ، مەن شىقاڭدى شىعاردىم عوي.
— جوق، بولمايدى، — دەپ توكەن قاعازىن سۋمكاسىنا قايتا سالدى. — باسە، بۇل ويلاندىراتىن جۇمىس.
شىنىندا بۇل ويلاناتىن جۇمىس ەكەنى راس. شىعاناق تالاسىپ، تارتىسىپ ءجۇرىپ ماشينا اكەلدى. اكەلگەن ماشيناسىنا ءبىرسىپىرا ەڭبەق پۇل شىقسا دا، ەلەۋلى ءونىم بەرە العان جوق. سول ماشينانى ەندى ەكىنشى جەرگە ورناتۋمەن بايلانىستى قىرۋار جۇمىستار تۇر. قالعان از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ورىندالا ما، جوق قىسقا سوعىپ، بىتپەي قالا ما؟ بىتپەي قالسا كولحوز مىقتاپ ومبىلاعانى. توكەن ومبىلاتا تۇسكىسى كەلگەندەي، سۇراعان جەردى بەرمەي، ەندى بەلەستى قاشاپ وتۋگە تۋرا كەلىپ تۇر.
— شاڭگەرەي! — دەدى شىعاناق، — «شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى» دەگەن قايدا؟ ماعان بيلەتكەنىڭ راس بولسا، مەن كەتىپ بارا جاتقاندا سەن امان قالمايسىڭ. قويا بەر قولدى. قورقاتىن تۇك تە جوق. ەكى جۇزدەي كىسى بار، جاۋىپ جىبەرەمىز.
— ءبىر تاۋەكەل ەندەشە! — دەپ شاڭگەرەي بىلەگىن سىباندى. توكەن ۇندەمەستەن قاعازىن الىپ جازا بەردى...
شەتكەرىرەك جانتايىپ جاتقان سەرگەي اڭگىمەدەن دە شەتكەرى. وي باستى ما، ات سوقتى ما، الدە ءوزىنىڭ مىنەزى مە، ايتەۋىر اشىلعان جوق. بۇرىنعى اگرونومدار باسالقى ايتىپ، مىنەپ تە، ءجون سىلتەپ تە كەتەتىن. بۇل تەك كورۋگە، تىڭداۋعا كەلگەن سياقتى. بەرگەنىنەن العانى كوپ، ءوزى ايتپايدى، ايتقاندى بلوكنوتىنا تۇرتە بەرەدى. سويلەمەيدى، سويلەتە بەرەدى. ءبىر كۇندە وسىمەن مىنە ەكىنشى رەت كەزدەسىپ وتىر. باعانا شىعاناقتى ءبىر ساعات سويلەتىپ، ءبىر بلوكنوتتى جازىپ بىتىرگەن. ءالى دە اندا-ساندا ءبىر ءتۇرتىپ قويادى. جاڭا كەلگەن جاس اگرونوم جۇمباق ەدى. شىعاناق وقتا-تەكتە كوز قۇيرىعىن تاستاپ وتىرىپ:
— ءيا، اگرونوم جولداس، ويىڭىزدى ايتا وتىرىڭىز. ارالادىڭىز، كوردىڭىز، — دەدى.
— مەن ءازىر ەشتەمە ايتپايمىن، — دەپ باسىن شايقادى سەرگەي. قاعازعا قول قويىلىپ تارقار كەزدە عانا ءبىر قولقا سالدى:
— مۇمكىن بولسا، جاڭا تۇقىمنان ماعان ءبىر ۋىس بەرىڭىزشى؟
— الىڭىز، — دەپ، شىعاناق قولدان ۇككەن تارىسىنان الىپ بەردى. ۇلكەن اڭگىمە ىڭ-شىڭسىز وسىلاي اياقتالىپ، ءارقايسىسى جونىنە كەتتى.
II
ساباقتان شىققالى كارىبايدا دامىل جوق. ءۇش كوممۋنيستىڭ جيىلىسىن وتكىزدى. كوپ وتىرىپ قاۋلى الدى. پلان جاسادى وزدەرىنشە. مىندەت ءبولىستى. ەندى وسى جوندە شاڭگەرەي مەن شىعاناقتى جايلانىپ وتىرىپ سويلەسۋگە، كەشكى شايعا شاقىردى. ءدام تاستامايتىن شىعاناق، قۇپ الدى. قولى تيسە شاڭگەرەي دە كەلمەك. اق ساماۋىر ىزىلداپ تۇر. كارىباي كۇتىپ وتىر. قوراسان بەتىنىڭ شۇقىرلارى تەرەڭدەي ءتۇسىپ، اۋىر وتىر.
سىرتتا ات اياعىنىڭ ءدۇرسىلى ءالى باسىلعان جوق. قاراسۋدى جيەكتەي، الشاق-الشاق وتىرعان كولحوز اۋىلى شەكشە شۇبالىپ كەتە بەرەدى: ۇزىندىعى ات شاپتىرىم، كولدەنەڭى تاياق تاس تام. ءبىرسىپىرا ادام مال باسىندا، پىشەندە. شىعاناق پەن شاڭگەرەي، ون شاقتى ءۇي، كيىز ءۇي تىگىپ، كوڭنىڭ جەل جاعىندا، ويىلدىڭ ىعىندا وتىر. ءار جەرگە شالىعان كىشكەنە كولحوزدى اتپەن جيىستىرىپ، حابارشىلار ءجۇر. «ەرتە كەلىڭدەر! كەتپەندەرىڭدى الا كەلىڭدەر» دەگەن داۋىس بىرەسە انا جاقتان، بىرەسە مىنا شەتتەن ەستىلەدى. «قۇرمان» كولحوزى وسىلايشا قاۋىرت دايىندالىپ، ەرتەڭگى جورىققا شىققالى جاتتى.
— كەش جارىق، — دەپ شىعاناق كىردى. ولجابەكتى بۇل شايدان دا قالدىرماپتى، الا كىردى. كارىباي ۇشىپ تۇرىپ، ۇيىرىلە باستادى.
— جوعارىلاڭىزدار، قوش كەلدىڭىزدەر، — دەپ وتىرار-وتىرماستان جاستىق الا جۇگىردى. بۇلاردى جايلاستىرىپ بولعانشا شاڭگەرەي دە كەلىپ جەتتى. ءبارى داستارقانعا ءيىرىلدى. قارا شايعا سارى قايماقتى، سارى قايماققا سارى تالقاندى ارالاستىرىپ، ارا-اراسىندا ارشىعان اق جۇمىرتقانى تۇزعا باتىرىپ اساپ قويىپ، اڭگىمەنى قوزعاي وتىردى.
— قايىرلى بولسىن. ۇلكەن يگى ىسكە كىرىستىڭىزدەر، — دەدى كارىباي، — بۇل، پارتيانىڭ جىل سايىن كەمىندە 7 — 8 ميلليارد پۇت استىق الايىق، وڭتۇستىك-شىعىستاعى اۋدانداردا تۇراقتى، مول ءونىم الايىق دەگەن ۇرانىن ورىنداۋ جورىعى عوي. وسىنىڭ ورىندالار جولىن انىقتاپ قاراستىردىڭىزدار ما؟
— شىقاڭنان سۇرا، — دەدى شاڭگەرەي. — مەن وسى كىسىگە بەردىم بيلىكتى. ەرە بەرەم سوڭىنان.
— مەنىڭ بىلەتىنىم: قورىقپا، ەرىنبە، جۇمىلا قيمىلدا، — دەپ، شىعاناق شىنى اياعىن ىلگەرىرەك سىرىپ قويدى. كارىباي شاي قۇيدىرىپ، شىنى اياقتى قايتا الىپ قويعان سوڭ، شىعاناقتىڭ سەزىن ەجىكتەي سويلەدى:
— سول قورىقپاۋ ءۇشىن، ەرىنبەي، جۇمىلا قيمىلداۋ ءۇشىن نە كەرەق شىقا؟
— مۇنىڭ ءبىر «ۇگىتى» بار، سونى ايتقالى كەلەدى، — دەپ قارق-قارق كۇلدى شىعاناق. — ايتا بەر. قارسى ەمەسپىز.
— جوق، مەنىڭ باسقا دا ايتارىم بار، — دەدى كارىباي.
— ايتشى، كانە؟
— ەلدى جاپاتارماعاي جىبەرمەي، بىرنەشە بريگاداعا بولسە دەيمىن.. ءاربىر بريگاداعا جەردى ولشەپ، سىباعا بەرسە. سونان سوڭ سوسياليستىك جارىس ۇيىمداستىرسا. كولحوز باسقارماسى كوشپەلى قىزىل تۋ جاساپ، ونى وزىق بريگادانىڭ قوسىنا تىگىپ قويسا. بۇل، شىقاڭ ايتقان ۇگىتكە جاتادى. ال ەندى، قازاقتىڭ «مىڭ سىز-بىزدەن، ءبىر شىج-مىج» دەگەنى دە بار عوي. كىشىگىرىم ەكى قارا بايگە جاريالاسا دەيمىن.
شاڭگەرەي «ەكى قارا بايگەنى» ەستىگەندە شوق باسقان تايلاقتاي ىرشىدى.
— اتاي كورمە مۇڭىڭدى!
شىعاناق تا ۇناتقان جوق.
— تۋ دەگەنىڭ، بريگاداعا ءبولىپ، سىباعا ب«ر دەگەنىڭ دۇرىس، — دەدى، قارا ساقالىن سيپاپ وتىرىپ، — بايگە دەگەنىڭدى مي الماي تۇر. اركىم ءوزى ءۇشىن ىستەيدى. ءبارى مول ءونىم الىپ، سولاردى مولىقتىرۋدىڭ قامى. بۇدان ارتىق شىج-مىج بولا ما؟
— نەسيەگە جۇرتتىڭ ءبارى سەنە بەرمەيدى، شىقا. كوز الدىنا سەندىرەرلىكتەي بىردەڭە ۇستاۋ كەرەك قوي.
شىعاناق سويلەمەستەن بۇرىن قولىن ءبىر سەرمەپ تاستادى. كوزى ويناقشىپ باسىلدى.
— سەنبەگەنىنە جول ءانى! ورتاداعى مالدى ولجاعا ۇلەستىرە بەرسە نە قالادى^
اڭگىمە ءبىرازعا دەيىن سۋىپ قالدى. بار سالماق شايعا تۇسكەندەي. قارا شاي قۇيعان سايىن قويۋلانا بەرەدى. قوناقتار سىمىرە بەرەدى. تەر سۋداي اعىپ، تەرى ابدەن كەڭىگەن كەزدە، كارىباي اڭگىمەگە قايتا ورالادى:
— بۇل مەنىڭ ءوز باسىمنان شىققان نارسە ەمەس ەدى. ارتەلدىڭ ۋستاۆىندا دا بار. پارتيا مەن ۇكىمەتىمىزدىڭ قازىرگى كۇندە كوڭىل ءبولىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى. سوڭسوڭ پارتيا ۇيىمىندا وسىلاي بولسا دەپ قاۋلى الىپ ەدىك. ەندىگىسىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. اينالىپ كەلگەندە ءبارى ادامنىڭ كوڭىلىن الۋ قارىزى. كوڭىلدەنىپ ىستەسە، جۇمىس ءونىمدى بولماق، — دەگەن كەزدە، مانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان ولجابەك كيىپ كەتتى،
— دۇرىس ايتادى! كوڭىلدەنسە جۇمىس شاق كەلە مە! قاتاڭ وتىرعان شىعاناق تا ءجىبىپ سالا بەردى:
— مانادان بەرى وسىلاي دەسەڭشى ەكەۋىڭ، — دەدى كۇلىمسىرەپ. — ولاي بولسا، پارتيا مەن ۇكىمەتتەن ارتىق كىم بىلەدى؟
شاڭگەرەي بيلىكتى ماعان بەرسە، مەن ولجابەككە بەردىم.
ولجابەك بۇل جولى بوگەلگەن جوق، جاۋاپتى قولما-قول قايىردى.
— ماعان سالساڭدار، تىكتىم بايگەنى! — دەدى. — الدىمەن ءوزىم تۇسەم جارىسقا. وسى، ۇلكەن قىزىق بولعالى تۇر ءوزى.
ءالى دە ۇندەمەي وتىرعان شاڭگەرەيگە كارىباي ەندى تۋراسىنان قويدى سۇراقتى:
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ۇناتپاساڭ اشىپ ايت.
اشىپ ايتۋعا شاڭگەرەي قاتتى قينالدى. بيلىكتى شىعاناققا بەرىپ قويعان، ەندى قايتىپ الۋعا رەتى جوق. قايتىپ الماسا — كولحوزدىڭ ەكى قاراسى كەتكەلى تۇر. جوسپار كەميدى. مال تولدەپ جاتقان ۋاقىت بولسا ءبىر ءسارى. جىل اياعى جاقىنداعاندا ەكى قارانىڭ ورنى قالاي تولماق؟ جوسپار تولماسا جاقسى پرەدسەداتەل قالاي بولماق؟ شاڭگەرەي وسىعان قينالىپ وتىر ەدى.
— ياپىراي، شىقا، — دەدى ءبىر ۋاقىتتا، — ويلانباي ايتىپ قالدىڭىز-اۋ. مال جوسپارى ورىندالمايىن دەپ تۇر.
— جوق، مەن ابدەن ويلانىپ ايتتىم. جوسپار تولماسا مەنىڭ ەكى بۇزاۋىمدى الارسىڭ.
— دۇرىس وندا، — دەپ شاڭگەرەي كۇلىپ جىبەردى.
III
قارقىنمەن سوققان كوپ كەتپەن جالاڭاش دالانىڭ توزاڭىن اسپانعا شىعاردى. ءار جەردە ءبىر توپ. توپتان توپىراق كوپ. جۇمىلعان كوپ توبە-توبە قىلىپ توپىراقتى ءۇيىپ بارادى...
ەكى توپتىڭ قيمىلى وزگەشە. ءبىرى — ايەلدەر توبى — جانبوتا باسقارادى. ەكىنشىسى — ەركەكتەر توبى — امانتاي باسقارادى. ەكەۋى دوڭەستى ەكى بالاعىنان ءتۇرىپ، بىرىنە-بىرى قارسى كەلەدى. تابىسپاق جەرى دوڭەس ۇستىندەگى قىزىل تۋ.
امانتاي مەن جانبوتانىڭ اراسى ءسوز، مىنەز باسەكەسى ەڭبەك باسەكەسىنە اينالىپ، وسى دوڭەسكە بۇرىن شىققانى، ەكىنشىسىنىڭ توبەسىنە شىققانداي كورەدى. ءبىراق بۇل ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى باسەكەدەن، ەركەك پەن ايەلدىڭ اراسىنداعى جارىسقا اينالعان سياقتى. شىعاناق، شاڭگەرەي، كارىبايلار ءدوڭ ۇستىندە تۋ تۇبىندە تۇرىپ:
— ايەلدەر وزىپ بارادى!..
ەركەكتەر ۇزاققا سەرمەيدى!.. — دەپ ەگەستىرگەندە، ۇدەي سوققان كۇشتى ءدۇرسىل دوڭەستى سولق-سولق ەتكىزەدى.
كويلەگىنىڭ ەتەگىن ىشقىرىنا تۇرىنگەن ايسۇلۋ دوڭەسكە جۇگىرە شىعىپ، ەتەكتە، قازعان جەردىڭ ىشىندە توبەلەرى قىلتىلداپ كورىنگەن ەركەكتەرگە ولەڭ ايتا باستادى:
قىزىل تۋدىڭ استىندا، قىزىل تايىنشا ىڭىلدار. كوز قۇرتىنداي جانۋار. ءبارىمىز ساعان ىنتىزار.
كارسى الدىندا ولجابەق كۇجىلدەيدى جەتەم دەپ. قۇر كۇجىلى نەگە سەپ، قاجىر، ايلا بولماسا ەپ.
امانتاي ءجۇر شىقىلداپ، پىلگە ۇرگەن قاندەندەي، بەلەس جاتىر بۇلك ەتپەي، تۇك ونبەسىن بىلگەندەي.
امانتاي مەن ولجابەق وكتەگەنمەن وزباسسىڭ. ءبىر سوقىر مەن ءبىر تازسىڭ، اڭگى، اۋلەكى قۇر ءمازسىڭ، —
دەگەن كەزدە امانتاي ءبىر كەسەكتى الا سالا تۇرا ۇمتىلدى.
— ساۋىسقانشا شىقىلىقتاپ، نە دەپ تۇرسىڭ!
ايسۇلۋ تۇرا قاشتى. كەسەك تيمەي كەتتى.
— ءمۇلت كەتتىم! — دەپ جەرگە قايتا ەڭكەيگەندە:
— ەندىگىسى مۇرنىڭا! — دەدى دە بەلدەن اسىپ ايسۇلۋ جوق بولدى.
ءدوڭ باسىنداعىلار شەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ جاتىر. امانتايدىڭ ءبىر كوزىنىڭ الدىندا، جاس كەزىندە كۇيدىرگى شىعىپ، ازىراق تىرتىعى بار. ولجابەكتىڭ باسىنا جامالدان ايرىلاتىن جەردە قاشقىندار سالعان سويىل داعى شۇبارتىپ تۇرعانى بولماسا، قۇلان تازا. انتۇرعان ايسۇلۋ تۇيمە دەيدى تۇيەدەي قىلىپ كەتتى.
امانتاي بريگاداسى نامىستانىپ قالدى.
— ساسپاڭدار، جىگىتتەر! — دەدى امانتاي. — ول ەمەس، ءبارىن ىستەتىپ وتىرعان جانبوتا. قۇتىرىپ ءوزى سۇيكەندى. سىباعاسىن الار ءالى. تەگ 'جارىستا ءمۇدىرتىپ كەتپەسە، ولاردىڭ جايى ءمالىم ەدى عوي.
ولجابەك تە شامدانىپ قالعان ەكەن. تاقياسىن الىپ باسىن كورسەتتى:
— وسى تاز با؟ سويىلداعى. سەن سوقىر ەمەسسىڭ. وتىرىك نەگە ايتادى جۇرت.
— ولار بىزدەن وزىقتاۋ، سونىڭ جەلىگى عوي، — دەدى امانتاي. ولجابەك قايتىپ ءتىل قاتقان جوق، ءدوڭدى كەۋلەي بەردى.
جەر اركىمگە ولشەپ بەرىلگەن، ءوز سىباعاسىن بولىپ قاپتى. ايسۇلۋ ايتسا ايتقانداي، وزگەدەن وزىق، كەتپەندى سوققان سايىن ىڭق ەتىپ، كۇج ەتىپ، ىلگەرىلەپ بارادى.
— تاعى دا وسىنداي ءبىر جەر، — دەدى امانتايعا. امانتاي ءبىردىڭ ورنىنا ەكى نورما بەرىپ ەدى، ۇندەگەن جوق.
تومەن قاراپ جىميىپ شىعاناق كەلەدى. شاڭگەرەي مەن كارىباي جانبوتانىڭ بريگاداسىنا باردى.
— بۇل قالاي بولدى؟ — دەدى شىعاناق كۇلىپ تۇرىپ، — ايەلدەر تۋدى سۇراپ جاتىر.
بىردە-بىرى ەستىمەگەن سياقتى تومەن قۇديىپ، كەتپەندى ۇستى-ۇستىنە سىلتەي بەرەدى. شىعاناق ءارقايسىسىنىڭ قاسىنا ءبىر بارىپ، قيمىلدارىن بايقاپ ءجۇر.
— اپتىقپا! — دەدى ايتجانعا كەلگەندە. — جۇگىرسەڭ اۋدەم جەرگە بارماي سىلەڭ قاتادى. ءىلبي بەرسەڭ، كۇنى بويى جۇرسەڭ دە قىلشىعىڭ سىنبايدى. ءقازىر ەكەۋى دە كەرەك ەمەس. الىڭە قاراپ ورتاشا قارقىن ال. تىم الىستان سەرمەيدى ەكەنسىڭ. بەرى اكەلشى، — دەپ كەتپەندى ءوزى ۇستادى.
كەتپەننىڭ جوعارى كوتەرىلۋى دە، قارقىنى دا، جەردى الىمى دا ءبىر قالىپقا ءتۇستى. تىپىرلاعان شاپشاڭ، ىبىلجىعان شابان دا ەمەس، سىرعىپ بارادى قارت. اپتىققان جوق، تەرلەگەن جوق، الىمى ءونىمدى ءبىر اۋەنمەن بەلدى كەرتىپ بارادى.' كولدەنەڭ قاراعان كىسىگە كەتپەن شابۋدان وڭاي ەشتەمە جوق سياقتى ەدى. امانتاي كەلىپ ايتجانعا ۇرىسا باستادى: ؛
— شالعۇرلى، قاتىنعۇرلى قاۋقارىڭ جوق! سەندەيلەردىڭ كەسىرىنەن تۋ كەتكەلى تۇر. بورىكتىنىڭ نامىسى قوسا كەتكەلى تۇر... — دەگەندە: ءى
— ساپ، ساپ! — دەپ قولىن كوتەردى شىعاناق. اقىلشى امانتايدىڭ وزىندە دە ءبىرسىپىرا ءمىن بار ەكەن. مىنەي باستادى. — «جۇمىسكەردى مىنىسكەر جۇمسايدى». مۇنىڭ مىنىسكەرلىك ەمەس. وپىر، ىستە دەۋ بارىنەن وڭاي. سونىڭ ەبىن، جولىن تابۋ قيىن. شولاق وكىلدەرشە كىدىڭدەمەي، جاردەمدەسۋ كەرەق ۇيرەتۋ كەرەك. بۇل ونشا قارۋسىز كورىنبەيدى، ايلاسى جەتپەي جاتىر. «تۇلكىدە الپىس ەكى، ادامدا الپىس ءۇش ايلا بار». سونىڭ ءبىرى عانا كۇشكە كەلەدى. وزگەنىڭ ءبارىن ايلامەن الادى ادام...
— ەندەشە ايلاسىمەن السىن، ادام عوي بۇل دا، — دەدى امانتاي. ايتجاندى كوزىمەن ىشىپ-جەپ بارادى. ول كەتپەنىن الىپ، جەردى قازا بەردى.
— بەس ساۋساعىڭا قارا، ءبارى بىردەي مە؟ — دەپ، ساۋساقتارىن امانتايدىڭ كوز الدىنا اكەپ، ءبىر تاربيتتى دا، شىعا¬ناق ءجۇرىپ كەتتى. ونىمەن امانتايدىڭ كوزىن جەتكىزە العان جوق. امانتايدىڭ ءوز ويى، ءوز ەسەبى بار. «شىن جىلاسا، سوقىر كوزدەن جاس شىعادى»، — دەدى ول. ناعىز شىندىق قىسىلعاندا عانا شىعادى، كەڭشىلىكتەگىنىڭ ءبارى تاقىستىق دەپ بىلەدى سوندىقتان، قازىرگىدەي اسىعىستا شىعاناقتىڭ، كەڭنەن تولعاۋى وعان ۇنامادى. ەرە كەلىپ، ولجابەكتىڭ، قاسىندا تۇرعاندا ەكەۋى ءبىراز سوزگە كەلىپ قالدى.
— ەلدىڭ ءبارى بالا بولسا، مەكتەپكە قاماپ كارىبايعا ءبىراز وقىتىپ الايىق. ايتپەسە، وسى ءالديدى قويساڭىز ەكەن، اقساقال، — دەدى شىعاناققا.
قالجىڭى ما، شىنى ما دەگەندەي شىعاناق بەتىنە جالت قارادى.
— ودان نە زيان تارتتىڭ؟
— سونى ارقا تۇتىپ، جۇرتتىق بەلبەۋى بوساپ بارادى،
— قايتسەك قاتايماق؟
— شيراتىپ ۇستاۋ كەرەك. قاۋلى الىندى، نورما بەرىلدى، ورىنداسىن قايتسە دە!
— نورما، قاۋلى بارىنە بىردەي مىندەت بولعانمەن، ادام قيلى-قيلى ەمەس پە! بابىن تاپپاي بولعان بار ما؟ ونى نەگە ويلامايسىڭ؟
— ءسىز ىلعي بابىن ىزدەيسىز. مەنىڭ بىلەتىنىم: ادام قىسىلسا ءبارىن ءوزى تابادى. قىسىلماسا كوكسەيتىنى ىلعي كەن، جايلاۋ.
شىعاناق ءبىر مىرس ەتتى:
— ادامدى سەن شابان تورى دەپ تۇرسىڭ. بايقا، قامشىلاي بەرسەڭ قوس اياقتاپ سالىپ تا جىبەرەر.
— قامشىلاماساڭ تۇرىپ الادى، وندا قايتەسىڭ؟ — دەدى امانتاي.
شىعاناق جاۋاپ قايىرعان جوق. ويى الىسقا كەتكەندەي ۇندەمەي تۇر. رەنجىپ قالعان سياقتى، قاباعى سالىڭقى اۋىر تۇر. الدەن ۋاقىتتا مالداسىن قۇرىپ، جايلانىپ وتىرىپ، اقىرىن عانا كۇرسىندى دە، امانتايعا تۋرا قارادى.
— ءاي، شىركىن! — دەدى قولىن ءبىر كوتەرىپ قويىپ. — تورىنى ايتامىن دەپ تورىققان كوڭىلدى قوزعادىڭ-اۋ. ارقاسىن ەر تەسسە، بوربايىن قامشى تىلسە، تۇلپار دا ىڭىرشاق. تورىنىڭ كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەگەن كەزىن كورىپسىڭ. قوڭ ءبىتىپ، قۇلاعى سەلتەڭدەگەن كەزىن نەگە كورمەيسىڭ؟ ايتپا قازاقتىڭ وتكەنىن، ايتپا. نە كورمەدى ول سورلى؟ باسى بايلاۋدا، مالى تالاۋدا، ويلاپ تۇرساڭ ىلعي ءبىر «اقتابان شۇبىرىندى» زاماندى كەشىپ كەلىپ، وسى كۇنگە جەتتى، ايتەۋىر كوپ كەدەي. ۇيىرمە، قامشىڭدى. قامشى داعى جاڭا كەتىپ كەلەدى.تىلىڭمەن جالا، جاز سونى. جاس بالا دەپ ءبىل، ايا، ۇيرەت. باۋلىساڭ ءبارىن الادى، كورمەيسىڭ بە، ايانىپ جاتىر ما، وسىلار؟ تەق اقىل-ايلا عانا كەرەك. باسقاردىم دەپ تۇرعان سەن دە، اقساقال مەن دەپ تۇرعان مەن دە، سىرتىمىز قامپيعانمەن ءىشىمىز ولقى، ىلىم-بىلىمگە كەدەي. مەن كەتەرمىن وسىمەن. سەن جاسسىڭ، قارمانساڭ قولىڭ جەتىپ تۇر. بايىپپەن ىستەپ، بابىن تاپ، شىراعىم. اپەرباقان شادىر بول.ما، سابىرلى بول، ەل مىنەزىنە كونتەرىلى بول، شىراعىم. اقىلمەن مىڭدى، اقىرۋمەن ءبىردى عانا كوندىرەسىڭ.
— ءاي، شىعاناق-اي، وسى مىنەزىڭ عوي سەنىڭ، — دەپ، ولجا¬بەك تۇقىرعان باسىن كوتەرىپ الدى. ارجاعىن ايتقانشا، ناسىبايىن اۋىزعا قاعىپ تا جىبەردى. — ارنەمەنى ويلاپ، كەيدە تولقىساڭ دا، ارقانداۋلى اتتاي اينالا بەرەسىڭ. جۇرتتىڭ ءبارى وسىلاي بولسا زامان نە بولار ەدى! — دەپ، كىلت توقتادى. سۇيسىنگەن كوڭىلگە ءتىل جەتە الماي توقتاعانىن ءبىلىپ تۇرسا دا، امانتاي ولجابەككە سۇراق قويدى:
— ال، سوندا نە بولادى؟
— قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالار ەدى.
— تاۋىق جۇمىرتقاسىنان شىعىپ، تورعاي جۇمىرتقاسىن جەگىڭ كەلدى مە؟
— ويىن نە كەرەق — ولجابەك كەتپەنىن قولىنا العاندا:
— ەندەشە، كەل توبەلەسەيىق — دەدى دە ۇستاي الدى امان¬تاي. ۇستارىن ۇستاسا دا قاقپانعا تۇسكەن سۋىرداي شىڭعىردى. ەلدىڭ ءبارى راس توبەلەس ەكەن دەپ قالدى. ولجابەك بۇرىن الىسىپ وينامايتىن، سىعىمداپ جاتىر.
— جىبەر، جىبەر! — دەدى شىعاناق. — انتۇرعاننىڭ داۋسى تىلىنەن دە اششى ەكەن.
— جىبەرمە، جىبەرمە! — دەگەن ايەل داۋسىنا ءبارى جالت قاراسا، جانبوتا كەلىپ قالعان ەكەن. قاسىندا شاڭگەرەي مەن كارىباي بار.
— ە، سەن بە ەدىڭ شىڭعىرعان، سۋىر ما دەسەم؟ — دەپ شىعاناقتىڭ قاسىنا وتىرا كەتتى، ءۇستىنىڭ شاڭىن قاقپاستان.
— ءيا، مەن ەدىم، — دەدى امانتاي. باسقا ايتارىڭ بار ما دەگەندەي جانبوتاعا تەسىلىپ قاپتى.
— ساعان نە كورىندى؟ ايەلدەن دە، شالدان دا جىعىلاسىڭ؟
— ايەلدەن جىعىلسام ايىپ ەمەس، كىمنىڭ تىزەسىن بۇكپەپەگەن ول قاسقا. شال دەگەندى بايقاپ ايت، شامىرقانسا شارت ۇزەتىن كۇشى بار.
— تىشقانعا مىسىقتان كۇشتى جوق دەگەن عوي. ساعان ولجابەكتەن كۇشتى كىم بولسىن ەندى. ءۇستىڭنىڭ شاڭىن قاق.
— ەشتەمە ەتپەس. شاڭعا سەن دە اۋناعان شىعارسىڭ.
— قىلجاققا ۋاقىت جوق، تۋعا كەلدىم.
— اھ! — دەدى امانتاي. اشىلعان اۋزىن جاپپاستان الاقتاپ قاراي بەردى اركىمگە ءبىر. ەنتىگىپ ولجابەك كەلدى.
— شىن ايتاسىڭ با، جانبوتا، — دەدى كەلىسىمەن.
— شىن!
باسەكە باسىلىپ قالدى. اڭگىمەنىڭ ءمان-جايىن باجايلاپ وتىرىپ كارىباي ايتتى.
— ءبىز ايەلدەر بريگاداسىنا بارىپ كەلدىك. قابىش باستاعان ەركەكتەر بريگاداسىنىڭ دا جۇمىسىن بىلدىك. ازىرگە ءۇش بريگادانىڭ وزىعى جانبوتا بريگاداسى.
— سوندا، ەڭ الدى نەشە نورما ورىنداپتى؟ — دەدى ولجابەك. وزىنەن وزىپ تۋ الاتىن ايەلدى بىلگەنشە، كورگەنشە ىنتىعىپ تۇر.
— ءبىر جارىم.
— ە-ە، ەندەشە مەنىكى ەكى جارىم.
— سەنىڭ بريگاداڭ كەيىندەۋ كەلەدى.
— سوعان مەن كۇيمەكپىن بە؟ اركىم وزىنە جاۋاپتى.
— كۇيمەيسىڭ. جالعىز ءوزىڭ تۋ دا المايسىڭ.
ولجابەك اڭىرىپ قالدى. ەكى كوزى كارىبايدى ىشىپ-جەپ بارادى.
— ءوزىڭ نە دەپ تۇرسىڭ؟ تۋمەن قوسا ەكى قاشار دا كەتە مە؟
— جوق. قاشار قاشان جۇمىس بىتكەندە بەرىلەدى. وعان دەيىن وزعان تۋدى الىپ وتىرادى.
— وسى قۋلىعىنا تۇسىنبەيمىن! — دەدى، ولجابەك باسىن شايقاپ.
— تۋ قۇلاسا قول تارايدى. تۋ تۇرعان جەردە ارۋاق تۇرادى دەۋشى ەدى. شىعاناق، سەن سويلەشى.
ولجابەك تۋ كەتكەنىن جاقسىلىققا جورىمادى. ەكى قاشار قوسا كەتەدى، ابروي تاعى جوق، ءبارى تۋعا بايلانىستى. شىعاناق كىرىسسە وسىنىڭ دا ءبىر ەسەبىن تابار ەدى دەپ تۇر ىشىنەن. شىعاناقتىڭ وزىنە بۇراتىنىنا قانداي سەنسە، ءبىر امال تاباتىنىنا سونداي سەنىمدى. نە ايتار ەكەن، قيسىنىن قالاي كەلتىرەر ەكەن دەپ، ونىڭ اۋزىن باعىپ تۇرعاندا:
— دوسىم، ءجونى كەتىڭكىرەپ قالعان ەكەن، — دەدى شىعاناق — قۋىپ جەتىپ وزىپ الماسا، ارتتا كەلە جاتىپ بەر دەگەنگە بەرە مە بۇلار. كارىباي، سەن وزعانىن ايتتىڭ. قالاي وزعانىن ايت ەندى؟
— ايەلدەردىڭ كۇشى اسىپ، ايلاسى اسىپ جاتقان جوق. ولاردا دەنەنى ىلعي قىزدىرىپ تۇراتىن ەڭبەك كورىگى — ءوزارا جارىس كۇشتى كورىنەدى. قاتار بارا جاتقان ەكى ايەل بىرىنەن-بىرى وزامىن دەپ ەگەسەدى. بريگادا ورتاسىندا بالالار تۋىنداي عانا ءبىر جاپىراق تۋ بار. وسى تۋدا دامىل جوق. «اناۋ وزىپ كەتتى، مىناۋ وزىپ كەتتى...» دەپ، جانبوتا ءارقايسىسىنىڭ قاسىنا اپارىپ ءبىر سەلتيتەدى. سونىمەن، ەكى ايەلدىڭ اراسىنداعى ەگەس ۇلاسىپ، بۇكىل بريگادانى كوتەرىپ جىبەرىپتى. بار حيكمەت وسى عانا.
— امانتاي، ساناڭ بولسا وسىنى ۇق،! — - دەدى شىعاناق. باسقا ەشتەمە ايتپادى. ولجابەك جاڭا عانا تۋدان كۇدەر ءۇزدى. ىشىنەن: «وسىنىڭ كەيدە شاتاساتىنى شىن بولۋى كەرەك»، — دەپ تۇر.
ولجابەك ايتسىن، ايتپاسىن كەيىنگى كەزدە شىعاناق جايىندا «شاتاسىپتى»، «جالعىز شىعىپ كەتەدى ەكەن...»، «وزىمەن-وزى سويلەسىپ جۇرەدى ەكەن...» دەگەن سىبىس ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلىپ، راس، وتىرىگىن دە، قايدان شىققانىن دا تاپتىرماي ءجۇر. تابامىن دەپ سوڭىنا ءتۇسۋشى دە جوق. ولجابەك تە كەلىپ قالعان ويدى ۇزاتىپ سالىپ، شىعاناقتى قايتا تاپتى.
شاڭگەرەي، كارىباي، شىعاناق ۇشەۋى جانبوتانى ەرتىپ، ءدوڭ باسىنا قاراي اياڭدادى. ولار كەتىسىمەن امانتاي ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ايتجاننىڭ باسىنداعى قىزىل ورامالىن جۇلىپ الدى.
— ويناما، باسىمنان كۇن وتەدى، — دەپ ەدى ول، امانتاي:
— ويىن ەمەس، جولداس. ورامالىن، تۋ بولعالى تۇر، — - دەپ ءبىر اعاشتىڭ باسىنا بايلادى دا، ولجابەكتىڭ، قاسىنا اكەلىپ تىكتى.
— مۇنىڭ اتى قارا جارىس. وزعانىڭ بايگەگە قوسىلاسىڭ. ال، وزىڭدار ولجابەكتەن.
ولجابەكتىڭ كوڭىلى ءالى دە ۇلكەن تۋدا، قوس قاشاردا ەدى. وزىنە-وزى سەنگەندىگى مە، جوق شىدامادى ما، كىشكەنە تۋعا الاڭداماستان ۇلكەن تۋدىڭ سوڭىنان جۇگىردى. سوڭىراق ۇمتىلسا دا، ءدوڭ باسىنا باسقالاردان بۇرىن شىقتى.
— ال، جىگىتتەر، قيمىلداڭدار، — دەدى امانتاي. — اناۋ ونىمەن شاتاسىپ جۇرگەندە، قۋىپ جەتىپ مىنا تۋدى بىرەۋىڭ الا قوي. اۋزى اپپاق بولسىن.
ولجابەكتىڭ كەتكەنى دۇرىس بولدى. ول كەتپەسە ودان وزام دەپ ەشقايسىسى دامەلەنبەيتىن سياقتى ەدى. ەندى بىرىنەن-بىرى وزامىن دەپ سىبانا باستادى.
ولجابەك بارىسىمەن-اق ەكى تايىنشانى الدىنا سالىپ قۋا جونەلدى. شىعاناقتىڭ توقتا دەۋگە شاماسى كەلگەن جوق، كۇلكىدەن شەگى ءتۇيىلىپ وتىرىپ قالدى. ول، «ەكى قاشار تۋمەن قوسا كەتەدى. تۋ قايتسا، قايتار، وسى ەكەۋى قايتا ما، قايتپاي ما» دەپ، جانبوتانىڭ قولىنا تۇسىرگىسى كەلمەدى. تۇبىندە ءوزى جەڭەتىنىنە، تايىنشانىڭ سوندا وزىنە تيەتىنىنە سەنىمدى ەكەن.
— وندا نەڭ بار؟ — دەپ ايعايلاعان شاڭگەرەيگە:
— كەسىر بولماسا ءبىرى مەنىكى! — دەدى دە كەتە باردى.
ءدوڭ باسىندا، تۋ تۇبىندە، تۋدى جانبوتاعا بەرگەلى تۇرىپ، شىعاناقتىڭ شاتتىقپەن كوزىنە جاس كەلدى. قۋانىشىن دا، قايعىسىن دا جۋىقتا سەزدىرمەيتىن قارا سۇر جۇزىندە قان ويناپ، لەپىرگەن جۇرەكتىڭ لەبى تۇر. ءۇنى دىرىلدەڭكىرەپ، ءسوزى قاپەلىمدە ءتۇيىلىپ جازىلعانداي ءمۇدىرىپ-مۇدىرىپ شىقتى.
— بالام! — دەدى جانبوتاعا. — تۋ العانىڭا سەن قۋانساڭ، بەرگەنىمە مەن قۋانام. ادام شىركىن قۋانىشقا قۇمار. قۋانسا شۇكىرلىك ەتپەيدى، تاعى تىلەيدى. مەن شۇكىرلىك ەتىپ تە، تىلەپ تە تۇرمىن. اناۋ امانتاي سەنەن كورىپ، انەبىرەۋ شۇبەرەكتى جەلبىرەتىپ قويىپتى. ولجابەك سەنەن قورقىپ ەكى قاشاردى قۋىپ بارادى. ءبارىڭ كوز الدىنداعىعا ءمازسىڭ. سول كوز الدىڭداعىعا ەرىپ قايدا بارا جاتقاندارىڭدى كورىپ، مەن ءمازبىن. بىرەۋ وسى قۋانىشتى تارازىنىڭ ەكى باسىنا سالىپ جىبەرسە، بارىڭدىكىن ءبىر مەنىكى باسىپ كەتەر ەدى. ەگەر بىرەۋ ءبارىن جيناپ الىپ، مىناۋ ويىلعا شاشىپ جىبەرسە، بارىڭدىكى باتىپ كەتكەندە، مەنىكى قالقىپ جۇرەر ەدى. بۇل ماقتانىش ەمەس، مىسال. ءار ءىستى ۇعىنىپ، پايىمداپ ىستە، كەلەشەگىن كورىپ ىستە دەمەكپىن. كەلەشەگىنە قىزىقساڭ قاجىمايسىڭ، قايرات بىتەدى بويىڭا. وسىناۋ تۇيدەگىمەن تيگەن كوپ كەتپەن قۋ دالانىڭ شاڭىن كوتەرىپ جاتقان جوق، تارىسىن ساپىرىپ جاتىر، شىراعىم. شاڭدى كورمەي تەك سول تارىنى كورسەڭ بولعانى.
شىعاناقتان كوز الماي قادالىپ تۇرعان جانبوتا ادەپپەن ءبىر ءيىلىپ:
— ۇقتىم، اكە، — دەدى دە تۋدى كوتەرىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءدوڭ ۇستىندە، تۋ كوتەرىپ بارا جاتقان جانبوتاعا كوزى ءتۇسىپ، ويدا تۇرعان امانتاي:
— سەن قىزعا سونى قويسام، امانتاي اتىم ءوشسىن! — دەپ انت ەتتى.
IV
قابىش باستاعان توپتىڭ ارالارى ارقان بويى بىر-بىردەن تىزبەكتەلىپ كەتە بارادى. اركىم الدىنداعى ارقان بويى جەردى بولعاندا، ۇزىندىعى ءبىر شاقىرىمداي جەر بەتىنە توپىراق استاۋ كوتەرىلەدى. بۇل ەگىنشىلەر تىلىمەن ايتقاندا «ايعىرجاپ». ماشينا ويىل سۋىن وسى ايعىرجاپقا قۇيادى. ايعىرجاپتان «قىسقا مويىن»، اتىزدار ارقىلى ەگىسكە تارايدى. سۋارما ەگىسپەن كۇن كورگەن ەلدىڭ، ايعىرجاپ جاساۋدان باستاپ، ەگىندى ورىپ، جيناپ العانشا قولىنان كەتپەنى تۇسپەيدى. بۇل جاقتا جەردەن استىق الۋ التىن الۋدان قيىنىراق. مىنە، دۇنيەنى كۇيدىرىپ بارا جاتقان كۇن استىندا، كۇرەڭىتكەن كوپ ادام قيمىلداپ ءجۇر. «بولمايمىن» دەپ، بەزەر جەر بەدىرەيە بەرەدى. «قويمايمىن» دەپ كوك كەتپەن قادالا تۇسەدى. ەكەۋى جەڭىسكەنشە جەڭىلتەك ادامنىڭ جانى شىعىپ كەتكەندەي. ۇزاق كۇرەس بىرەۋدى جالىقتىرادى، بىرەۋدى قۇنىقتىرادى.
قابىش جالىققان ءتارىزدى. قازىلعان جەردىڭ سالقىن توپىراعىنا باۋىرىن توسەپ، ەتپەتىنەن جاتىر. بۇرىن باي، ەل بيلەگەن جۋان بولماسا دا، ەڭبەككە جانشىلماعان اتقامىنەر، كولحوز تۇسىندا اۋىردىڭ ءۇستى، جەڭىلدىڭ استىمەن كەلگەن تاقىستاۋ كىسى ەدى. جۇمىستان جۇرەگى اينىپ جاتقان سياقتى.
باستىق جانتايعان سوڭ اركىم-اق جانتايعان. ايعىرجاپتا ەت قىزۋى ەرتە باسىلىپ، قىسىر اڭگىمەلەر قوزعالدى. بۇل مەزگىلسىز دامىلعا مازاسى كەتىپ، ەلەۋسىن قابىشقا كەلدى.
— قۇرداس-اۋ، ەل باياۋلاپ قالدى عوي. كوتەرمەيسىڭ بە؟ — دەدى كەلىسىمەن.
— كۇن ىستىق. ايالداسىن ازىراق، — دەپ قابىش باسىن كوتەرىپ الدى، — سەنىڭ بايىڭ قىرا ما دەيمىن وسى ەلدى.
— نەگە؟ ەل ول ءۇشىن ىستەپ جاتىر ما؟
— ونىم انشەيىن ءسوز، — دەدى قابىش. ەلەۋسىننىڭ ۇناتپاي قالعانىن سەزىپ، مايدالاي باستادى. — اركىم ءوزى ءۇشىن ىستەيدى. ءوز تابىسىن جەيدى. ايتسە دە وسى جۇمىسقا شىعاناق مۇرىندىق بولدى. بۇل ارادا ەشكىم جوق، بار سالماق كوپكە ءتۇسىپ تۇر، كوتەرە الماي ما دەپ قورقامىن.
— ولار بەلدى قازىپ بىتىرسە، ءبىز ايعىرجاپتى بىتىرە المايمىز با، سوندا؟ — دەپ ەلەۋسىن تاڭدانعاندا، قابىش جىميىپ قويىپ، جۇمىستى اۋىرلاتا ءتۇستى:
— ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ەكى ايعىرجاپ جاسايمىز. بۇرىن بىرنەشە جىلدا بىرەۋىن ازار جاساماۋشى ما ەدىك؟ ەگىن جايى ەكى اۋىسىپ، ماشينا ەكى كوشكەلى تۇر. بۇرىن ءبىر شىعىرمەن تورت-بەس گەكتار جەردى سۋارىپ بولعانشا جان شىعا جازداسا، ەندى قىرىق-ەلۋ گەكتاردى قالاي سۋارماقسىڭ؟ اياقتى كورپەگە قاراپ كوسىلۋ كەرەك ەدى.
— وسى جۇمىس ورىندالمايدى دەپ وتىرسىڭ با؟ — دەدى ەلەۋسىن. قابىش قايعىنىڭ ۇلكەنىن ەندى شىعاردى:
— بۇل ءوز الدىنا ءبىر ۋايىم. ورىندالماعانىنان ورىندالعانى قايعى.
— بەتىم-اۋ، نە دەپ كەتتىڭ؟
— بەت شىمشىر كۇن ءالى ىلگەرى. بۇل ورىندالماسا، قايدا قالماعان ءبىر ەڭبەق قالار. ورىندالسا، وسى مويىن اعانى موينىڭنان تۇسەر دەمە. جەردى كوپ جىرتارمىز، تارىنى كوپ الارمىز، تالاسپايمىن. سونىڭ پايداسى نە؟
— ءوزىڭ اۋىسقاننان امانسىڭ با؟ — دەپ تۇرشىگىپ قالدى ەلەۋسىن.
— مەن امانمىن. سەنىڭ بايىڭ امان ەمەس، — دەدى قابىش. — ەلدى، قازنانى «قۇرمان» كولحوزى اسىراماق. كوپ استىقتىڭ كادەسى دە كوپ. وزىمەن-وزى توق، تالاپايى جوق قايران تۇيەشىعىر-اي دەۋىڭە اكەل قولىڭدى!
— بۇل سۇمدىعىڭدى بۇرىن نەگە ايتپادىڭ، قۇرداس-اۋ؟
— ايتقانمىن. سەنىڭ قارا بۋراڭ شابىنسا شوكپەي توقتاعان با، شوگىپ تىنسىن. اۋزىنان كوبىگى اعىپ، سەرەيىپ جاتقاندا سويلەسەم ەندى، — دەدى دە، قابىش ورنىنان تۇرىپ ايعاي سالدى. — تىنىستاعان شىعارسىڭدار، تۇرىڭدار! مىجعىلاي بەرەيىق ايتەۋىر.
ەتى سۋىپ قالعان ەل، ورنىنان باياۋ كوتەرىلىپ، كەتپەندى قايتا قولعا الدى. ەلەۋسىن دە قابىش سوزىنەن كەيىن سىلبىر اياڭداپ، ءوز ورنىنا باردى. كۇن شىجي ءتۇستى. قۇمايت جەردىڭ جانار ءشوبى شامالى، تاباننان وتكەن ىستىق لەبى بەتكە شابادى. قوزعالساڭ تەر قۇيىلىپ، اعىپ باراسىڭ. قوزعالماساڭ كونىڭ كەۋىپ بارادى. ايتەۋىر شاقىرايعان كۇن سازايىڭدى بەرىپ تۇر. كەتپەندەر اۋىر كوتەرىلىپ، اقىرىن سەرمەلىپ جاتىر.
اياعىن شيراق باسىپ وسى جاققا شىعاناق كەلەدى. ءبارىن كورىپ كەلەدى. بوكەن قاباعىنىڭ استىنداعى قارا كوزى بولاشاق ەگىن جايعا بايىپپەن قاراپ، قابىشقا جەتكەندە قادالىپ تۇرا قالدى.
— كۇن وتكەننەن امان با؟ كوزىڭ كىرتيىپ كەتىپتى عوي.
— سوندا دا سەنەن كولەڭكە سۇراماسپىن، — دەدى قابىش كوڭىلسىزدەۋ تۇرىپ.
— دالا كەن، ەندەشە. ەتەگىڭدى ءتۇرىپ قوي دا، وتىرا بەر.
— ءبىر مەن تۇرسەم ەشتەڭە ەتپەس. مىناۋ ەلدىڭ ءبارى تۇرسە، اياق باسار جەر قالماس.
— ويناساڭ دا، ويىڭدى ايتىپ تۇرسىڭ-اۋ. ءالى دە بىردەمە بار عوي، ءسىرا؟ — دەپ شىعاناق ەلەۋسىندى شاقىردى.
— سۋسىنىڭ بار ما، اكەلشى؟
جەرگە كومگەن قارا تورسىعىن سۋىرىپ الدى، ەلەۋسىن كەلدى. بىجىلداعان سارى 'شۇباتتى سۇپ-سۋىق قىلىپ ۇسىنا بەرگەندە:
— اۋەلى مىناعان بەر، — دەدى شىعاناق، قابىشتى نۇسقاپ. — قارنى ورتايسا قوڭقىلداپ تۇسە قالاتىن انتۇرعان، قوڭقىلداپ وتىر.
— جوق، ونىڭ بۇل جولعى قورسىلى، باسقاشا، — دەدى دە، ارجاعىن ايتايىن با، ايتپايىن با دەگەندەي، ەلەۋسىن قابىشقا قارادى. قابىش ۇندەمەستەن شۇباتتى سىلق-سىلق جۇتا بەردى. سول ەكى ارادا شىعاناق ەلەۋسىندى دە ءبىر قاعىپ ءوتتى.
— ەكەۋىڭنىڭ اراڭ ءتىپتى جاقىن ەكەن. وڭاشادا كەلىسكەنسىڭدەر عوي، ءسىرا.
— كەلىسۋگە جاقىنبىز. جاقسى كەلدىڭ ءوزىڭ. وسىنشا بەينەتتەن ەلدىڭ كورەر پايداسى نە، سونى ايتشى؟
— سەنى دە كۇن سوققان با، نە سويلەپ وتىرسىڭ؟
— ەڭبەگىمدى سويلەپ وتىرمىن. ونەرىن ايت، بىلگىم كەلەدى.
— بىلمەسەڭ، تارى ونەدى. تارىعا ءبارى كەلەدى.
— ونگەنىن قايتەيىن، ءبارىن سىپىرىپ الاتىن بولسا.
— قۇلاعىڭا سايتان سىبىرلاپ كەتتى مە؟ كىم سىپىرىپ الادى؟
— قازىنا سىپىرىپ الادى دەيدى، مىنا قۇرداس.
— قۇرداس تا، سەن دە بىلشىلداپسىڭ. بار ورنىڭا! — دەدى شىعاناق. كەسەنى شامدانىپ ىرعىتىپ جىبەردى. ەلەۋسىن جاۋاپ قايتارماستان تورسىعىن الدى دا تايىپ تۇردى. ول كەتكەن سوڭ ءبىراز ۇندەمەي وتىرىپ، شىعاناق قابىشقا ءتيىستى:
— وسى سەنىڭ نە ويىڭ بار؟ اشىپ ايتشى.
— مەندە بوتەن وي جوق.
— جاڭاعى نە ءسوز؟
— جاڭا ەستىپ وتىرمىسىڭ؟ الداقاشان ايتقانىم قايدا؟
— راس، — دەدى شىعاناق. — سەن الداقاشان ايتقانسىڭ. مەن الداقاشان قالدى ما دەپ ەدىم. قالدىرماعان ەكەنسىڭ. كەل، وسى ارادا جەڭىسەيىك. سەن عوي، اۋەلدە كولحوزدان تارتپاقتادىڭ. مەن ەنىپ كەتتىم. كەيىن كەلىپ قىڭقىلداعان سوڭ، ءبىرسىپىرا جۇرت قارسى بولسا دا كولحوزعا الدىق. بۇل ءبىر جەڭىلگەنىڭ ەدى. ودان كەيىن ماشينا الۋ تارتىسىنا تۇستىك. سەن توكەننىڭ اتىن قامشىلادىڭ. توكەن شالقاسىنان قۇلادى. بۇل ەكى جەڭىلگەنىڭ ەدى. وسى ەگىنجايعا كوشۋگە كەلگەندە، كومەكتى سىرتتان سۇراپ جاتىپ الدىڭ. قولدان كەلمەيتىن ءىس دەگەن شىعارسىڭ. ءدال ءقازىر ايتا الاسىڭ با سونى؟ بۇل ءۇشىنشى جەڭىلۋىڭ. ەندى كوپ ەگىننىڭ شىعىنى دا كوپ دەپ وتىرسىڭ. راس، شىعىنى كوپ. باياعىدا ءدۇرجىعۇل، ءجۇسىبالىنىڭ سويعان سوعىمىن بۇكىل تەلعارا بولىپ سويمايتىن. ونىمەن ءدۇرجىعۇل، ءجۇرسىبالى كەدەي بولدى ما؟ ولار ەسەسىن ەلدەن السا، ءبىز جەردەن الامىز. جەر ەلدەن بايىراق. نەگە قورقا بەرەسىڭدەر وسى؟
— جۇمىستان قورقامىن، — دەدى قابىش. — جۇمىس اۋىرلاپ بارادى. سەن اۋىرلاتىپ باراسىڭ. ءبارى جان ءۇشىن بولسا، جاننىڭ دا ايالىنا ءبىر قاراۋ كەرەك. سەرگۋ كەرەك. يتبەرگەن-دەي يتشىلەپ مال جيعانشا، كەدەيلىكتىڭ ءوزى ارتىق.
شىعاناق كوپكە دەيىن جاۋاپ قايىرماي ويلانىپ قالدى. قابىش دارەت سىندىرىپ كەلىپ، قايتا وتىرعاندا عانا ءسوزىن باستادى:
— ءسوزىڭنىڭ تامىرى بار، تاراۋى كوپ. تاراتام دەپ بوگەلىپ قالدىم. دۇرىس ايتاسىڭ، يتبەرگەندەي باي بولعانشا قابىشتاي كەدەي بولعان ارتىق. يتبەرگەن بايي بىلسە دە قىزىعىن كورە بىلمەدى. قابىش قىزىعىن كورە بىلەتىن ەدى، بايي بىلمەدى. كولحوز مۇنىڭ ەكەۋى دە ەمەس. بايي دا، بايلىقتىڭ قىزىعىن كورە دە بىلەدى. ال ەندى، ءوزىڭ جومارت قابىش، سەرى قابىش بولا تۇرا ساراڭدىعىڭدى يتبەرگەننەن دە اسىرىپ وتىرسىڭ. كولحوز ەشكىمگە بەرمەسە ەكەن دەيسىڭ. مەن، دۇنيەنىڭ ەڭ قىزىعى الۋ ەمەس، بەرۋ دەپ بىلەم. بەرۋدىڭ قىزىعىن كورگەن — الۋدىڭ دا قىزىعىن كورەدى. الۋدىڭ عانا قىزىعىن كورگەن، بەرۋدىڭ قىزىعىن كورە بەرمەيدى. قازىنا السىن، ەل السىن، كەمتار السىن، بار بولسا الا بەرسىن. «قوينىنان توگىلىپ، قونىشقا قۇيىلعاننىڭ نەسى وكىنىش. بىلەم، سەنىڭ قورقىنىشىڭ بۇل ەمەس. جاسىڭنان ەڭبەككە قىرباي ەدىڭ. ەسىڭدە مە، ەكەۋمىزدى دە اكەمىز پىشەنگە اياعىمىزدى تۇساپ سالدى. مەن سول كۇنى تۇسكە جەتپەي-اق تۇساۋىمدى الدىم. سەن ەكىنشى جىلى دا ءشوپتى تۇساۋمەن ءجۇرىپ شاپتىڭ.
سوندا-اق تۇڭىلگەم سەن يتتەن. ءبىراق ءالى ايىرىلىسقانىمىز جوق. جاس الپىسقا كەلە جاتىر. ءبىر تۋعان ءتولمىز. تالاي شارت سىناتىن جەر كەلسە دە، سونى ويلاپ، قايىسا بەرەم. ايتپەسە، سەنىڭ ورنىن، الداقاشان تۇرمە. بارعىڭ كەلسە، قايتەيىن، بىقسىتا بەر ارنەنى، تۇتانباي قالماس. بارعىڭ كەلمەسە، اۋزىڭدى ب ا ق. ءالىڭ كەلگەنشە ىستەي بەر. ءتىپتى، ىستەي الماساڭ ونى ايت: اڭشىلىق بار، دۇكەن بار، قىل-قىبىر، تەرى-تەرسەك جيناۋ بار — ءبارى ەڭبەك. تاڭدا ءبىرىن. ەندىگى قيقاڭىڭا كونە المايمىن. ىرىتپە جۇرتتى. ويلان دا جاۋابىن بەر، — دەدى دە ورنىنا تۇرىپ كەتتى.
جول بويى تىزبەكتەلگەن بريگادانى سىدىرتا ارالاپ، تاياعىن بەلىنە كولدەنەڭ ۇستاپ، شىعاناق قاتتى اياڭمەن بارادى. ەشقايسىسىنا بوگەلگەن دە، سويلەسكەن دە جوق. كەزبەن ءسۇزىپ، وتە شىقتى. بەتى سوناۋ بۇلدىراپ كورىنگەن ەسكى ەگىنجاي، جاڭا ماشينا. وي-شۇقىرلى جازىق دالاعا ءبىر باتىپ، ءبىر كوتەرىلىپ، زاۋلاپ بارادى. قايدا بارادى، كىمگە بارادى؟ بەلگىسىز.
قابىش تاپجىلماي وتىرىپ قالدى. ءزىل باسقانداي اۋىر وتىر. الدى سونى، ارتى شيىر، ءجون تاپپاي وتىرعان سياقتى. جول كورسەتكەن شىعاناققا كۇدىگى كوپ. بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناعان قۇربى بولسا دا قومسىنادى: «...نە كوردى بۇل؟ جۇمىس ءجونىن بىلگەن سوڭ «شىقا» دەگەنگە ءماز. ايتپەسە، مەن باسقان جەردى باسقان جوق. مەن شىققان توبەگە شىققان جوق. ومىرىندە ەكى كىسىگە تورەلىك ايتپاعان سورلىنىڭ كوڭىلى تىم كوتەرىڭكى. كوزى نەگە جەتەدى؟ شارقىنا نەگە قارامايدى؟ جىگىت اعاسى بولماسا دا، ەسى دۇرىس ادام ەدى، ەسىرىپ بارادى. قۇلاي ما دەپ قورقامىن. قوقاڭداسا كۇندەيمىن. قايتسەم شىدارمىن؟..»
وسى ويدىڭ ۇشىعىنا جەتە الماي كوپ وتىردى. شىداپ «قارا جۇمىسقا» قالۋىن، شىداماي جەڭىل جۇمىسقا شىعۋىن شەشكەنشە ءبىر دوڭەستەن توكەن قىلت ەتە ءتۇستى. ول كورىنگەننەن-اق قابىشتىڭ كوڭىلى سەلت ەتكەن ەدى، كەلگەن سوڭ ەكەۋى ۇلكەن اڭگىمەگە كىردى.
— جۇمىس قالاي، — دەدى توكەن. قالاي ەكەنىن كورىپ ءبىلىپ تۇرسا دا وسىلاي سويلەۋ ادەتى.
— ىستەپ جاتىرمىز، ايتەۋىر. قالاي ەكەنىن ءوزىڭ ايتپاساڭ، مەن بىلمەيمىن، — دەپ، قابىش ءشوپ شيراتا بەردى. بىلە تۇرا ءبىرىن-بىرى «سەن ايت، سەن ايتپەن» ارباستى.
— ىستەپ جاتقان سەن بىلمەگەندە، جاڭا كەلگەن مەن بىلەمىن بە، ايتساڭشى بالسىنبەي.
— مەن، بولعان سوڭ ايتامىن. سەندەر بىلگىش، بولماي دا ايتا بەرەسىڭدەر.
— شىعاناق بولماسا، مەنىڭ ونداي ساۋەگەيلىگىم جوق، — دەپ توكەن قارق-قارق كۇلدى. كۇلكىسى وتىرىك تە بولسا شىنعا بەرگىسىز ەدى. قابىش نانىپ قالدى. كوپتەن بەرى كوڭىلىنە ۇناعان قارتپەن كەزى كەلگەندە ءسوزى ۇيلەسكەنى بولماسا، ءىش اقتارىپ سىرلاسقان ەمەس. وقىعان، كوپتى كورگەن، تالاي زاماندى باسىنان اتقارعان توكەن، قابىشقا ءبىر داريا سياقتى، سول دارياعا سۇڭگىپ كەتىپ، تەرەڭدە جاتقان اسىلدارىن الىپ شىعار ما ەدى، يەكتەن ەركىن جۇزەر مە ەدى دەپ قىزىعاتىن. قىزىققان دارياسى ىستىق كۇندە، قاق الدىندا تۇرعاندا قابىش قالاي شەشىنگەنىن بايقاماي دا قالدى:
— توكەن، سەن كوپتى كورگەن تارلانسىڭ عوي، ءبىر اقىل سۇراعالى وتىرمىن، — دەدى.
— سۇرا، — دەدى توكەن ىركىلمەستەن. — اقىلدىڭ دا تارلان تارتقان كەزى بۇل، جاراماسا تاستارسىڭ.
— وسى ماشينا نە دەيدى؟ شىعاناق نە دەيدى؟ مەن تۇسىنبەيمىن.
— شىعاناق جەردىڭ بەرمەسىن الامىن دەيدى. ماشينا سونى الىپ بەرەدى، — دەيدى.
— قاشان الادى؟ قاشان الىپ بەرەدى؟
— وعان نەشە «بەسجىلدىقتار» كەرەك ەكەنىن مەن دە بىلمەيمىن.
— سوعان دەيىن كورەتىنىمىز وسى ما؟
— ونى ماعان نەسىن ايتاسىڭ. مەن ايتارىمدى ايتقامىن. قازاق جەر كاسىبىنە كوندىكپەگەن حالىق، وكتەمەڭدەر دەپ ەدىم، بولدى ما. ال، نە شىقتى؟ ءبىر جىل بولماي ماشينا ەكى كوشتى. ەگىن جايى ەكى اۋىستى. بەرگەنى قايدا جەردىڭ؟ قازاقتىڭ كيىز ءۇيى ەمەس بۇل، تۇيەگە ارتىپ تارتا بەرەتىن. ءبىراق بۇل جۇمىس تا ءبىر بىتەر. جاڭا قونىسقا دا جايلاسار سىزدار. سوندا سەنگەن ماشيناڭ نە دەر؟ — دەپ توكەن قابىشقا تەسىرەيىپ تۇرىپ قالدى. تومەن قاراپ سۇلىق تىڭداپ وتىرعان قابىش وزىنە بەرىلگەن سۇراققا جاۋاپتى الدەن ۋاقىتتا سۇراقپەن قايىردى:
— ءيا، ماشينانىڭ نە سىرى بار؟
— ماشيناعا دا تاماق كەرەك. الدەن ماي سۇراپ تۇر. جۇرەگىم قارايدى دەيدى. ءبارىڭنىڭ ءبىر جىل جەگەنىڭدى ول ءبىر ايدا جەيدى.
— ماي تاسۋدىڭ ءوزى نوسەر جۇمىس دەسەڭشى.
— مايدان باسقا دا تاسيتىندارىڭ از با؟
— ءيا، استىق تاسۋ بار ءالى. قۇداي-اۋ، بۇل نەعىلعان كوپ جۇمىس... سىڭبىرۋگە مۇرشا كەلمەي مە دەيمىن.
— ەڭبەگىڭ جانسا وعان دا كونەرسىڭ. قۇم دالا جىگەرىڭدى قۇم قىلسا قايتەسىڭ؟
— جوق، سۋ بولسا، ەڭبەك زايا كەتپەيدى، — دەپ باسىن شايقادى قابىش. توكەن ىزادان كۇلىپ تە جىبەردى، قىزارىپ تا كەتتى:
— وسى جۇرتقا قايرانمىن! — دەدى باسىن كوتەرىپ الىپ. — ەكسەڭ، كۇتسەڭ، كۇلگە دە بىردەمە شىعادى. ماسەلە وندا ەمەس. قانشا كۇش جۇمسالىپ جاتىر؟ سول كۇشتىڭ قۇنى تولەنە مە؟ تولەنبەسە نەگە توگەسىڭ تەككە؟ قارا توپىراقتىڭ بەرگەنىن قۇم قاشان بەرىپ ەدى؟
قابىش بوگەلىپ قالدى. كىمدى ۇستارى، قالاي بەتتەرى بەلگىسىز. بۇرىن مول استىق تالاپايعا تۇسەدى دەپ قورىقسا، ەندى استىق جوق، مۇرنىن ۇستاپ وتىرعان ءتارىزدى. زادىندا مۇنىڭ ەكەۋىن دە ەلمەن بىرگە كورۋگە شىدايتىن، اتتەڭ دۇنيە، اۋىر جۇمىس شىداتار ەمەس. ويلاسا جانى تۇرشىگەدى، جۇرەگى اينيدى. وتىرىپ-وتىرىپ:
— ءاي، توكەن! — دەدى ءبىر ۋاقىتتا. — بۇل تارىسى قۇرعىر شىقسا ءبىر پالە، شىقپاسا ەكى پالە ەكەن. تارى جەمەسەم دە ولمەسپىن. جانعا تىنىشىن ايتشى.
— مىنە، ناعىز قازاق! — دەپ تاعى دا كۇلدى توكەن. مۇنىسى شىن كۇلكى. كوزىنەن جاس شىققانشا كۇلدى.
توكەن قازاقتىڭ وتكەنىن كوپ كورىپ، كوڭىلىنە بەرىك توقىعان. بۇگىنگىسىن از كورىپ، ەلەمەي وتە شىققان. توقىعانىنىڭ ءوزىن تەرىس توقىپتى. «قازاق تەك دالادا مال باعىپ، جەڭىلدىڭ .ۇستىمەن جۇرگەن ەل. مال ءوز اياعىمەن وتتايدى. قازەكەڭ تەگىن ەت، تەگىن قىمىزعا سەمىرە بەرەدى. قالا تۇرمىسىن، ەگىن كاسىبىن بىلمەيدى. ءبىلدىرىپ تە كەرەگى جوق. ادايلىقتار ويىل جارمەڭكەسىنە ءبىر كەلگەندە اينالاسى اتشاپتىرىم قىزىل سارايلار قىزىل التىنعا لىق تولادى. ويىل مالدىڭ استىندا قالادى...» — دەپ، شەتكە شىققاندا تالاي سەرپىگەن بولاتىن. مىناۋ كەلىپ قالعان ماشينالى ءومىر، سول تەگىن بايلىقتى توكەن اۋزىنان جىرىپ اكەتىپ، باسقا ءبىر ارناعا قۇيعالى جاتىر. توكەننىڭ ماشيناعا قىرىن قارايتىنى دا، قابىشتى «ناعىز قازاق» دەۋى دە وسىدان. ول وسى ءسوزىن قايتالاپ:
— سەن ناعىز قازاقسىڭ! — دەدى قابىشقا. — قازاق جەر كاسىبىنە كوندىكپەگەن. ول سورلىنىڭ قولى مال عوي. مىناۋ ەن دالانى سايرانداپ جۇرسە...
لوبلىعان قابىشتى مالعا قاراي يتەرمەلەگەندە توكەن باياعى زاماننىڭ قايتا كەلەرىنە سەنگەن جوق. وسى زاماننىڭ وزىنەن دە بىردەمە جىرىپ قالماق ەدى. قابىش بەتتەمەدى:
— مال باعۋ دا وڭاي ەمەس. باسقا بىردەمە ايت.
— قازاقتىڭ مالدان قاشقانىن كورگەنىم وسى.
— مالىڭ ەگىننەن دە قيىن. جاۋىندا، قارا سۋىق بوراندا باسقالار جاتسا دا، مالشى جاتپايدى. قارتايعاندا ۇشىپ ولەر جايىم جوق.
— وندا كلادوۆششيك بول، بەرسە.
— ول قۇرعىر دا مازاسىز. انانى بەر، مىنانى بەر دەپ وتىرعىزبايدى.
تاپتىم! — دەدى توكەن سانىن سوعىپ جىبەرىپ. اڭ اۋلا.
— مىلتىقتىڭ قالاي اتۋىن دا، ءىزدىڭ قالاي جۇرگەنىن دە بىلمەيمىن. اڭشى بولىپ نە بىتىرەم؟
قابىشقا كولحوز ىشىندەگى قىزمەت، جۇمىستىڭ ءبىرى جاقپاي وتىرعاندا، ەرماعامبەت كورىندى. قاسىندا شاڭگەرەي مەن كارىباي بار. ۇشەۋى دە اتتى. ىستەلىپ جاتقان جۇمىستى ارالاپ كەلەدى. ايعىرجاپتىڭ بويى لەزدە ءبىر كۇيگە ءتۇستى. كەتپەندەر شاپشاڭ-شاپشاڭ كوتەرىلىپ، اركىمنىڭ-اق تاناۋى جەلبەڭدەپ،، ماڭدايى تەرشي باستادى. توكەن مەن قابىش اڭگىمەنى توقتاتىپ، كەلۋشىلەردىڭ الدىنان شىقتى.
— بريگاديردىڭ ءبىرى، قابىش اقساقال وسى كىسى، — دەدى شاڭگەرەي تانىستىرىپ تۇرىپ. ەرماعامبەت سۇراقتى تاباندا قويدى:
— جۇمىسىڭىز نە كۇيدە، وتاعاسى؟
— جامان ەمەس.
— ەڭ الدى كىم، بۇل بريگادىدا؟
قابىش ءمۇدىرىپ قالىپ ەدى، تاعى سۇرادى:
— ەڭ ارتى كىم؟
— ءبارى قارايلاس قوي، — دەي سالدى قابىش. الدىن دا، ارتىن دا اڭداماعان ەكەن سورلى. سۇراق كوبەيە بەردى:
— وزۋدا قارايلاس پا، قالۋدا قارايلاس پا؟ ەكى ۇشتى عوي ءسوزىڭىز.
— ازىرگە وزىپ شىققانى دا، كەيىن قالعانى دا كورىنبەيدى. قاز-قاتار كەلەدى. تۇياقتى تۇياق جىبەرە مە؟
— سونداي-اق پارلاپ سالعانسىز با؟ — دەپ كۇلىپ قويدى ەرماعامبەت. — ارالارىندا سوسياليستىك جارىس بار ما؟ مىنا بريگادالاردىكىندەي تۋ سىزدە نەگە جوق؟
قابىش ۇندەمەي، تومەن قاراپ سيپاقتاي بەردى. باسقا ءبىر جاي ادام بولسا سويلەسىپ كورەتىن ەدى. قورعالاپ، سەسكەنىپ تۇر. وتىرىك ايتسا كۇمانى ءقازىر اشىلادى. شىنىن ايتسا ءوزىن-وزى ۇستاپ بەرەدى. «ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلعان» دەپ تۇر قابىش. ءبىراق ەرماعامبەت ونىمەن قۇتقارار ەمەس، كوزىگىپ الىپتى:
— كەزدەسكەن كەدەرگىلەردى ايتىڭىز. ونى قالاي جويىپ جاتىرسىز؟
جۇمىس جايىن بىلمەگەنى بىلاي تۇرسىن، بىلگىسى كەلمەگەن ادام نەنى ايتسىن. قابىش" تاعى دا ايتا المادى.
— «كەدەرگى» دەگەن وسى كىسىنىڭ ءوزى بولماسىن، — دەدى دە ەرماعامبەت ءجۇرىپ كەتتى. ولاردىڭ سوڭىن الا توكەن مەن قابىش تا كەلەدى. ءوزارا كۇڭكىلدەپ سويلەسىپ كەلەدى:
— رايكوم قىرىن كەلدى-اۋ ساعان.
— وزىڭمەن قالاي ەدى؟ — دەيدى قابىش. توكەن جەلكەسىن قاسىدى.
جۇمىستى ارالاپ بارادى. بارعان سايىن قابىشقا سۇراۋ قويۋلاپ بارادى. ايعىرجاپتىڭ ەڭ شەتىنە شىققاندا، قابىشتى قالدىردى دا، وزگەسى تۇرا شاپتى.
— ءورت! ءورت!.. — دەپ شاۋىپ بارادى.
ماشينانىڭ تۇبىنەن بۇرق ەتكەن قويۋ ءتۇتىن تىمىق كۇندە تىك كوتەرىلىپ، بۋداقتاپ جاتىر. جالىنى ءازىر كورىنبەيدى، جاڭا تۇتاندى...
شىعاناق بۇل كەزدە اتپەن جۇرەتىن جەرگە جاياۋ جەتىپ، ويىلدىڭ ءدال جارلاۋىت جيەگىندە وتىرعان. قاسىندا ماشينيست كومەكشىسى سەمبى بار. ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ءبىر قازان. قازاندا توپىراق پەن سۋ.
— ءيا ءسات! — دەدى شىعاناق، قازان استىنا وت قويىپ جاتىپ. شىتىرلاپ تۇرعان قۋراي لاپ ەتتى. قارا ءتۇتىن بۇرق ەتتى. ءدۇرسىل، دابىر ەستىلدى. سونشا بولمادى ماشينا قوراسىنىڭ تاساسىنان شىعا كەلگەن اتتىلار، كوزدەرى ادىرايىپ، جەلبەزەكتەرى جەلپىلدەپ، اعىزىپ وتە شىقتى. جولىنداعى قازاندى دا، شىعاناقتى دا باسىپ كەتە جازدادى. قايتا ورالعاندا:
— و، نە بولدى! نە بولدى! — دەدى، شوشىپ قالعان شىعاناق.
— باسە، نە بولدى؟! — دەدى ەرماعامبەت.
ءبىرىن-بىرى جاڭا تانىپ، جاڭا ءتۇسىنىستى.
— جوق جەردە ەلدى دۇرلىكتىردىڭىز عوي. نە اسىپ جاتىرسىز؟
— اۋعا ءبىراز بالىق ورالعان ەكەن. سونى اسىپ جاتىرمىز.
سەمبى جىمىڭداپ شىعاناقتىڭ وتىرىگىن شىعارعالى تۇر. تەرىس اينالىپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى، ءتۇرتىپ قالسا، جارىلىپ كەتەتىن. ەشقايسىسى ەجىكتەمەدى ءبىراق، شىعاناق كوزىن ءبىر قىسىپ قويدى. قازاننىڭ استىنا مول قىلىپ تەزەك قالاي باستاعاندا:
— ادەيى كەلگەن سوڭ. وتاعاسىنىڭ بالىعىن جەپ اتتاناتىن شىعارمىز، — دەپ ەرماعامبەت اتتان ءتۇستى. سەمبى قىسىلسا دا وعان شىعاناق قىسىلمادى:
— بۇيىرسا جەرسىزدەر.
قازان پىسكەنشە ءبارى ماشينا كورۋگە كەتتى.
ماشينانىڭ تىنىستاپ تۇرعان كەزى. ماشينيست فەدور بوس بولعان سوڭ ويىلعا كەتكەن. ول باردا جاق اشپايتىن سەمبى ءقازىر جاق جاپپايدى.
— مىناۋ، گولوۆكا، — دەپ شويىن بورىكتى توبەسىنەن ءتۇرتتى. — وسىنى وتپەن قىزدىرامىز. جەز تۇتىكپەن كەلىپ ماي
تامعاندا، گولوۆكا گازعا تولىپ، گاز ءسيليندردىڭ ىشىندەگى پورشەندى كەيىن يتەرەدى. كەيىن سەرپكەن پورشەندى، كولەنچاتىي ۆالدىڭ باسىنداعى مىنا دوڭگەلەك ءوز سالماعىمەن قايتا سەرپەدى. گاز وعان سەرپىدى...
— مىلتىقتىڭ قالاي اتۋىن دا، ءىزدىڭ قالاي جۇرگەنىن دە بىلمەيمىن. اڭشى بولىپ نە بىتىرەم؟
قابىشقا كولحوز ىشىندەگى قىزمەت، جۇمىستىق ءبىرى جاقپاي وتىرعاندا، ەرماعامبەت كورىندى. قاسىندا شاڭگەرەي مەن كارىباي بار. ۇشەۋى دە اتتى. ىستەلىپ جاتقان جۇمىستى ارالاپ كەلەدى. ايعىرجاپتىڭ بويى لەزدە ءبىر كۇيگە ءتۇستى. كەتپەندەر شاپشاڭ-شاپشاڭ كوتەرىلىپ، اركىمنىڭ-اق تاناۋى جەلبەڭدەپ، ماڭدايى تەرشي باستادى. توكەن مەن قابىش اڭگىمەنى توقتاتىپ، كەلۋشىلەردىڭ الدىنان شىقتى.
— بريگاديردىڭ ءبىرى، قابىش اقساقال وسى كىسى، — دەدى شاڭگەرەي تانىستىرىپ تۇرىپ. ەرماعامبەت سۇراقتى تاباندا قويدى:
— جۇمىسىڭىز نە كۇيدە، وتاعاسى؟
— جامان ەمەس.
— ەڭ الدى كىم، بۇل بريگادىدا؟
قابىش ءمۇدىرىپ قالىپ ەدى، تاعى سۇرادى:
— ەڭ ارتى كىم؟
— ءبارى قارايلاس قوي، — دەي سالدى قابىش. الدىن دا، ارتىن دا اڭداماعان ەكەن سورلى. سۇراق كوبەيە بەردى:
— وزۋدا قارايلاس پا، قالۋدا قارايلاس پا؟ ەكى ۇشتى عوي ءسوزىڭىز.
— ازىرگە وزىپ شىققانى دا، كەيىن قالعانى دا كورىنبەيدى. قاز-قاتار كەلەدى. تۇياقتى تۇياق جىبەرە مە؟
— سونداي-اق پارلاپ سالعانسىز با؟ — دەپ كۇلىپ قويدى ەرماعامبەت. — ارالارىندا سوسياليستىك جارىس بار ما؟ مىنا بريگادالاردىكىندەي تۋ سىزدە نەگە جوق؟
قابىش ۇندەمەي، تومەن قاراپ سيپاقتاي بەردى. باسقا ءبىر جاي ادام بولسا سويلەسىپ كورەتىن ەدى. قورعالاپ، سەسكەنىپ تۇر. وتىرىك ايتسا كۇمانى ءقازىر اشىلادى. شىنىن ايتسا ءوزىن-وزى ۇستاپ بەرەدى. «ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلعان» دەپ تۇر قابىش. ءبىراق ەرماعامبەت ونىمەن قۇتقارار ەمەس، كوزىگىپ الىپتى:
— كەزدەسكەن كەدەرگىلەردى ايتىڭىز. ونى قالاي جويىپ جاتىرسىز؟
جۇمىس جايىن بىلمەگەنى بىلاي تۇرسىن، بىلگىسى كەلمەگەن ادام نەنى ايتسىن. قابىش" تاعى دا ايتا المادى.
— «كەدەرگى» دەگەن وسى كىسىنىڭ ءوزى بولماسىن، — دەدى دە ەرماعامبەت ءجۇرىپ كەتتى. ولاردىڭ سوڭىن الا توكەن مەن قابىش تا كەلەدى. ءوزارا كۇڭكىلدەپ سويلەسىپ كەلەدى:
— رايكوم قىرىن كەلدى-اۋ ساعان.
— وزىڭمەن قالاي ەدى؟ — دەيدى قابىش. توكەن جەلكەسىن قاسىدى.
جۇمىستى ارالاپ بارادى. بارعان سايىن قابىشقا سۇراۋ قويۋلاپ بارادى. ايعىرجاپتىڭ ەڭ شەتىنە شىققاندا، قابىشتى قالدىردى دا، وزگەسى تۇرا شاپتى.
— ءورت! ءورت!.. — دەپ شاۋىپ بارادى.
ماشينانىڭ تۇبىنەن بۇرق ەتكەن قويۋ ءتۇتىن تىمىق كۇندە تىك كوتەرىلىپ، بۋداقتاپ جاتىر. جالىنى ءازىر كورىنبەيدى، جاڭا تۇتاندى...
شىعاناق بۇل كەزدە اتپەن جۇرەتىن جەرگە جاياۋ جەتىپ، ويىلدىڭ ءدال جارلاۋىت جيەگىندە وتىرعان. قاسىندا ماشينيست كومەكشىسى سەمبى بار. ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ءبىر قازان. قازاندا توپىراق پەن سۋ.
— ءيا ءسات! — دەدى شىعاناق، قازان استىنا وت قويىپ جاتىپ. شىتىرلاپ تۇرعان قۋراي لاپ ەتتى. قارا ءتۇتىن بۇرق ەتتى. ءدۇرسىل، دابىر ەستىلدى. سونشا بولمادى ماشينا قوراسىنىڭ تاساسىنان شىگا كەلگەن اتتىلار، كوزدەرى ادىرايىپ، جەلبەزەكتەرى جەلپىلدەپ، اعىزىپ وتە شىقتى. جولىنداعى قازاندى دا، شىعاناقتى دا باسىپ كەتە جازدادى. قايتا ورالعاندا:
— و، نە بولدى! نە بولدى! — دەدى، شوشىپ قالعان شىعاناق.
— باسە، نە بولدى؟! — دەدى ەرماعامبەت.
ءبىرىن-بىرى جاڭا تانىپ، جاڭا ءتۇسىنىستى.
— جوق جەردە ەلدى دۇرلىكتىردىڭىز عوي. نە اسىپ جاتىرسىز؟
— اۋعا ءبىراز بالىق ورالعان ەكەن. سونى اسىپ جاتىرمىز.
سەمبى جىمىڭداپ شىعاناقتىڭ وتىرىگىن شىعارعالى تۇر. تەرىس اينالىپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى، ءتۇرتىپ قالسا، جارىلىپ كەتەتىن. ەشقايسىسى ەجىكتەمەدى ءبىراق، شىعاناق كوزىن ءبىر قىسىپ قويدى. قازاننىڭ استىنا مول قىلىپ تەزەك قالاي باستاعاندا:
— ادەيى كەلگەن سوڭ. وتاعاسىنىڭ بالىعىن جەپ اتتاناتىن شىعارمىز، — دەپ ەرماعامبەت اتتان ءتۇستى. سەمبى قىسىلسا دا وعان شىعاناق قىسىلمادى:
— بۇيىرسا جەرسىزدەر.
قازان پىسكەنشە ءبارى ماشينا كورۋگە كەتتى.
ماشينانىڭ تىنىستاپ تۇرعان كەزى. ماشينيست فەدور بوس بولعان سوڭ ويىلعا كەتكەن. ول باردا جاق اشپايتىن سەمبى ءقازىر جاق جاپپايدى.
— مىناۋ، گولوۆكا، — دەپ شويىن بورىكتى توبەسىنەن ءتۇرتتى. — وسىنى وتپەن قىزدىرامىز. جەز تۇتىكپەن كەلىپ ماي تامعاندا، گولوۆكا گازعا تولىپ، گاز ءسيليندردىڭ ىشىندەگى پورشەندى كەيىن يتەرەدى. كەيىن سەرپكەن پورشەندى، كولەنچاتىي ۆالدىڭ باسىنداعى مىنا دوڭگەلەك ءوز سالماعىمەن قايتا سەرپەدى. گاز وعان سەرپەدى...
سەمبى ماشينانىڭ ءار تەتىگىن ءبىر ءتۇرتىپ، ءار ءۆينتىن ءبىر ۇستاپ ءجۇرىپ قولىن مايلادى. قولىمەن بەتىن مايلادى. ونى سۋ جۇققان قۇرلى كورگەن جوق. قارا تۇمسىعىن كوكيتىپ قويىپ، سوعىپ تۇر. وزىنە ءبىر دەس تيگەن كۇن. وزىنەن بىلگىش تە، وزىنەن قۋانىشتى دا جوق بۇل جەردە. بالالىعى ارىلىپ بولماعان جاس جىگىتكە ەرىپ شىعاناق تا جايناڭداپ تۇر. وزگەلەردىڭ كوزى ماشينادا بولسا، ونىڭ كوزى سەمبىدە. كوڭىلى تولىپ، راقاتتانىپ تۇر.
— وسى بالا ءوزى جۇرگىزە باستادى ەندى! بىلمەيمىن، شودىردىڭ ۇيرەتۋى كۇشتى مە، ءوزى بولعالى تۇرعان بالا ما، دەگەندە:
— ونشا قيىن ماشينا ەمەس قوي، — دەپ توكەن بۇلك ەتتى.
— بىرەسە قيىن دەيسىڭ، بىرەسە وڭاي دەيسىڭ. قۇداي سەنى السا الجىتپاي السا ەكەن، — دەدى شىعاناق.
— سورىڭا قاراي الاتىن ەمەس، قايتەسىڭ.
— ول دا كەرەگىن الادى.
— ەكى شال قاجاسۋعا كەتتى، — دەپ ەرماعامبەت ارالاستى اڭگىمەگە. — ەكەۋىڭ قاشان جەڭىسەر ەكەنسىڭ. جەڭىسشى.
— ەسى بولسا توكەننىڭ توقتالار كەزى جەتتى، — دەدى شىعاناق. ويناسا دا ەكەۋى ويىنداعىسىن ايتىپ جاتىر. — ساقال، شاشى اعارعان شاقتا تالاي وتىرىگى ۇستالدى، سوندا دا شىلپ ەتپەيدى انتۇرعان.
— نە وتىرىگىمدى ۇستادىڭ؟
— جۇرت كورمەي تۇرعاندا، وسى قويدان قوڭىر ماشينانى ايداھار دەگەن جوقپىسىڭ؟
— راس. ءتىلىن بىلمەگەنگە سونداي تاعى ەدى.
— ءبىزدىڭ سەلبى ەرتتەپ ءمىنىپ الدى. ەندى نە ايتاسىڭ؟
— ءمىنسىن. ال، سوندا نە ءبىتىردى؟
— ايال بەر كىشكەنە. الداعى ەگىستە كورەسىڭ.
— كورەرمىز، وعان دەيىن ماشيناڭ كوتەرەم بولماسا.
— كۇمانىڭ سول عانا ما؟
— وزگەسىن سەن مويىندايمىسىڭ؟ تارىدان تاۋ جاساعالى، قۇم جەرگە قارىس سۇيەم قىرتىس بىتىرگەلى جاتىرسىڭ، — دەپ، توكەن قارق-قارق كۇلدى.
سەمبى دالاعا شىعىپ كەلىپ، شىعاناقتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى. وڭىندە قۋانىش بەلگىسى بار، تىعىلىپ، دەمىگىپ ءسوزىن ازار ايتتى. شىعاناق ۇندەمەي شىعىپ كەتىپ، قايتا ەندى دە:
— ءجۇر ەندەشە! — دەدى توكەنگە. — كۇمانىڭدى كوككە ۇشىرايىن!
توكەن دە، باسقالارى دا تۇسىنبەي تىسقا شىقتى.
قارا قازان بىرق-بىرق قايناپ جاتىر. قاسىنا كەلىپ وتىرعاندا ءبارى بالىق جەيمىز دەپ وتىردى. شىعاناق قاقپاقتى اشىپ قويىپ: — بالىعىمىز ماي بوپ كەتىپتى، كورىڭىزدەر! — دەدى.
قوناقتار:
— سەمىز بالىق، سولاي بولادى! — دەپ كورە باستادى دا، تاق دانا قالدى.
— نە ماي ءوزى!
— كادىمگى مۇناي ەمەس پە؟!
— ويباي، ءتۇبى توپىراق قالپىمەن.
— تاماعىمىزدى ءپىسىردىڭىز-اۋ، وتاعاسى! — دەپ، بالىق جەگىسى كەلگەن ەرماعامبەت باسىن شايقاپ كۇلدى. — مۇنى نەگە قايناتىپ جاتىرسىز؟
— تاماعىڭ ىسپەس، شىراعىم، — دەدى شىعاناق. كوز ۇشىندا جۋسان باسقان كوك بەلگە قاراپ، قولىمەن نۇسقادى. — اناۋ بەلدىڭ ۇستىندەگى جالعىز تامنىڭ ار جاعى جالاڭاش اششى. قۇداي وسى اششىنى دا تەگىن جاراتپاعان شىعار دەپ، ارى-بەرى وتكەندە ابايلاپ قارايتىن ەدىم. توپىراعى يلەنىپ، قولعا جۇقسا كەتپەيدى. ىركىلگەن اششى سۋدىڭ بەتىنە قايماقشىپ ماي تۇرىپ قالادى. ءا-ا، سەندە بىردەمە بار ەكەن دەپ، ىشكە تۇيگەن ەدىم. ەندى مەنى «دۋانا» دەمەس ەل. سول جەردىڭ توپىراعى مىنا قايناپ جاتقان. سول توپىراقتىڭ مايى مىنا كىلكىگەن. تەك شۇقىساڭ مۇنايدىڭ كوزى اشىلعالى تۇر. شۇقي بەر دە، ىشە بەر، توكەن. جىلانىڭ بولسا دا توياسىڭ. ال ەندى، ءبىزدىڭ ۇيگە جۇرىڭدەر. مۇناي تابىلدى. ۇلكەن جۇمىس جاسالىپ جاتىر ونىڭ ۇستىنە ەرماعامبەتتىڭ تاماعى ىسپەسىن. ءبىر قوڭىر تۇساق بار ەدى، سويايىق تا تويايىق.
— اۋەلى جۇمىس باسىنا بارالىق. جۇمىس جايىن كەڭەسەلىق — دەدى ەرماعامبەت.
دۋىلداسىپ، قالجىڭداسىپ، قاعىسىپ ءبارى اتقا ءمىندى.
V
كۇن قارىعان دالانىڭ تىنىشتىققا كەتكەن كەزى. جەر بەت'ىندە كوك بۋالدىر، جالتىر اسپاندا جارىق اي، تاپجىلماي تۇرعان سياقتى. كوك ويىلدا تىنىم جوق. سىلدىر ەتكەن شولپىنىڭ، ءشوپ ەتكەن ەرىننىڭ دىبىسىنداي سۋ سىلدىرى، بالىق ويىنى ەستىلەدى. «مەن وياۋ» دەپ كۇركىلدەپ باقا جاتىر ءبىر جاقتا. باسقا سىبىستىڭ ءبارى باسىلعان. ماۋجىراعان ءتۇن باسىپ، بۇكىل الەم الىپ ۇيقىدا...
كۇنى بويى جەرمەن الىسقان جۇرت جۋساپ قالىپتى. كوپ تالاسى قىزىل تۋ، وزەن جاعاسىندا، جانبوتا بريگاداسىنىڭ تۇسىندا تۇر. جانبوتا ۇيىقتاعان جوق. شەشىنبەي جانتايعان كۇيىندە، قالقا استىندا كوزى جاۋدىراپ جاتىر.
امانتاي دا وياۋ. اۋدەم جەردە، ءوز قالقاسىنىڭ استىندا، كوزىن جانبوتا جاقتان المايدى. قانشا تىربانسا دا جانبوتا بۇگىن وزدىرمادى. ەركەك باسىمەن ايەلدەن قالۋ ءبىر قورلىق بولسا، جانبوتادان قالۋ ەكى قورلىق سياقتى. ەكەۋى دە ءور مىنەز، وتكىر ءتىلدى جاس، ءبىر قازانعا سىيا الماي جاس كۇنىنەن ەگەس. سول ەگەس كەلە-كەلە شىنعا اينالىپ بارادى. امانتاي كوپ قىرىنداپ، الامىن دەپ تالاپتانعان قىزى جانبوتانىڭ سوزىمەن باسقا جىگىتكە ءتيىپ كەتتى. ءدوڭ باسىندا تۇرىپ، ەركەكتەردى، اسىرەسە امانتايدى ولەڭمەن مازاقتاعان ايسۇلۋ — سول قىز بولاتىن. ونىمەن قويماي جانبوتا تۋدى تاعى الدى. تۋ تۇرعان جاقتىڭ كوڭىلى شات، مەرەيى ۇستەم. سويلەسە كەتسە جۇرت سولاردى قوستايدى. امانتايعا قىزدان ايرىلعاننان كورى، تۋدان ايرىلعانى باتتى.
باسقا بىرەۋى السا ءدال مۇنداي باتپايتىنداي. جانبوتادان تۋ كەتسە تەڭدەسەتىندەي ۇيىقتاي الماي جاتىپ-جاتىپ، ءبىر ۋاقىتتا باسىن كوتەردى.
بۇل كەزدە جانبوتا دا ورنىنان تۇرىپ، بويى اۋىرلاعان سوڭ وزەنگە قاراي اياڭدادى. كۇندە وسى ۋاقىتتا وزەنگە كەلىپ ءبىر شومىلىپ كەتەتىن. كۇندىز تۇسۋگە امانتايدان قورقىپ، سۋعا تۇندە ءتۇسۋ ادەتكە اينالىپتى. ات تۇياعى باتپايتىن شيىر قۇمدا، ارنا ىشىندە، وزەن اعىسىنا قاراپ كوپ تۇردى. جەلسىز ءتۇن، جارىق اي، ءمولدىر سۋ وڭاشا شىققان جاستىڭ ەسىنە ۇمىت بولىپ بارا جاتقان ءبىر نارسەنى اكەلىپ سالدى...
بۇدان ەكى جىل بۇرىن وسى وزەننىڭ جاعاسىندا، جارىق ايدىڭ استىندا، جانىنا بالاپ العاش سۇيگەن جىگىتى ەلەستەدى. سول شاقتىڭ مينۋتى دۇنيەنىڭ بار قىزىعىنا تۇرارلىق، سول جىگىتتىڭ ءبىر ءسوزى جانعا داۋا بولارلىقتاي ەدى.
— سەنسىز دۇنيە ارام، — دەيتىن ول.
— سەنسىز كۇنىم قاراڭ، — دەيتىن جانبوتا.
جىگىت از ۋاقىت ويناپ-كۇلىپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى قوش دەمەستەن تايىپ تۇردى. سودان بەرى ەركەك اتاۋلىعا جانبوتانىڭ كوڭىلى سۋىعان. ماحاببات شىراعى ءوشىپ قالعانداي، ەركەككە ەركەكشە، ايەلگە ايەلشە عانا قارايتىن. ومىرىمدە ەرگە شىقپاسپىن، ەردەن تاعى كەم دە بولماسپىن دەگەن وي بەكىگەن ەدى. ءقازىر سول وي قايتا لوبلىدى. وزەن جاعاسى وتكەندى ەسىنە سالىپ، بويدى ءبىر قىزدىرىپ، ءبىر سۋىتىپ، مازانى كەتىرە باستادى...
امانتاي جانبوتانىڭ قايتۋىن كۇتىپ وتىرىپ قالدى. ەل جاتقاندا وڭاشا شىققان قىز تۇگىل، وڭ جاقتاعى قىزعا تىنىشتىق بەرمەيتىن امانتاي تىم سابىرلى وتىر. اقىلعا سالىپ، ارتىنان بارۋعا لوبلىسا دا، تالاي رەت قايتقان كوڭىل بەتتەمەدى. «مەنى سۇيمەسە دە ءبىر سۇيگەنى بولۋ كەرەك. ونىسى قايدا؟ نەگە ەشكىم بىلمەيدى؟ وسى قىزدىڭ جاراتىلىسىندا ءبىر كەمشىلىك جوق پا؟ الدە مىسىقشا ىرىلداسىپ تابىساتىن انتۇرعان با...» — دەگەن ويلارعا دا كەتەدى.
ايەلگە جاناسۋدىڭ تالاي ايلاسى ىستەلسە دە «مىسىق مىنەز» ايەلگە ىستەلەتىن ايلا ىستەلمەگەن ەكەن. امانتاي بۇعىپ، وزەنگە قاراي جونەلدى. قۇددى تىشقان اڭدىعان مىسىق. ەپپەن ەڭبەكتەپ كەلىپ، وزەننىڭ جارلاۋىت ەرنەۋىنەن باسپالاپ قارادى دا جاتتى. سويىل سىلتەم جەردە جاتىر. جانبوتانىڭ بap سيپاتى، بار قيمىلى كەز الدىندا. ول مەلشيىپ تۇرىپ-تۇرىپ شەشىنە باستادى. جارىق ايدا اق دەنە جارىق ەتىپ سۋ جاعاسىنا جەتىپ بارعاندا «ەندى كىشكەنە كىدىرسە» دەپ ەدى امانتاي. جانبوتا سۋعا ءتونىپ ءبىراز تۇردى. سۋعا تۇسكەن ءوز سۋرەتىنە قاراپ تۇر. امانتاي ونىڭ ءوزىن كورىپ جاتىپ:
— قۇرعىر، سىمباتتى-اق ەكەن عوي، — دەدى ىشىنەن.
شىنىندا دا جانبوتا ەتە سىمباتتى. ۇلبىرەگەن، ىلميگەن نازىك ەمەس. دۇرديگەن قالىڭ ەمەس، كەۋدەلى، جىڭىشكە بەلدى، ورتا بويلى، تىپ-تىك. بەت اجارى ايتارلىق سۇلۋ بولماعانمەن، بار سۇلۋلىق، بار مىنەز كوزىنە بىتكەن. قاراقاتتاي قارا، جالتىراعان الا، دارياداي كوك تە ەمەس. مولدىرەگەن بوتاكوز دە ەمەس. كادىمگى قازاقتىڭ قوڭىر كوزى. ءبىراق جانارىندا، كىرپىگىندە وزگەشە ءبىر قۋات بار. جاراتپاي قاراسا — جۇرەگىڭە شوقتاي باسىلادى، نايزاداي قادالادى. جاقسى قاراسا — كوڭىلگە جاققان شامشىراق.
امانتاي وسى ەكى قاراستىڭ ەكەۋىن دە كورگەن. جاقسى دەرىن دە، جامان دەرىن دە بىلمەيدى. «مىسىق مىنەزدى» بولار ما دەپ اقىرعى كۇدىگىن اشقالى جاتىر. ەگەر سولاي بوپ شىقسا، تاڭ اتقانشا قۋۋعا جالىعار ەمەس، بەتىن تىرناپ تاستاسا دا قايتار ەمەس.
جانبوتا تارانىپ، قارالىپ تۇرىپ-تۇرىپ، سۋعا قويىپ كەتتى. امانتاي اتىپ ءتۇسىپ، بار كيىمىن سىپىرىپ الدى.
— وي ادەپسىز! — دەدى جانبوتا كورە سالىپ.
— سەن ادەپسىز! — دەپ امانتاي كيىمدى استىنا باسىپ الىپ:
— مەن نەگە ادەپسىز؟
— ە، مەنىڭ كوزىمشە نەگە جالاڭاشتاناسىڭ؟
— قاشان سەنىڭ كوزىڭشە؟ جاڭا كەلدىڭ عوي جالاقتاپ.
— جوق، مەن مانادان بەرى كورىپ جاتقانمىن.
— كوزىڭ تويسا كيىمدى بەر.
— كوڭىلىم ءالى تويعان جوق. شىق بەرى!
— سەن كورگەن ەتىمدى شاباق جەسە بولماي ما؟
— ەندەشە، وتىر سولاي، — دەدى دە، امانتاي كيىمدى قولتىقتاپ جۇرە بەردى.
— توقتا، توقتا! — دەدى جانبوتا شىداي الماي. امانتاي قايتا ورالدى.
— نە ايتاسىڭ؟
— سەن قازاقتىڭ ەسكى سالتىن ىستەدىڭ. لايىق پا وسى بويىڭا؟
— وزگەسىن بىلمەيمىن، قازاقتىڭ وسىنىسى ۇنايدى ماعان.
— مادەنيەتتەن بەزىپ پە ەڭ؟
— مالتالاپ ەزەر ۋاقىتىم جوق. مادەنيەتىڭ سول بولسا سورلىعا بەرسىن. مەن بالتالاپ، دومبايلاپ-اق كەلتىرە بەرەم.
— ماحاببات نازىك نارسە، دومبايىڭا كونە بەرە مە؟
— جوق. ماحاببات بەرىك نارسە، بالتالاساڭ دا سىنبايدى. كەيبىرەۋلەر وڭدەيمىن دەپ موينىن قىلداي، سيراعىن شيدەي قىلادى دا، سىنىپ كەتسە ويباي ساپ وتىرا قالادى. مەنىڭ ماحابباتىم دوكىرلەۋ بولار، ءبىراق سىنۋعا جوق. ومىرگە كەتەدى.
— ءاي، تەنتەق راس پا وسى ءسوزىڭ؟ — دەدى جانبوتا. ايعا شاعىلىسىپ كوزىنەن وت جارق ەتتى. اينىماس جار تاپقانداي، الدانعان جۇرەك جۇبانعانداي شىرايى ەنە قالىپ ەدى. امانتاي:
— مەن ءبىر ءسوزدى قازاق. مىناۋ اي كۋا، ارىما سەن! — دەگەندە جانبوتانىڭ لەپىرگەن كوڭىلى قايتا باسىلدى.
— ايىڭا دا، ارىڭا دا سەنبەيمىن! — دەپ قاباعىن ءتۇيىپ الدى. وسى ايدىڭ كوزىنشە، وسى وزەننىڭ، بويىندا، ءدال وسىنداي ارمەن الداعان سۇيگەنى ەسىنە تاعى ءتۇستى. امانتاي ونى بىلمەيدى. انتقا بالاپ ايتقان ءسوزى وتپەگەن سوڭ، داعدارىپ وتىرىپ سۇراق قويدى:
— سەرتىمە سەنبەدىڭ، سەنەرىڭ بار ما، ءسىرا؟
— العاشقى سوزىڭە سەنىپ قالىپ ەدىم، كەيىنگى سوزىڭە سەزىكتەنىپ قالدىم. كوزىم جەتكەندە عانا سەنەمىن.
— كوزىڭ قايتسە جەتەدى؟
— باسە، قايتسە جەتەدى؟ — تاپ ءوزىن،.
امانتاي تابامىن دەپ كوپ ويلاندى. تاپپادى.
— كەۋدەمدى جارىپ، جۇرەگىمدى قولىڭا بەرمەسەم، باسقاعا سەنبەيسىڭ. ەندى قايتەم؟
— وندا دا سەنبەگەن بولار ەدىم. كىزۋ ۇستىندە جانقيارلار تولىپ جاتىر.
ءۇن-تۇن جوق كيىمدى قۇشاقتاپ امانتاي ورنىنان تۇردى.
— قايدا اپاراسىڭ؟ تاستاپ كەت! — دەدى جانبوتا قاتۋلانىپ.
— سەندەي كەسىرگە ءسوز وتە مە، — دەدى دە جۇرە بەردى.
ءۇش رەت شاقىرعاندا عانا قايتا باردى.
— نەمەنە؟
— وتىرىگىڭ وسى ارادا ۇستالعان جوق پا؟ ءادىلمىن دەيسىڭ، تەڭ كورەم دەيسىڭ، اينىماس جار بولام دەيسىڭ، زورلىعىڭ نە؟
— باسقا امال بىتكەندە زورلىق قانا قالادى.
— ەندەشە مەن سول زورلىق بىتكەندە عانا سەنەم. اۋەلى كيىمىمدى بەر. سونسوڭ دۇرىس سويلەسەيىك.
امانتاي جاۋاپ قايىرماستان تۇرىپ-تۇرىپ كيىمدى تاستاي بەردى.
— ءارى قارا! كوزىڭ تەسىپ بارادى عوي.
امانتايدى تەرىس قاراتىپ قويىپ، سۋدان شىقتى دا كيىنىپ الدى جانبوتا. كيىنىپ بولعان سوڭ، دىبىس بەرمەي، كۇلىپ تۇردى. «ەستى تەنتەكسىڭ-اۋ» دەپ تۇرعان سياقتى. وڭىندە وزگەشە ءبىر جىلىلىق بار.
— بولدىڭ با؟ — دەدى امانتاي كوبىرەك تۇرىپ قالعان سوڭ.
جانبوتا:
— جوق، — دەدى دە قۇلاعان جاردىڭ اراسىنا بارىپ تىعىلدى. تاعى دا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى.
— ەندى قاشان، ەندى قاشان؟ — دەپ تۇرىپ جاۋاپ قاتپاعان سوڭ ارتىنا اقىرىن عانا قايرىلدى دا:
— الدا الباستى-اي، الداپ سوقتى-اۋ! — دەپ قوسقا قاراي جۇگىرگەندە جانبوتا ورنىنان اتىپ تۇردى.
— توقتا! ەركەك كۇشتى بولسا، ايەل ايلالى. ونى دا ويلا. كەل ەندى شىن سويلەسەيىك.
— ءاي، ءوزىڭ توق ەتەرىن ءبىر-اق ايتشى!
— ەندەشە، سەن ماعان ءبىر تىلەك قويدىڭ، مەن ساعان ءۇش تىلەك قويام.
— ون ءۇش نەگە قويمايسىڭ؟!
— ءوزىڭ ىستەگەنىڭدى ماعان ىستەمە دەمەيسىڭ. بۇل ءبىرىنشى تىلەك.
— باسقامەن جۇرمە دەگەنىڭ عوي.
— ءدال تاپتىڭ.
— ايتا بەر!
— ەكىنشى تىلەگىم — ەكەۋمىز دە وتكەن ءۇشىن كەك ساقتامايىق.
— مۇنىڭ دا بولادى.
— ءۇشىنشى — مەنى وزىڭمەن تەڭ ساناعاندا عانا قوسىلام.
— تەڭ تۇگىل، توبەمە شىعارايىن، — دەپ، امانتاي تىك كوتەرىپ الدى.
— بولمايدى، جولداس! تەڭدىك دەگەن تەرەڭ ءسوز، بويلاۋ كەرەك. ءالى بەتىندە ءجۇرسىڭ.
— جانىم دەدىم، كۇنىم دەدىم... بار تىلەگىڭدى قابىلداپ ارىممەن سەرت ەتتىم. ءالى بويلاماسام، — ءتۇپسىز تۇڭعيىق بولدى عوي ول قۇرعىر، — دەدى امانتاي. جابىڭقى پىشىنمەن وتىرا كەتتى. جانبوتا وتىرماستان ءتىل قاتپاي، تەلمىرە قاراپ قالدى. اي بەسىندىككە باردى. ۇركەر توبەگە كەلدى. ءتۇننىڭ كوبى وتسە دە ۇيقى، تىنىعۋ، ەرتەڭگى جۇمىس ەكەۋىنىڭ ويىندا جوق. ماحاببات قىزۋى ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلىپ، وزىنەن وزگەنىڭ ءبارىن ۇمىت قالدىرعان.
امانتاي ەندى-ەندى عانا ەرتەڭگى كۇندى ەسىنە الىپ، «مىسىق مىنەزدى» دەگەن ويدان ارىلا باستاعاندا، جانبوتا قاسىنا كەلىپ، جاقىنداي وتىردى. ءوڭى دە، مىنەزى دە وزگەرگەن ءتارىزدى ەدى، ءسوزى دە سولاي شىقتى.
— امانتاي، — دەدى سالماقپەن، — ەكەۋمىز بالا كۇننەن بىرگە وسسەك تە، ويىمىز جەكە ءوسىپتى. ءبىز قوسىلعانمەن وي قوسىلماسا، ءبىزدىڭ قوسىلعانىمىزدان نە شىعادى؟ وي قوسىلسا، ءبىزدىڭ، قوسىلماۋىمىز نەگە تۇرادى؟ وسى اراسىن جەتە ويلايىق. سەنى قىزدىرعان جاستىق جالىنى مەنى دە شارپىماي قويعان جوق. جالىن باسىلادى، شوق قالادى. سول شوق كومىردىكى مە، قيدىكى مە، الدە جالىنمەن بىرگە سونەتىن شەپتىكى مە، ءازىر بىلمەيمىن. ءبىراق بىلدىرەتىن ءبىر نارسە بار. ول — تەڭدىك. تەڭ تۇسسەك قانا كەمىر شوعى كوڭىلدە جايناماق. مەن ساعان تەڭ ەمەسپىن؛ كوپ جەردە كىرىپتارمىن. كىرىپتار بوپ وتىرىپ قانشا ءادىل بولساڭ دا، تەڭسىڭ دەسەڭ دە نانبايمىن. شىن ادىلدىك — تەڭدىكتە. شىن تەڭدىك ەڭبەكتە ەكەنىنە كوزىم جەتتى. وسى شىعاناق كۇنى كەشە ەلەۋسىزدىڭ ءبىرى ەمەس پە ەدى، بۇگىن كىم بوپ بارادى؟ ىسىمەن، ەڭبەگىمەن تەڭەلىپ وتىرعان جوق پا؟ راس، تەڭدىك زاڭى سوۆەت ورناعاننان بەرى بار. ءبىراق ول تەك تۇيىقتان شىعاراتىن جول عانا. سول جولمەن مۇددەگە ءجۇرىپ جەتۋ ءوز مىندەتىڭ. مەن ءالى جەتكەنىم جوق. ەڭبەككۇنىمىز تەڭەلگەن ۋاقىتتا تەڭمىن دەپ سانايمىن ءوزىمدى. سوندا سەرتسىز دە سوزىڭە سەنەمىن.
امانتاي جانبوتانى جاڭا ۇقتى. بۇعان دەيىن باسىنا كەلمەگەن ءبىر وي قورقىنىش پەن قۋانىشتى قوساقتاپ اكەلىپ، «تاڭدا» — دەپ تۇرعان سياقتى. «جانبوتاداي جار — جان ساياسى. ول كەم بولسا دا، تەڭ بولسا دا كونەرسىڭ. ەگەر ارتىلىپ كەتسە؟..» دەپ شەشۋىن تاپپاي كوپ وتىردى. بارىنە كونسە دە ءدال وسىعان كونە المادى. الدەن ۋاقىتتا:
— مەن سەنى جانىمداي جاقسى كورەم. ءبىراق ايەلگە كىرىپتار بولعانشا اباقتىڭنىڭ ءوزى ارتىق! — دەدى.
جانبوتا كۇلىپ جىبەردى:
— ماعان دا سولاي. كىرىپتارلىق كىمگە ۇنايدى.
— ەندەشە ەڭبەككۇن ساناۋعا مەن دە تۇردىم. اكەل قولىڭدى!
ەكەۋى قول ۇستاسىپ، سەرت بايلاسىپ تۇرىپ، ارت جاقتان كەلىپ قالعان اتتىنى بايقاعان جوق. اتتى دا ويپاتتا، شىرالجىن اراسىنداعى ەكى جاستى بايقامادى. ات ۇركىپ جالت ەتكەندە ۇشەۋى ءۇش جاققا كەتتى.
— ويباي، شىقاڭ! — دەدى جانبوتا كەتىپ بارا جاتىپ. ءدال تاپتى. قاتتى ۇيالدى. قوناقتاردى جاتقىزىپ تاستاپ، جۇمىس باسىنداعى بريگادانى ءبىر شولىپ قايتۋعا كەلگەن شىعاناق ەدى. اتىنىڭ باسىن بۇرا سالا جانبوتاعا جەتىپ باردى.
— بۇل قايسىڭ؟
— مەن عوي...
ودان ءارى سۇراعان دا، بوگەلگەن دە جوق. امانتايدى سىرتىنان تانىپ، شىعاناق جۇرە بەردى. بىلاي شىعا:
— شىركىن جاستىق!.. — دەپ ءبىر كۇرسىندى. — كوكتەم ءوتتى. جاز ءبىتتى. كۇزبەنەن تەڭ ءبىز ەندى.
VI
كۇن ارتىنان كۇندەر وتە بەردى. كۇن قىزۋى باسەڭدەپ، ءتۇن سالقىن تارتتى. كوپ تالاسى قىزىل تۋ قولدان قولعا كوشىپ، امانتاي بريگاداسىنا كەلگەندە جۇمىس تا ءبىتتى. ءبىراق، ەگەس بىتكەن جوق. جانبوتا تۋدى ەكى الدى. امانتاي دا ەكى الدى. ۇشىنشىدە قايسىسى الارى بەلگىسىز ەدى. جانبوتا «جەر جاقىن بولدى» دەپ وكىنەدى. امانتاي «قاراقشىعا بۇرىن كەلدىم» دەپ ەسىرەدى. ءبىر «قۇرماننىڭ» ادامدارى ەكىگە جارىلىپ، ويىل جاعاسىندا ۇلكەن كەرىس بولىپ جاتىر.
قارا قازان ءۇش جەردەن قۇرىلعان. قاراقۇرىقتىڭ ىشىنەن قويۋ ءتۇتىن اۋىر كوتەرىلىپ، تىك ۇشتى. ولجابەك سول ءتۇتىننىڭ ءدال تۇبىندە، كوك وگىزشەنى جىلىكتەپ بۇزىپ وتىر. تالاسقا ەنگەن جوق. ءبىر ءوزى ءۇش كىسىنىڭ جۇمىسىن ىستەگەن سوڭ، بايگەنى تالاسسىز الاتىندىعىنا سەنىمدى. تەك ەكى قىزىل قاشاردىڭ انە بىرەۋ شانقان قىزىلى تيسە، قاشىپ كەتكەن سياقتى، بەس-التى ايدا بۇزاۋلى سيىر بولىپ شىعا كەلەر ەدى دەيدى ىشىنەن. سوندا ونى كىم ساۋادى؟ كىمدى اسىرايمىن؟ — دەگەن سۇراقتى وزىنە-وزى بەرىپ، جاۋاپ تاپپاي داعدارسا دا مال قىزىعىنان كوڭىلى قايتار ەمەس.
جانبوتانىڭ:
— قاراقشىعا تالاس كەلدىك. بايگەنى ءبولىپ الامىز، — دەگەنىن ەستىگەندە، جەر وشاق باسىندا وتىرىپ:
— قوي شىراعىم! — دەپ ءبىر كۇج ەتتى. جانبوتا قويعانى سول، ورشەلەنە ءتۇستى:
— بايگە بريگاداعا بەرىلەدى. ءسىز ءوز باسىڭىزدى عانا ويلاماڭىز. جۇمىس كوپتىڭ كۇشىمەن ءبىتتى...
ولجابەك تالاسقان جوق. شاپشاڭىراق قيمىلداپ، توي سويىسىن جايعادى دا، قولىنىڭ قانىن جۋماستان كوميسسياعا جونەلدى. تۇرىنگەن جەڭىن تۇسىرمەي، پىشاعىن قولىنان تاستاماي، قارىشتاي باسىپ بارادى. كوزىنىڭ الاسى ۇلكەيىپ، ءوڭى كۇرەڭ تارتقان. تۇلعاسىنا، جۇرىسىنە قاراعان كىسى قاپەلىمدە سەسكەنەرلىك ەدى. سالىپ ۇرىپ كوميسسياعا جەتىپ كەلگەندە:
— نە بولدى؟! — دەدى شىعاناق. ولجابەك جاۋاپ قايىرماستان جەڭىنەن جەتەلەپ وڭاشا الىپ شىقتى.
— اناۋ سويقان قىز تاعى دا ءبىر سويقان شىعاردى. بايگە بريگاداعا بەرىلەدى، ءبولىپ الامىز دەپ جاتىر. ولاي بولسا مەن بۇل بايگەدەن ءبىر سۋىرتپاق تا المايمىن. سول قىزعا-اق بەرىڭدەر.
— بۇل قىزعا وكپەلەگەنىڭ بە، بىزگە وكپەلەگەنىڭ بە؟
— جوق، سونىڭ سوزىنە شىداي الماي كەلدىم. ءادىلىن نەگە ايتپايدى قازاق.
— جۇرتتىڭ ءبارى ءادىل بولسا، ادىلدىكتىڭ كادىرى بولا ما؟
— ە، جاۋىز بولسا جان قويا ما؟
— ەكەۋىنسىز ءومىر جوق. قايتەسىڭ.
— باسىم كەتسە دە قياناتقا شىدامايمىن. ازار بولسا كىرمە دەيتىن شىعار. بەتىڭدى ءبىلدىر.
— بەتىم — ءوزىن، كورگەن بىرەۋ-اق، — دەدى شىعاناق، — شىركىن، قىز شىمشىعانعا وسىنشا قىزارعانىڭ نە؟ بارا بەر، كەسىر بولماسا باس بايگە سەنىكى.
ولجابەك ساباسىنا ءتۇسىپ كەيىن قايتتى. شىعاناق كوميسسياعا كەلىپ قايتا قوسىلدى.
شاڭگەرەي باسىن ورامالمەن تاڭىپ العان، وزگەدەن وقشاۋ تۇر. بۇرىن دا از ءسوزدى ادام ەدى، بۇگىن مۇلدە سوزدەن قالىپتى. كارىباي قاسىنا كەلگەندە، تۋرا قاراماي قىرىنداي بەردى.
— باسىڭ قالاي؟ — دەدى كارىباي، قىرىنداسا دا قويماستان.
— ءبىر قالپى.
— شاي ىشپەگەندىكى بولار.
— جالاڭ شاي ەمەس، — دەپ شاڭگەرەي ارجاعىن ايتپاستان ءتۇيىلدى.
— ەندەشە ۇيگە بارىپ جاتساڭشى. باسقارما مۇشەلەرى بارمىز عوي، باسقارارمىز مۇندا.
— جاتپايمىن. باسقاردىڭدار كەلىستىرىپ!
شاڭگەرەي جىبىرلاپ، مۇلدە تەرىس اينالىپ كەتتى. كارىباي جىميىپ كۇلدى دە، ول تۇراقتاعان كەزدە قارسى الدىنان كەلىپ تۇردى.
— وكپەڭ بولسا اشىپ نەگە ايتپايسىڭ؟
— وكپەم جوق. كولحوز قامقورى جالعىز مەن بە؟ نە قىلساڭدار، و قىلىڭدار. ماعان دەسەڭ تاعى بىرەۋىن سوي.
— مۇنىڭدى مانا نەگە ايتپادىڭ؟
— ايتقىزدىڭدار ما، ءبارىڭ ءبىر اۋىز بولىپ. نە رايكوم عوي دەمەيدى.
— وندا بىزدىكى دۇرىس شىعار. ايتپەسە ول كىسى بىردەمە دەر ەدى عوي.
— بىلەم. ەت جەۋگە ءبىرىڭ قارسى ەمەسسىڭ. ال، جوسپار ورىندالماسا، الدىمەن شاڭگەرەي جاۋاپتى.
— اڭداماي ايتىپ تۇرسىڭ، — دەدى كارىباي، سالقىن قانمەن بويىن كەڭ ۇستاپ. — كولحوزدا جوسپار كوپ. ءبىرىسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. ءۇش تايىنشامەن وسىنشا جۇمىس بىتە بەرسە، كولحوزدىڭ سۋى سۇتكە اينالار.
— العاشقى ەكەۋىن قويشى. ءدال جۇمىس بىتكەن كۇنى مىنا كوك وگىزشەنىڭ سويىلۋى ەستەن كەتپەس، ءتىپتى ەلدىڭ ەسىندە جوق ەدى، ءبارىن بۇلدىرگەن سەن.
— ءتۇبى كوك وگىزشەدەن كوڭىل قىمبات. كوڭىلدى الساڭ ءبارىن الاسىڭ، — دەدى دە كارىباي جىلىستاپ جۇرە بەردى. ول كەتكەن سوڭ ۇندەمەي تۇرىپ-تۇرىپ شاڭگەرەي شارت سىندى:
— «كوڭىل-كوڭىل» دەپ قويمايدى، كونى جارىماعان قۋ وڭكەي.
ايتارىن ايتسا دا ەستىپ قالدى ما دەگەندەي ارتىنا جالت قارادى. ارتتاعىلار ەستىگەن جوق. شاڭگەرەي وزىمەن-وزى بولىپ تۇرعاندا ارىرەك جىلجىپ ماشيناعا بارعان.
جەر جۇمىسى باستالىسىمەن قولعا العان فەدور مەن سەمبى ماشينانى ورناتىپ بولىپتى. كوپ جابىلعان ۇلكەن جۇمىستىڭ ءبىر كۇدىگى ءقازىر اشىلماق. ءدوڭدى قاشاپ، ءىشىن شارباقتاپ توقىپ، شەگەندەپ، قولدان جاساعان تەرەڭ ساي ويىلدى وزىنە بۇرىپ الىپ، سۋعا لىق تولى. سول سۋ قىرعا شىعا ما، شىقپاي ما، — كوز ءازىر جەتپەيدى. ينجەنەر باسقارعان جۇمىس ەمەس. شىعاناقتىڭ دولبارىنا توكەن اۋەل باستا قارسى بولىپ ءتىلحات العان. سۋ قىرعا شىقپاي قالسا ناۋىت بولعان وسىنشا ەڭبەك شاڭگەرەي مەن شىعاناقتى تىنىش قالدىرمايدى. جاڭا سايدىڭ جيەگىنەن، ايعىرجاپتىڭ ءدال باسىنان ورناعان ماشينا، سايدىڭ سۋىن جوعارى كوتەرىپ، ايعىرجاپتىڭ ارناسىنا قۇيىپ جىبەرسە، جۇرتتىڭ كوڭىلى وسى سۋداي تاسىپ كەتپەك.
شىعاناق ءبارىن ويلادى. ءقاۋىپ — قۇزعا، شاتتىق — شىڭعا تارتسا دا، تەمىرقازىقتاي تاۋەكەل تىرىپ ەتكىزبەدى ونى.
تاۋەكەل دارياسىنا سالدىم كەمە، كەمەسىز ول داريادان وتەم دەمە، جۇيتكىگەن كوك دونەندەي كوڭىل ءجۇيرىق ورگە ساپ، توسكە شاپپاي جەتكىزە مە؟ — دەپ ىڭىلداپ سول كەمەدە بارا جاتقانداي وي بيلەپ تولقىپ وزىمەن-وزى بولىپ كەتەدى كەيدە. نە «كوك دونەنگە» ءمىنىپ جۇيتكىپ كەلە جاتقانداي سوزىنە، جۇرىسىنە وزگەشە ءبىر ەكپىن پايدا بولادى. بۇل مىنەزگە بويلاماعان ادام: شىعاناق «اۋىستى»، «دۋانا» دەپ ءجۇر. ەگەر شىعاناق تىنىمسىز ويدى تىنىمسىز قيمىلمەن تاراتپاسا، ول قيمىل بىردە بولماسا، بىردە مۇددەگە جەتكىزبەسە شىن اۋىسقان بولار ەدى. ماشينيستەر ماشينانى جۇرگىزگەنشە كارىبايدىڭ قاسىنا ءۇش رەت كەلدى. ۇشەۋىندە دە ايتقانى ءبىر ءسوز:
— بۇدان قۇلاسا — شىعاناق جۋىردا وڭالماس. بۇدان وتسە — شىعاناق جانعا شالدىرماس.
كارىباي تەك جۇباتا بەردى. شىعاناق جۇبانعان دا، قايعىرعان دا قالپىن بىلدىرگەن جوق. «ءبىر تاۋەكەلدى» ايتا بەردى.
ماشينا ءبىر كەزدە كۇركىلدەي جونەلدى. جۇرت لاپ قويدى. بارلىق كوز ايعىرجاپپەن جالعاسقان جۋان ترۋبانىڭ اۋزىنا قادالدى. سۋ جەتكەنشە، وي جەتىپ «ەندى قاشان، ەندى قاشان...» — دەپ انتالاپ تۇر.
ترۋبا ءدىر ەتتى دە لاق ەتتى. تۇيە شىعىردىڭ 40 شەلەگىن ءبىر لاق ەتكەندە-اق توگىپ جىبەرگەندەي ەدى. ايعىرجاپتان بۇرىن اپتىققان كوڭىل تولدى. سارقىراعان سۋمەن قوسىلا داۋىلداعان كوپ ءبىرىن-بىرى ترۋبانىڭ اۋىزىنا يتەرمەلەپ، ارىققا لاقتىرا باستادى. ماز-مەيرام... تەك توكەن عانا قالپىن بۇزعان جوق. باستىعى رايكوم سەكرەتارى ەرماعامبەت بولىپ لاي سۋعا ءبىر-بىر اۋناپ شىقتى.
— سۋ قوجاسى قۇرعاق تۇر، — دەپ كوپشىلىك توكەنگە ءشۇيىلدى. توكەن سۋعا مالتىپ جاتقاندا، ولجابەك كەلىپ شىعاناقتى ارتىنان قۇشاقتاي الدى.
— لاقتىرايىن با وسى.
— لاقتىر، — دەدى شىعاناق. لاقتىرعانشا ءبىر بۇلقىنىپ، قولدى جاۋىرىننان سالىپ قالدى دا، ىشتەن وراپ تاستاپ كەپ جىبەردى. ولجابەك ىڭق ەتتى. ءۇش كىسىنىڭ جۇمىسىن ىستەگەن وگىز كۇشتى ولجابەق قالاي جىعىلعانىن ءتىپتى بايقاعان جوق. اڭىرىپ شىعاناقتان كوز المادى.
— ءادىسقوي ەكەنسىڭ! — دەپ باستى شايقاپ تۇر.
شىنىندا ءادىسقوي عانا ەمەس. شتات سايلاۋى كەزىندە ءبىرسىپىرا ەلدى قامشىمەن الاتىن ءدۇرجىعۇل، جۇسىبالىلەر بەرسەنىڭ ءۇش ۇلىن الا الماي قويعان. قارتايسا دا شىعاناق ءالى ءالدى ەكەن.
— ارقانىڭ اڭعالى، قولىم تيگەندە ۇشىپ كەتتىڭ، دويىر تيسە قايتەر ەدىڭ؟ — دەپ قالجىڭدايدى. دويىر تيسە ولجابەك جاتىپ قالاتىن. اقتوبە ساپارىندا كورگەن ءداۋ دويىرى ەسىنە ءتۇسىپ:
— استاپىرالدا، — دەدى، جاعاسىن ۇستاپ.
كوپكە سوزىلعان ويىن-كۇلكى اس ءپىسىپ، القا-قوتان وتىرعاندا دا باسىلعان جوق. كوميسسيا جۇمىس قورتىندىسىن جاريالايمىز، بايگە بولەمىز دەگەندە عانا جۇرت تىنا باستادى.
— جۇمىس ءبىتتى! — دەدى كوميسسيا اعاسى شاڭگەرەي. ءسوزىن دە تەز ءبىتىردى — توق ەتەرىن ايتقاندا، قاشاردىڭ ءبىرى ولجابەككە، ءبىرى جانبوتاعا بەرىلەتىن بولدى.
— قالايشا جانبوتاعا؟! — دەپ امانتاي جۇگىنىپ وتىردى.
— ە، قويساڭشى، يتجىعىس تۇستىڭدەر. ونىڭ ايەلدىگى بار ەمەس پە.
— ايەلمىن دەپ جۇرگەن جانبوتا جوق. مەن بۇل قاۋلىعا ىرزا ەمەسپىن. ەرماعامبەت جولداس، شاڭگەرەي قىزعا بۇردى.
امانتايدىڭ ۇسىنىسىن ەركەكتەر جاعى قوستاي جونەلدى.
— دۇرىس ايتادى امانتاي. ەركەكتى يىعىمەن سوعىپ جۇرگەن قىز.
— ءيا، السا، جەڭىپ السىن.
— ءتىپتى بولماسا، ءبولىپ السىن. ولجابەك تە وشىگىپ قالىپتى:
— بۇل ارادا ەركەك-ايەلدىگى ەسەپ ەمەس. نورما ەسەپ! — دەدى
قابىش ەشقايسىسىنا قوسىلعان جوق. ەشكىمگە ەستىرتپەي وزىنە كۇبىرلەدى:
— جالعىز ارعىنعا بەرگەندەرى نەسى!.. وزىمىزدەن ەشكىمدى تاپپادى ما؟
سابىر تۇتىپ وتىرعان جانبوتا ايسۇلۋدى سەرىگىنە الىپ شىرقاپ جىبەرگەندە ءبارى اڭىرىپ قالدى:
اۋىلىم ەكى وزەننىڭ اراسىندا، وتىرمىز كوك ويىلدىڭ، جاعاسىندا: «جىگىتتى قىز جەڭىپتى» دەگەن اتتى، امانتاي، ۇيالساڭ دا الاسىڭ، دا.
ايتىسپەن جەڭە المايسىڭ، امانتايىم، جارىستا بولدى ءمالىم بارلىق جايىڭ، ودان دا باسىڭدى ي، ساۋعا سۇرا، بەرەتىن قايىرشىعا نانىم دايىن.
— وي، بارەكەلدى!
— مىنە، ناعىز ايتىس!
— جانىڭ بار ما، امانتاي؟!.
كوپ دەلەبەسى قايتا قوزدى. امانتاي ولەڭ باستالعاننان-اق ءبىر جىگىتتى بۇيىردەن نۇقىلاپ وتىر ەدى، سول جىگىت بارىلداي باستادى.
ە-ە-ە-ە-ەي،
جانبوتا، سەنىڭ ءوزىن. نە دەپ وتىرسىڭ، قىزىل تۋ ءبىزدىڭ، جاقتا تۇرعان شاقتا. بەرگىش بولساڭ، بەرە بەر كورىنگەنگە، امانتاي بارمايدى ساعان تۋ سۇراپ، ۋا-ا-اي:
قوتىر ولەڭ، جۇرتتىڭ، قىتىعىنا ءتيىپ، كۇلكىدەن ءولىپ جاتىر. جانبوتا:
سىرتىن، جەتىسىپ تۇرعانداي، ءىشىڭدى، سورلى، اشاسىڭ. بەتكە ۇستارى سەن بولسا، جاساسىن تايىم، جاساسىن، — دەدى دە ولەڭىن توقتاتتى.
— قاپ. بار ەڭبەككۇنىمدى بەرسەم دە، سەن قىزعا ءبىر ولەڭشى تابارمىن، — دەپ امانتاي جانتايا كەتتى.
ەرماعامبەت كوميسسيا قاۋلىسىنىڭ ىشىندە بولسا دا، كوپتىڭ العاشقى بەتىن كورگەندە، ءوز بەتىن كورسەتە الماي ويلانىپ وتىر ەدى. ەندى سول كوپتىڭ ءوزى كوميسسيانى قوستاپ، جانبوتا جاققا شىققان سوڭ، ەركىن سويلەدى:
— جولداستار، امانتاي تايىنشادان بەزدى مە دەيمىن. جانبوتادان تايىنشا داۋلايمىن دەپ، شاپانعا بورىشتى شىقتى. ءبىراق ول بورىشتى وتەۋگە مۇرسات بەرەلىك. كەلەسى كۇزدەن قالدىرماسىن.
— ءيا، ۇمىتۋعا ۇزاقتاۋى جاقسى! — دەپ كۇلىپ جىبەردى جانبوتا.
— ولاي ەمەس، — دەدى ەرماعامبەت. — جەر جاقىن بولىپ، ەكەۋىڭىز بيىل ەركىن جەڭىسە المادىڭىز. سونسوڭ، الىسقا ايداپ وتىرمىن. كەلەسى كۇز جالاڭ سىزدەردىڭ ەمەس، ءبارىمىزدىڭ، اسىرەسە «قۇرمان» كولحوزىنىڭ، الدىنا تاۋداي تالاپ قويادى، — دەپ قالتاسىنان ءبىر حات الدى دا شىعاناققا ۇسىندى.
— بۇل كىمنەن؟
— ۇلكەن كىسىدەن.
— ۇلكەن كىسىدەن؟ — دەپ قايتالاپ ايتىپ، شىعاناق قىزارىپ كەتتى. قۋانعانى — ۇيالعانداي؛ سالالى ساۋساقتارى قالتىراعانداي كورىندى كوپكە. ءبارى تىم-تىرىس، حاتقا قادالدى.
وقۋشى:
«شىعاناق اعا!
سىزبەن از سويلەسسەم دە، ەسىمدە كوپ قالىپتى. تاعى ءبىر كەزدەسۋگە قۇمار ەدىم. اۋىلدى ساعىنعانىڭىز با، قالاي، ماشينا قولعا تيىسىمەن ويىلعا ءبىر-اق تارتىپسىز، ۋاقا ەمەس، جەڭگەي قۋانسا بولعانى. ماشينا قۇتتى بولسىن، قۇتتى بولسىن ايتقانشا ەكى كوشىپ ۇلگىرگەن ەكەنسىز. بۇل قازاق اعايىننىڭ سالتى ما، جوق، قاتىگەز جەردىڭ شارتى ما، ول اراسىن ءازىر ايتا المايمىن. قايسىسى بولسا دا زامان جارلىعىنا باس يۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. بيىلعى جىل دايىندىقپەن ءوتتى. الداعى جىلعا نە ايتاسىز؟ باسقالار «قاتىگەز» دەگەندە، ءسىز — «بەرەگەن» دەگەن ەدىڭىز سول جەردى. كەلەسى كۇز نەسيەگە كونەتىن ەمەس. بەرەگەن جەردىڭ بەرەرى قانشا؟ ەرماعامبەتپەن اقىلداسىپ، ويلانىپ ايتىڭىز. پارتياعا اركىم وسىنداي ۋادە بەرىپ جاتىر. بەرىلگەن ۋادەنى ورىنداسۋعا مەن دايىن. ۆاسيليي انتونوۆ».
ەرماعامبەت حاتتى وقىپ بولىسىمەن:
— بۇل قاي انتونوۆ، — دەدى امانتاي.
— وبكومداعى ۇلكەن كىسىنىڭ ءوزى، — دەپ شىعاناق ساۋساقتارىن شىرتىلداتا بەردى. وي شايقاپ، كوزدەرى ويناقشىپ كەتتى. تەمىر استاۋ ارنادان تەرەككە ءتونىپ، «ءتۇبى قانداي» دەپ تۇرعان سياقتى. ءبىر ءتۇيىلىپ، ءبىر جادىراپ وتىرىپ، سول تەرەڭگە سۇڭگىپ كەتكەندەي ءسوز شىقتى اۋزىنان:
پارتياعا بەرەتىن ۋادە سۇيەكتىلەۋ بولۋ كەرەك. ەگىلگەن جەردىڭ الدىنان ءجۇز، ارتىنان قىرىق سەنتنەر تارى الۋعا مەن تۇردىم. اسىپ كەتسە ايىپتاماس ەشكىم.
كوپشىلىك جاق اشپادى. قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس. تاباق-تاباق ەت قازان ماڭىندا ءيىرىلىپ قالدى... الدەن ۋاقىتتا ءار جەردەن كۇڭكىلدەر شىقتى. قۇلاق ايىرا الماسا دا، سالقىن لەپتى جۇرەك سەزدى. ەگەر جاڭاعى ءبىر جاپىراق قاعاز بولماسا، شىعاناقتى وسى كوپ دولىداي سوققالى، نە «دۋانا» دەپ ايدار تاققالى تۇر.
— وسىنى ويلانىپ ايتتىڭىز با؟ — دەدى ەرماعامبەت. ءوزى قاتتى ويلانىپ وتىرىپ.
— ويلانىپ ايتتىم، — دەدى شىعاناق. — ورالدىڭ ءابدۋللينى 68 سەنتنەر العاندا، ءبىز ءجۇزدى قالاي المايمىز؟
— 200 دە كوپ ەمەس. ءبىراق ونداي ءونىمدى جەر ءجۇزى ءالى كورگەن جوق. ۇياتتى بولمايمىز با؟
— جەر ءجۇزىن مەن از بىلەمىن. ويىلدى كوپ بىلەمىن. كورگەنىمنىڭ ءبارى سيقىر بولماسا، سوزىمە حالايىق سەنە بەر...
— ولاي بولسا مەن دە تۇردىم. اكەلىڭدەر ەتتى، — دەدى ەرماعامبەت. ەتكە مە، مىقتى سەرتكە مە، جابىلىپ قالعان كوپ قاباعى قايتا كوتەرىلىپ سالا بەردى. تەك شاڭگەرەيدىڭ عانا قۇرىسى جازىلىپ بىتكەن جوق.
— وسىنىڭ اقىرى تاعى دا مالعا سوعادى، — دەپ ءبىر كۇڭك ەتتى. جۇرت تاباققا باس قويىپ قابىل-قابىلاساپ جاتقاندا، ونىڭ اۋزى ازار قيمىلداپ، قۇر سۇلدەرى وتىر. ءار وڭەشكە ءبىر وگىزشە كىرىپ بارا جاتقانداي، اركىمنىڭ اۋزىنا قادالادى. شىعاناق سونى سەزىپ:
— جە، شاڭگەرەي، جە، — دەدى داۋىستاپ. — كوك وگىزشە تۇگىل، جەردى كوتەرگەن كوك وگىز دە سويىلادى كەزى كەلگەندە...
جۇرت كۇلىپ جاتىر. شاڭگەرەي سوندا عانا تاباققا باس قويدى.
التىنشى تاراۋ
العاشقى رەكورد
I
قار ەري باستاعان. جەر بىرەسە ءجىبيدى، بىرەسە قاتادى. قاراسىن ءالى كەڭي قويعان جوق.
شىعاناق قىس بويى وزىمەن-وزى بولىپ شىقتى. جەر وڭدەۋگە كەرەك دەپ قۇستىڭ قيىن جينادى. ءۇش كۇننەن بەرى، ءوزى عانا بىلەدى، باسقانىڭ بارىنەن جاسىرادى، — ءبىر نارسەمەن اۋرە.
الدىڭعى كۇنى، ەل جاتىپ قالعاندا، كەمپىرىنىڭ قاسىنان ۇرلانىپ تۇرىپ، دالاعا شىقتى. اسپان بۇلت، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى. قورا ماڭىن تۇرتپەكتەپ ءجۇرىپ، تىعۋلى جاتقان ءبىر كەسپەكتى سوپاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى. دومالاتىپ بارادى، دومالاتىپ بارادى. ەسكى قورانىڭ تۇبىندەگى ەسكى ورعا اكەلىپ كومدى دە، بەتىن بىلدىرمەي تەگىستەپ كەتتى. تاڭەرتەڭ دارەت سىندىرعان كىسى بولىپ ءدال سول ارادا تۇرعاندا، اينىپ قالعان ەكەن. وتكەن ءتۇنى قايتا قوپارىپ، مايانىڭ استىنا اپارىپ تىقتى. بۇگىن مايانىڭ، دا ءبىر وسالدىعىن تاپقان ءتارىزدى. «ويىلعا قاتقاقپەن بارىپ قايتامىن» دەپ تاڭ، اتپاي تۇردى دا، كەسپەكتى تاعى دومالاتتى. بۇل جولى قورا ماڭىنا جۋىعان جوق، ءتىپتى اۋىلدان بەزىپ بارادى. كەسپەك بۇلتالاقتاپ، بۇرىلا قاشىپ قويماعان سوڭ ەكى ەرنەۋدەن قولىن الماي دومالاتتى. قابىرشاق مۇز سىلدىرلاسا دا، ءوزى جوتەلسە دە بىرەۋ سەزىپ قالدى ما دەپ جالتاقتايدى. اۋىلدىڭ جەل جاعىندا، ەكى-ۇش ءجۇز قادامداي جەردەگى قالىڭ بەيىتكە جەتكەندە دەمىن ءبىراق الدى. شارشاپ قالعان ەكەن، القىنىپ وتىر. القىنىپ وتىرىپ، اۋىل جاقتان شىققان ءبىر جوتەلدى بايقاعان جوق. كەسپەكتى ورعا كومدى دە، جولىنان قالماي ءجۇرىپ كەتتى.
باعاناعى جوتەل تەگىن بولمادى. ءبارىن كورىپ تۇرعان سياقتى. شىعاناق كەتىسىمەن سۋماڭ ەتىپ ءبىر ادام جەتىپ كەلدى. كەلىسىمەن كەسپەكتى سۋىرىپ الىپ، بۇ دا دومالاتا جونەلدى...
بەرىككە تىعىپ، كوڭىل دەمدەگەن شىعاناق، كەشكە جاقىن ويىلدان قايتىپ كەلە جاتىپ جول ۇستىندەگى بەيىتكە كوز قىرىن تاستاسا، كەسپەكتىڭ قۇر ورنى جاتىر. بارماعىن مىقتاپ ءبىر تىستەدى دە، قايرىلماستان كەتە باردى. سىرتقا شىققان وكىنىش بەلگىسى وسى عانا. «ۇرلاتتىم» دەپ شىعاناق ايتقان جوق. «ۇرلادىم» دەپ ەشكىم اكەپ بەرگەن جوق. ۇرى دا، ۇرلاتۋشى دا جاسىرىن، ءبىرىن-بىرى بىلدىرمەي ىزدەۋمەن بولدى. اتتان تۇسكەننەن باستاپ، ايتتاعان كىسىدەي شىعاناق اۋىل قىدىردى. ەكى كۇندە باس سۇقپاعان ءۇي قالمادى. ءبىرى دە ىزدەگەن جوعىن ايتپادى. «ەگىن دايىندىعى» دەگەن سىلتاۋمەن كەلەدى دە، از اڭگىمەلەسىپ كەتە بارادى. سىرتىنا شىعارماسا دا، ىشىنەن قان ءوتىپ ءجۇر. ءوزى قارا كىسى ءورت سوندىرگەندەي تۇتىگىپ كەتىپتى. وزگە تۇگىل ءوز ۇيىنەن جاسىرعان ارداقتى كەسپەكتى قويارعا جەر تاپپاي تۇندەردە دومالاتقان شىعاناق، ەندى ءوزى سول كەسپەكتەي جاي تاپپادى. تاياعىن بەلىنە كولدەنەڭ ۇستاپ، كورشى اۋىلدارعا جاياۋ تارتتى. قارسى الدىندا، قاننەن-قاپەرسىز ءبىر بالا كەلەدى. مۇرنىنىڭ بوعىنا اق تارىنى يلەپ اساپ، مالجاڭ-مالجاڭ كۇيسەپ كەلەدى.
— توقتاشى، بالام! — دەدى شىعاناق ءوتىپ بارا جاتىپ. — تارىڭنان تيتتەي بەرشى.
بالا ءبىر شوكىم بەردى دە كەتە باردى. شىعاناق تارىنى الاقانىنا سالىپ قاراپ تۇرىپ كۇلىپ جىبەردى.
— مەنىڭ تارىم!
ىلە كەيىن قايتتى. بالا بەلگىلى. بارا سالىپ ءۇيىن استان-كەستەن قىلۋعا ءبىر لوبلىپ، قايتا باسىلدى. ءوز ۇيىنە كەلىپ، ءۇي توبەسىنە شىقتى دا، بالانىڭ ءۇيىن كەشكە دەيىن باقىلاۋمەن بولدى. ەشتەڭە سەزە المادى.
كۇن باتىپ، قاس قارايعان ۋاقىت. شىعاناق قارا سۋدى قاراڭعىدا جاعالاپ، قۇس اتاتىن كىسىشە قامىس-قامىستىڭ اراسىمەن بۇعىپ كەلىپ، ءدال سول ءۇيدىڭ جەلكەسىنەن ءتوندى. اس ءپىسىپ، الدىنا ەندى الدى-اۋ دەگەن كەزدە تەرەزەسىنەن سىعالادى. ەكى ادام تۇرەگەلىپ كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ تۇر. كىم ەكەنى بەلگىسىز.
— بىلىنگەن كۇندە وسى ءۇشىن مەنى سوتتاي ما؟ — دەيدى ءبىرى. ەكىنشىسى:
— سوتتامايدى. تاۋىپ الدىم، — دەيسىڭ دەپ شامعا ەڭكەيىپ شىلىمىن تۇتاتتى. سول كەزدە ونىڭ ءجۇزىن انىق كورگەن شىعاناق، جۇرەگى سۋ ەتتى.
— توكەن عوي مىناۋ! بۇل يت قايدان ءجۇر؟!
توكەن بوگەلمەي ءجۇرىپ كەتتى. ول كەتىسىمەن ءۇي ادامدارى بۋىن بۇرقىراتىپ، بىردەمەنى بورپ-بورپ ۇرتتاپ جاتتى.
— كوجە! نە كوجە؟! — دەپ ايىرا الماي تۇرعاندا بىرەۋى شاشالىپ قالدى.
— تارى. تارى كوجە. — دەدى شىعاناق ىشىنەن. — ءيتتىڭ بالاسىنىڭ جامان تەرەزەسىن جۇلىپ الىپ كىرىپ بارايىن با؟! — دەپ تاعى ءبىر لوبلىدى. ءبىراق ۇرىدان تارى قىمبات. تارىنى تابۋ كەرەك دەگەن ويمەن قايتا باسىلدى. تالاي ۋاقىت تاۋىقشا تەرىپ، كەزەنگەن جىلى تۇقىمعا سەپتىرمەي التىنداي ساقتاعان اق تارىنى قىلقىپ وتىرعاندار شىعاناققا قانىشەردەن ءبىر دە كەم كورىنبەدى. «ءىسىم سەنىمەن ءتۇسسىن. اۋەلى كەسپەك تابىلسىن» دەپ تۇرعاندا ىستىق كوجەگە تويعان ءۇيدىڭ داۋسى جىرتىق تەرەزەدەن انىعىراق ەستىلدى. ءۇي قوجاسى بولۋ كەرەك. بوتەلكە شامنىڭ سىعىرايعان ساۋلەسىمەن بەت نوبايى ازار كورىنەدى.
— كەتە بەرسەم بە ەكەن؟ — دەدى، ايەلى:
— ەل جاتسىن، — دەگەندە، بالانىڭ ءبىرى ەلەڭ، ەتتى:
— قايدا باراسىڭ، كوكە؟
— ەشقايدا بارمايمىن، قاراعىم. تويدىڭ با؟ جات ەندى.
تويدىم. اپا، تاڭەرتەڭ تاعى دا تارى بەرەسىڭ بە؟ بۇگىن قارنىم اشقان جوق.
بەرەم، — دەدى شەشەسى. بالاسىنىڭ ءجۇزى گۇل جاينادى.
اتىپ تۇرىپ، سۋمكاسىن جاستىعىنىڭ استىنا اكەلىپ قويدى دا، تومپيىپ جاتا قالدى.
بالا كوزىن جۇمعان كەزدە اكەسى ايەلىمەن اشىق سويلەستى:
— ۇرىنى قاراقشى ۇرلاسا، ۋاقا ەمەس. مومىندىكى بولسا، ىشىنەن قان ءوتىپ وتىرعان شىعار، ءا؟
— مومىندىكى بولسا جوقتاماي ما، ءالى كۇنگە؟
— جوقتاعانشا سول بوپ جاتپاسا؟
— ەندەشە ۇرلاپ نەڭ بار؟ قايتىپ بەر تارىسىن.
— بەرسەم بەرەم، تاپ يەسىن.
— تارىنىڭ بۋىمەن اباقتىعا تۇسەر بۇل قاتىن، — دەپ كۇيەۋى ورنىنان تۇردى. قولىنا كۇرەك الىپ ەسىكتەن شىققان كەزدە، شىعاناق قامىس اراسىنا بارىپ تىعىلىپ، باسپالاپ قاراپ تۇردى.
ءۇي قوجاسى اياعىن ەپپەن باسىپ، تىن، تىڭداپ، ەشتەمە سەزىلمەگەن سون،، قورا الدىنداعى كۇل توبەسىن قوپارا باستادى. شىعاناقتىڭ ءىشى جىلىپ كەتتى. «كەسپەك ۇيگە قاراي دومالاعاندا، توتەدەن قوسىلارمىن» دەپ تۇر ەدى. ۇيدەن كۇلگە قاراي دومالاعاندا، تاپ بەرىپ، توقتالا قالدى.
— ءا-ا، جاڭا كومگەلى ءجۇرمىسىڭ؟ كومىپ بول...
كومىپ بولىپ، كوڭىل جاي تاپقان ءۇي يەسى ۇيىنە باردى دا جاتىپ قالدى.
ول كەتىسىمەن شىعاناق جەتىپ كەلگەن جوق. كەلمەسكە بەكىپ تۇر. ىزا بۋىپ تۇنشىعىپ بارادى. دەرەۋ اقتى جاساتىپ، اۋدانعا شاپتىرىپ، ارامدى ورنىمەن قۇرتىپ جىبەرمەك. «ءبىر مالىمدى ۇرلاسا، جانىما مۇنداي باتپاعان بولار ەدى. تىرناقتاپ جيناپ، ءدال كەزەنىپ تۇرعاندا كەستى قولىمدى. كەسكەنى ەمەي نەمەنە، تۇقىم كەلىسپەي، ەگىن كەلىسكەن بە؟ ىرىكتەپ قويعان اق مارجاندى ۇرلاعانى — بار ەگىندى، بار نەسىبەنى ۇرلاعانى. ءتىپتى اتسا دا راۋا ەكەن ءوزىن!...» — دەپ اشۋمەن قازانداي كوتەرىلدى دە، باسىلىپ سالا بەردى.
— ساپ-ساپ، شىعاناق! — دەپ وزىنە ءوزى ىشىنەن. — وسى شىركىننىڭ بۇرىن مۇندايى جوق ەدى. قارنى اشقان بولار. اش قارىن اردى نە قىلسىن، ارامدى نە قىلسىن، ءبىر كۇن تويماسا قىرىق كۇننىڭ اقىلىن ءبىر-اق جەيدى. ال سوندا قارىن نەگە اشادى؟.. جوق! مىجي بەرسىن جۇرت. سايىپ كەلگەندە ۇرى دا، بەلسەندى دە، ۇكىمەت تە كىنالى ەمەس. تارىنىڭ ازدىعى كىنالى. تارى كوبەيمەي شاتاق قۇرىماس. شاماڭ كەلسە تارىنى كوبەيت، شىعاناق! قۇرتپاق تۇگىل قورقىتپا، ۇيالتپا سورلىنى. قالسىن وسى ارادا، — دەپ كۇلدەن كەسپەكتى سۋىرىپ الدى دا، ءۇن-تۇن جوق دومالاتا جونەلدى...
ءومىر بويى سول ادامدى ەشكىمگە ايتپاستان كەتتى ول.
ريەۆوليۋسيا كۇندەرىنەن كەيىن ويىلدىڭ مازاسى كەتكەنى وسى. ساي-جىرانىڭ ءبارى قۇيىپ، ويىل ارناسىن كەرنەسە، اعىلعان ادام ويىل قالاسىن كەرنەپ كەتتى. وبكوم سەكرەتارى، شىعاناقشا ايتقاندا ۇلكەن كىسىنىڭ ءوزى دە ۇشىپ كەلىپ قالعان. اۋدان مەكەمەلەرىندە بىرەۋ ورنىنان تايىپ، بىرەۋ سوگىس الىپ، ءقايسىبىرى وتىرىپ تا ۇلگىرگەن. اۋلاقتا جاتىپ، ۇزىن ارقاۋ، كەن، تۇساۋعا ۇيرەنگەن قالا ءقازىر ءتىپتى شيراق. اياق ۇشىنان بيلەپ تۇرعان سياقتى.
باتىسقا قاراي، ون، مەن سولدان جارىستىرا سالعان قىزىل كىرپىش سارايلاردىڭ كوك قاقپالارى تەگىس اشىق. كۇندىز-تۇنى الدىنان توپ تاراعان جوق. تۇيە-تۇيە، اربا-اربا قىلىپ استىقتى ەل اكەتىپ جاتىر. الۋعا تاعى كەلىپ جاتىر. قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي تىنىمسىز قىبىر تولاستار ەمەس...
بۇل توپىر ادەتتە كۇزگە سالىم، وراق كەزىندە عانا بولاتىن. جان-جاقتان سايشا قۇيىپ، وسىناۋ ءداۋ سارايلاردى تولتىراتىن. ساراي تولعاندا كوڭىلى تولىپ، ءار كولحوزدا ءبىر توي جاسالاتىن ەدى. ءقازىر سول بەرەگەن ەل العانىنا قاتتى قىنجىلىپ بارادى. ۋاقىت از قالدى. كوكتەمدە كولدەي جۇمىستار جاتىر. سونىڭ ۇستىنە «بەلسەندىلەر» بەرگەن اققۇلا بەينەتكە قالاي كۇيمەسىن.
تۇيە تارتىنىپ قالسا:
— وي، كورىڭدە وكىر... بەلسەندى! — دەگەن داۋىستار قۇلاققا سارت-سارت ۇرادى.
كوك بەستىمەن جۇگىرتىپ شىعاناق كەلەدى. جول بويى وسىنىڭ ءبارىن ەستىپ كەلەدى. تالاي ءسوزى اۋزىنا لىقىپ كەلسە دە بوگەلۋگە دارمەن جوق. ۇلكەن كىسىنىڭ شاقىرۋىمەن كەلەدى.
قالادان ءدال شىعا بەرىستە ءبىر سايدىڭ ىشىندە امانتاي مەن ولجابەك كەزدەستى. ەكەۋى دە جالاڭ اياق... تۇرىنگەن اق بالتىر تىزەدەن جەرگە ەنىپ، باتپاققا باتقان اربانى كوتەرىپ جاتىر. ولجابەك «اۋپ-اۋپ» دەپ اۋپىلدەيدى. امانتاي الدەكىمدى سىباپ تۇر. قاستارىنا شىعاناق كەلدى. ولجابەكتى بوقتاپ تۇر ما دەپ ءوڭىن سۋىتىپ الدى.
— اسسالاۋماليكۇم، — دەدى امانتاي ۇيالىڭقىراپ. شىعاناق سالەمىن العان جوق.
— كىمدى بوقتاپ تۇرسىڭ؟
— كىمدى بولۋشى ەدى، وسى اۋرەگە سالعان بەلسەندىلەردى دە!
— وي، انتۇرعان، — دەدى شىعاناق ءوڭى جىلىپ. — ءبارىمىز كەتتىك قوي ىشىندە. مەن دە، سەن دە بەلسەندى. ءتىپتى، وسى جۇرتتىڭ ءبارى بەلسەندى. بەلسەندى دەگەن جاقسى ءسوز. بەلسەنبەسە جۇمىس بىتە مە؟
— جوق، شىقا، جالعان بەلسەندىلەردى ايتام.
— وندا اتاپ ايتۋ كەرەك.
— ەندەشە، جاڭاعىنىڭ ءبارىن ەرجان مەن توكەنگە باعىشتادىم.
شىعاناق اتتان ءتۇسىپ جاتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ەرجانعا ايتايىن با، بالەم.
— تىڭداۋعا شاماسى بولسا ايتىڭىز.
— نە بوپتى وعان؟
— ويباي، سۇراماڭىز... سوبالاڭ تۋىپ جاتىر. ەندىگى وتىرىپ تا ۇلگىرگەن شىعار.
— وتىرىكشىنىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام، — دەپ ولجابەك تە ىرزالىعىن ءبىلدىرىپ قويدى. اربانى سازدان شىعارىسقان سوڭ شىعاناق كىدىرمەي ءجۇرىپ كەتتى.
قازاقتىڭ سىمسىز تەلەگرافى بار كۇشىمەن ىستەپ تۇرعان كەز. تاڭەرتەڭ جينالعان بيۋرو ءتۇس اۋا ازار تارادى. بيۋرونىڭ قاۋلىسىن ەل ەزى جاساپ، الداقاشان تاراتىپ جىبەرگەن سياقتى. شىعاناق رايكومگە جەتكەنشە كىم ورنىنان الىندى، كىمگە سوگىس بەرىلدى... ءبارىن ءبىلىپ كەلدى. بارىنە ىرزا. جالعىز-اق توكەننىڭ امان قالعانىنا تۇسىنبەدى. ول، ءبىر كەزدە كەيىن تارتىپ قاسارىسسا، ەندى الدىن وراپ بوگەيتىندى شىعاردى.
— «وسى يتكە وسى جولى ءبىر توسقىن بولار-اق» دەپ ەدى، جىلعا تاۋىپ تاعى دا ءوتىپ كەتتى. رايكومعا كىرىپ كەلسە، انتونوۆتىڭ وڭ جاعىندا، شىعاناقتى ماداقتاي سويلەپ وتىر...
— جوعارى شىعىڭىز، شىقا، — دەپ انتونوۆ ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
قول الىسىپ جايلاسقانشا قالجىڭداپ جاتىر. — بۇل قالاي، بەرۋدىڭ ورنىنا الۋ بولدى عوي؟
— «بەرگەن مىرزا ەمەس، العان مىرزا»، — دەيدى قازاق. الا بىلگەن بەرە دە بىلەر — «جۇيرىك اتقا قامشى اۋىر» دەگەن دە وسى قازاق ەمەس پە بيىل جۇگىرەتىن جىل. جۇگىم اۋىر دەمەڭىزدەر سوڭىرا.
— كەمە قانشا ۇلكەن بولسا دا تەڭىز كوتەرەدى. قايتەر دەيسىز.
— تەڭىز قانشا ۇلكەن بولسا دا تۇيمەدەي تەمىردى كوتەرمەيدى. ونى دا ويلاڭىز.
— راس، — دەدى شىعاناق. شاتتانىپ كەتتى ءتىپتى. — تاۋىپ ايتتىڭ، ۇلكەن كىسى. تاۋىپ تارتتىڭ سول تەمىردى. ءبارىن ەستىپ قانىپ كەلدىم. اسىرەسە ەرجاننىڭ كەتكەنى دۇرىس بولعان، وبقا جىعاتىن ەدى.
«ءبارىن ەستىپ قانىپ كەلدىم» دەگەندە وبكومنىڭ سەكرەتارى تاڭدانا قارادى شىعاناققا. بيۋرو جاڭا عانا تارادى. جۇرت ءبىلىپ قالعان. ىشىنەن:
— مۇنىڭ جاقسى جاعى دا، جامان جاعى دا بار ەكەن، — دەپ ايتار سوزىنە تۋرا كوشتى. — حاتىڭىزدى العامىن. پارتيانىن، «جىلىنا 7 — 8 ميلليارد پۇت استىق» دەگەن ۇرانىنا وبلىس اتىنان جاۋاپ جىبەرىلدى. بۇل ۋادەنىڭ ورىندالۋىنا ءبارىمىز جاۋاپتى ەندى. تاعى قانداي كومەك كەرەك ەكەن، حال-جايى قالاي ەكەن بىلەيىن دەپ شاقىردىم ءسىزدى.
شىعاناق ءبىراز ويلانىپ وتىرىپ قايىردى جاۋابىن:
— جان ءتىرى بولسا ۋادە بىردەمە بولار. كومەكتەسەرسىزدەر. ءبىراق مەن كوپ بەرىپ، ءبىر ءوزىم قارىق قىلامىن دەگەن ويدان اۋلاقپىن. مەنىڭ بەرگەنىم قانشا كوپ بولسا دا تىسكە جۇعىن عانا. ەگەر كوپكە نۇسقا بولا السا، سوندا قارىق بولامىز. ۇناسا، وسى جوندە ايتارىم بار ازىراق.
— ايتىڭىز.
— مەنىڭ ماشينەم جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك ءتارىزدى وسى كەزدە. كورەمىز دەپ كەلمەگەنى جوق. سول كەلىنشەك ءار اۋىلدا ءتۇسىپ،اركىم ءوز قىزىعىمەن بولىپ جاتسا قايتەدى؟
— ەشتەمە ەتپەيدى. ەندى ءتورت ماشينا بەرمەكپىز سول ماڭعا. سىزدەر سوندا «بەس كەلىنشەك اۋىلى» اتاناسىزدار. — ءتىپتى جاقسى ەكەن. قارتايسام دا كەلىنشەكتى جەك كورمەيمىن، — دەپ كۇلىمدەپ قويدى شىعاناق. — ال، وسى اقتوبەڭىزدىڭ ءوزى كەيدە مەكەدەن دە الىستاپ كەتەدى. جاقىنداتۋعا بولماي ما؟
— كوپ تارىنى جەتكىزۋدى قيىنسىناسىز عوي. پارتيا مەن ۇكىمەت مۇنى دا ويلاعان. كاندىاعاش — گۋريەۆ اراسىنا تەمىر جول سالىنادى. اقتوبە مەن ويىل اراسىندا ماشينا قاتىناسى كۇشەيتىلەدى. اسپان جولىمەن اقتوبەدەن ەكى ساعاتتا كەلدىم. بۇدان بۇلاي وسى جولمەن دە بارىپ تۇرۋعا بولادى. بارىنەن ويىلدىڭ ءوز ىشىندەگى جول قيىن ەكەن. قىڭىر باسشىلاردى كەتىردىك. بۇ دا جوندەلىپ قالار.
شىعاناق تا تاڭدانا قارادى ۇلكەن كىسىگە. ويىنداعىسىنىڭ ءبارىن ايتپاستان بولجاپ قويعان. سونى دەگەنى ءشيىر بولىپ بارادى.
— ەندى ايتپايمىن. ءدال ۇستىنەن شىعا بەردىڭىز، — دەدى سونسوڭ.
— وندا مەن دە ايتپاي-اق قويايىن. جاڭا عانا ءبىرسىپىرا ماسەلەلەر شەشىلگەن ەدى، ءسىز دە ۇستىنەن شىعىپسىز.
ءبىر كۇلىسىپ الىپ، اڭگىمەنى تىڭنان كوتەردى. قاتار وتىرعان ەكى مامانعا كەزەك-كەزەك سۇراق قويدى ۇلكەن كىسى:
— اگرونوم جولداس، مىنا شالعا ءىلىمنىڭ قانداي كومەگى بولدى ؟
— بۇل كىسىنىڭ ىشىنە ءالى بويلاعانىم جوق، — دەدى سەرگەي. جاڭادان كەلگەن جاس اگرونومعا جىقپالى كوپ قاتپار سياقتى ەكەن شىعاناق. — ازىرگە كوزىم جەتكەنى ءبىر-اق نارسە. ەگەر وسى كىسىنىڭ ىرىكتەگەن تۇقىمىمەن اۋداندى قامتاماسىز ەتسەق زور تابىستىڭ كىلتى قولعا تۇسكەن بولار ەدى.
— كوبىگى جوق پا، وسى ءسوزدىڭ؟
— جوق. جالاڭ ءوز تاجىريبەم ەمەس، لىسەنكو جولداسپەن حات ارقىلى بايلانىسىم بار. ول كىسى ءدال وسىلاي، — دەدى.
— لىسەنكو ايتسا تەگىن ايتپايدى، — دەپ، انتونوۆ شىعاناققا بۇرىلدى.
— قانشا تۇقىم بار؟
— ەكى-ۇش گەكتارعا جەتەدى.
— باياعىدان بەرى جيعانىڭ سول-اق پا، شال-اۋ!
— اي، ۇلكەن كىسى-اي، تىرناۋىشتاپ ەمەس، تىرناقتاپ جيناعان نارسە عوي ول، — دەپ كۇلدى شىعاناق. تەز باسىلىپ، سەرگەيدەن كوزىن المادى. — مەن وسى بالاعا قوسشەڭگەل تارى بەرگەن جەردە-اق كوڭىلگە ءبىر ءتۇيىپ ەدىم. ءدان ىرزامىن، شىراعىم، ىلىممەن اكەلىپ قابىستىردىڭ!
— ال، توكەن جولداس، ءسىزدىڭ كومەگىڭىز؟
— مەنىكى، وزىڭىزگە بەلگىلى سۋ جاعى عوي، ۆاسيليي انتونوۆيچ — دەدى توكەن. ارجاعىن ايتقانشا شىعاناق قىرىنداپ كەتتى. "ۇلكەن كىسى بايقاپ قالدى. — سۋدى تىلەگەن جەرىنەن بەرىپ جاتىرمىن. سۋ بيلىگى شىعاناقتىڭ ءوز قولىندا.
— ەرماعامبەت، ءسىز شىعاناقپەن كەزدەسىپ تۇراسىز با؟
— ە، كەزدەسىپ تۇرامىز.
— كەلگەلى نەشە رەت كەزدەستىڭىز؟
— وسىمەن ءۇشىنشى رەت.
سۇراق توقتالدى. ءسوز دە باسىلدى. ءۇي ءىشى تىپ-تىنىش. كوشەدەگى قيقۋ قۇلاققا ەستىلىپ ءتۇر.
انتونوۆ الدەن ۋاقىتتا، از س.ءوزىن نىق تاستاپ، ءارقايسىسىنا تەڭدەي ارتتى:
— اۋدان جايىندا ايتىلدى. ءتيىستى شارالار دا قولدانىلدى. شىعاناق جايىندا ايتارىم: بۇدان بىلاي سۋعا بايلانىستى كەدەرگى بولسا ساياسي ماسەلە رەتىندە قارالادى. اگرونومدىق جاردەم شىعاناق سۇراسا، ەڭ الدىمەن بەرىلۋ كەرەك. سۇراماسا تىقپالاماۋ كەرەك. ەركىنە جىبەرىڭدەر، ەرماعامبەت جولداس! اقتوبەدە جاتىپ شىعاناقپەن مەن ءۇش رەت كەزدەسكەندە (ءبىرى حات ارقىلى)، ىرگەدە وتىرىپ ءسىزدىڭ ءۇش رەت كەزدەسۋىڭىز قاناعاتتاندىرمايدى. كەمىندە بەس كۇندە ءبىر كەزدەسىپ تۇرىڭىز، — دەپ ءسوزىن پىشاق كەسكەندەي قيدى دا قوش ايتىسىپ، كيىنە باستادى.
شىعاناق كەيىنگە ساقتاعان ءسوزىن ۇيدە ايتۋعا ۇلگىرمەگەن سوڭ قوسا اتتاندى. ءۇن-تۇن جوق، ەرىپ بارادى. ۋاقىتى از، ءىسى تىعىز جولاۋشى ءار مينۋتتى ساناپ بارادى.
— قايتىڭىز، شىقا! — دەدى ءبىر كەزدە. — جۇمىس كۇنى بوس وتپەسىن. حاتتى ءجيى جازىپ تۇرىڭىز. بۇدان بىلاي بايلانىستى كۇشەيتەيىك. قوش! — دەپ قول ۇسىنعاندا شىعاناق قولىن بەرگەن جوق.
— دالاعا كەلگەندەي بولىپ باراسىز. ءبىر مالدىڭ باسىن جەگىزبەي جىبەرمەيمىن.
ۆاسيليي انتونوۆيچ جامان قىسىلدى. باس جەۋگە مۇرشاسى بار ما. جىل تاعدىرى — كوكتەم ەگىستى كوڭىلدەگىدەي وتكىزۋگە شىقتى. ءار مينۋت ساناۋلى. تۋعان-وسكەن جەرى اتباسار ەدى. قازاق ءتىلىن، قازاق سالتىن قازاقتىڭ وزىنەن كەم بىلمەيتىن. مالىن سويىپ، قولىن قۋسىرىپ تۇرعاندا قاراماي كەتسە، ول قازاقتىڭ بەتىن قايتىپ كورمەك؟ اسىرەسە شىعاناق سياقتى قارتتى كوندىرۋ دە، كوڭىلىن قالدىرۋ دا قيىن.
— ياپىراي، وتە اسىعىس ەدىم، — دەپ ويلانىپ قالدى... شىعاناقتىڭ قازاقشىلىعى ءدال مۇنداي دەگەن جوق ەدى.
ول ءبارىن بىلە تۇرا:
— ە-ە-ەي، ۇلكەن كىسى-اي، ءومىر شىركىن اسىقپاساڭ دا وتەدى عوي، — دەدى. — اۋىرىپ قالساڭ قايتەسىڭ؟ كەڭشىلىكتە اركىمنىڭ مۇرشاسى بار. تارشىلىقتا تاپ. بۇگىنگى كۇن ەرتەڭ قاي¬تىپ كەلمەيدى، تەگىس قامتى بەرگەنىن.
جالپاق ءتىلدى قارا شال وسى سوزىمەن ۆاسيليي انتونوۆيچكە شالقىعان كولدەي كورىندى. ويىنان باس تا، ەگىس تە شىعىپ كەتتى. جالپاق ءتىلدىڭ استىنان تەرەڭ، فيلوسوفيا تۋىپ بويلاپ بارادى. سول تەرەڭنىڭ تۇبىنە جەتكەندە:
«كەڭشىلىكتە اركىمنىڭ مۇرشاسى بار. تارشىلىقتا تاپ». «بۇگىنگى كۇن ەرتەڭ قايتىپ كەلمەيدى، تەگىس قامتى بەرگەنىن»، — دەگەن ءسوزدى تاعى دا وقىدى.
— اۋىل قانشا جەر؟ — دەدى سودان كەيىن.
— مىنا ءدوڭنىڭ استى.
— ءدال وسى ءدوڭنىڭ بە؟
— ءدال وسىنىڭ.
— جاقىن ەكەن، باستاڭىز وندا.
ەشكىمگە ايتپاستان، اەرودرومعا سوقپاستان، ەكەۋى سول بەتىمەن ءجۇرىپ كەتتى. ويىلدى جاعالاماي، جالپاق ءدوڭنىڭ ۇستىمەن اۋىلعا تۋرا تارتتى. كوك جۋساننىڭ مۇڭكىگەن ءيسى مۇرىن جارادى. بورپىلداق جەرگە ات اياعى شاشاسىنان باتىپ، سىلق-سىلق جەلىپ كەلەدى. جەر سابىر، دالا كەڭ. كۇن قىزۋى كەمەلىنە ءالى كەلمەگەن. شىقاڭنىڭ «مىنا ءدوڭى» جەتكىزەر ەمەس. وسى ماڭداعى ەكى بەلگى — شۇبارتىپ كورىنەتىن «اقشاتاۋ»، قىزىل ءسۇيىر قۇم «بارقىن» الداقاشان ءدوڭ استىندا قالىپ قويدى. تەلەگەي تەڭىز دالادا قالقىپ بارادى، قاي قايداعىنى ايتىپ بارادى ەكى ادام...
— بەل دەگەننىڭ بەلى بۇكىر كەلەتىن ەدى. مىناۋ ءبىر جەتكىزبەيتىن جالپاق ەكەن، — دەدى ءبىر كەزدە ۆاسيليي انتونوۆيچ. ارقا جەرىنە ۇيرەنگەن كوزى جۋساننان وزگە ءشوبى جوق، تاڭدان جىبىتەر سۋى جوق، ەگىنسىز، بۇتاسىز سىرداڭ دالاعا تويىپ قالىپتى. ۇناتپاسا دا، جاماندامادى، ءبىراق.
شەل دە بولسا ءشوبى شۇيگىن، — دەپ وسكەن جەرىن شىعاناق ماقتادى...
سوناۋ ويدا، وراعىتقان ويىلدىڭ بويىندا قاراۋىتقان اۋىل كورىنەدى.
— اناۋ بىتەۋ تامنىڭ ءتۇبى ءبىزدىڭ اۋىل.
— «ە-ە-ە، «ءدوڭ استى» وتىز-وتىز بەس كيلومەترگە كەتتى مە؟
— ءيا، سولاي دەپ جۇرەتىن. ەسەبىمىز ءدوڭ ەدى عوي، ءبىتىپ كەلەدى.
— ءبىزدىڭ جاقتىڭ جازىعى جەتكىزبەسە، بۇل جاقتىڭ ءدوڭى جەتكىزبەيدى ەكەن.
— ولاي بولسا، جەر اپشىسىن قۋىرىپ الالىق، — دەپ شىعاناق تۇرا شاپتى. جارىسپاسا دا قاتتى شوقىراققا سالىپ كەلە جاتقاندا، ءبىر قاسقىر سولباڭ ەتىپ تۇرا جونەلدى الدارىنان.
— جولىڭ بولدى، ۇلكەن كىسى. قاسقىردىڭ ءوزى قاتتى، جولى جۇمساق. قوياننىڭ جولى قاتتى، ءوزى جۇمساق. جىلان كەزدەسسە ءتىپتى جاقسى...
ۆاسيليي انتونوۆيچ قۇلاق قويعان جوق. وزىمەن-وزى بولىپ كەلەدى. اتقا مىنبەگەلى قاي زامان. ەتەيىپ، ءشاۋ بولىپ قالعانىن جاڭا سەزدى. شاۋىپ كەلە جاتىپ سويلەسپەك تۇگىل، ىرسىلداپ ازار الادى دەمىن. اۋىلعا جاقىنداعاندا:
— توقتالىق، شىقا، — دەدى. — ەت جەمەسەم دە سورپا ىشكەندەي بولدىم. راقمەت سىزگە. «اياما ءوزىڭدى» دەگەن گوركيي دە ىرزا شىعار ەندى. قۇيىمشاعىم قول تيگىزبەيدى.
كۇلكى ءۇشىن ايتىلعان سوزگە شىعاناق قوسا كۇلسە دە، قۋدالاپ وتىرىپ گوركييدىڭ «ءوزىڭدى اياما» دەگەنىن جەرىنە جەتكىزىپ توقتادى. ۆاسيليي انتونوۆيچ ءتۇسىندىرىپ بولعاندا اۋىلعا دا كەلىپ قالىپ ەدى. جاقىنداعان سايىن شىعاناق قىسىلا بەردى. ۇلكەن كىسى كەلە جاتىر. اۋىل حابارسىز. جايۋات جاتقان ەلدىڭ جايسىز بىردەمەسىن كورىپ قالا ما دەپ قىمسىنادى. سول قىمسىنعانىڭدى كورسەت دەگەندەي قولقا سالدى قوناعى:
— اۋىل مەنىڭ كەلەتىنىمدى بىلە مە؟
— بىلمەيدى. كەلە مە، كەلمەي مە دەپ، ۇيگە دە ايتپاي كەتىپ ەدى. سوعان قىسىلىڭقىراپ كەلەم.
— قىسىلماڭىز. بىلمەگەنى جاقسى بولدى. ەندى ەشكىم بىلمەسىن. قولقام سول سىزدەن.
— ول نە دەگەنىڭىز، ۇلكەن كىسى-اۋ، قالاي جاسىرام ءسىزدى.
— «كەڭشىلىكتە اركىمنىڭ مۇرشاسى بار»، — دەدى ۆاسيليي انتونوۆيچ، شىعاناقتىڭ ءوز ءسوزىن وزىنە قايتالاپ. — كىشكەنتايدى اركىم جاسىرادى. ۇلكەندى جاسىرا ءبىلۋ كەرەك. ۇلكەيىپ بارىپ سىپايىنى كورگەنشە، كىشىرەيىپ بارىپ شىنايىنى كورگىم كەلەدى.
شىعاناق ۇلكەن كىسىنىڭ شىن تۇلعاسىن جاڭا كورگەندەي سۇيسىنە قارادى.
— تولەۋسىز ءسوز ەكەن. توقتادىم.
ات تۇمسىعى جامپيعان كىرپىش ۇيگە كەلىپ تىرەلدى. قۇدايى مەيمانشا اتتان ءتۇسىپ جاتتى ەكەۋى.
* * *
كۇن كەشكىرگەن. ءۇي ءىشى الاكولەڭكە. جازى-قىسى اشىلمايتىن كىشكەنە تەرەزە جاتاعان ۇيگە جارىق تا، اۋا دا جىبەرمەيدى. ۆاسيليي انتونوۆيچ ەسىكتى اشتىرىپ، شام جاقتىردى. شىعاناق قوناعىنىڭ استىنا كورپە، باسىنا جاستىق سالدى دا شىعىپ كەتتى.
كىشكەنە شامنىڭ ءالسىز جارىعى ءۇي ءىشىن انىق كورسەتپەدى. قابىرعادا بەردەڭكە مىلتىق، وعان تاياۋ ءالى توقىپ بولماعان اۋ كورىنەدى. كروۆات جوق، جەرتوسەك. قوڭىرقاي قارا ابدىرەنىڭ ۇستىنە جينالعان كورپە-جاستىق. كوپ ۇستالعان كونە دومبىرا جەرتوسەكتىڭ باس جاعىندا سۇيەۋلى تۇر.
ۆاسيليي انتونوۆيچ كوزى جانتايىپ جاتىپ وسىلارعا عانا ءتۇستى. استىنىڭ جەر ەكەنىن، پول ەكەنىن بايقاماپ ەدى. جانباسىنا باتقان بۇدىردى باسىپ بايقاسا كىرپىش. تاقتاي ورنىنا كىرپىش توسەپ، ساكى جاساپتى.
تاپقان اقىل، — دەدى ىشىنەن. — بۇل جاقتا تاقتاي قات. شالدىڭ شىنايى تۇرمىسى وسى عوي. شارقىنا قاراي دۇرىس كەلگەن ءبارى دە.
دالادان شىعاناق كىردى. قارا وزەك شاققا ساقتاعان بورداقىنىڭ باسىن قيدىرىپ كىردى. بۇل جاقتىڭ ادەتى «سويايىن با، سويمايىن با» دەگەندەي باتا سۇراپ تۇرمايدى. سويعىسى كەلسە، ءبىراق قىرقادى. ۆاسيليي انتونوۆيچ باتا سۇراۋشى بولماعان سوڭ «قىسىلىپ قالدى-اۋ سورلى» دەپ اياپ وتىر.
— شىقا، ەتكە مەنىڭ ءتىپتى زاۋقىم جوق. ەت اسپاساڭىز دا بولادى.
— ءسىزدىڭ ارقاڭىزبەن باسقامىز جەمەيمىز بە؟
— وتىرامىز با تاڭ اتقانشا. ۋاقىت از.
— شاي ىشكەنشە ەت تە ءپىسىپ قالادى. ەكى-اق ىرەيدى. توقتى ەتى قازانعا تۇسكەن سوڭ نەمەنە...
قوناق قوي سويىلعانىن جاڭا عانا ءبىلدى. جاڭا عانا جاي تاپقان كوڭىلدى جۇلقىسا ەنگەن امانتاي مەن جانبوتا ءبولدى.
— شىقا، وسى قىزدىڭ قورلىعىنا قاشانعى كونەمىن مەن! — دەدى امانتاي ەسىكتەن كىرە.
— تاعى دا نە بوپ قالدى؟
— قايراپ قويعان كەتپەننىڭ ءبارىن وزىنە تاڭداپ الىپتى. بەر دەسەم، بەرمەيدى.
— قايراپ بەر دەپ قاشان ايتتىم ساعان. كەتپەن وزىمدىكى. —
— ەنشىڭە ءتيىپ پە ەدى؟
— ەنشىمە تيگەن. بىلتىر ءبىز ۇستاعانبىز. اركىم ءوز سايمانىنا نە. بيىل تاعى ۇستايمىز.
— بوقتى ۇستارسىڭ. تاپقان ەكەنسىڭ تەگىن قايراقشىنى.
— ۇستاتپاسسىڭ. تاپقان ەكەنسىڭ موندى باستى.
— جاي سويلەسىڭدەر. كىسى وتىر، — دەدى شىعاناق.
ەكەۋى دە قوناقتى كورىپ باسىلىڭقىراپ قالدى. كوزدەرى تويعان سياقتى. ۆاسيليي انتونوۆيچ ەكى جاستىڭ مىنەزىن قىزىق كورىپ، ايتىستىرا تۇسكىسى كەلدى.
— شىقا، وسىنىڭ تورەسىن مەن بەرسەم قايتەدى؟
— ءتىپتى جاقسى. كولدەنەڭ كىسى كوڭىلگە قارامايدى.
— سىزدەر ريزاسىزدار ما؟
— رەتىنە قاراي كورەمىز. ايتا بەرىڭىز، — دەدى امانتاي. قوناق كوڭىلىنەن شىقپاسا كونەتىن ءتۇرى جوق. شىعاناق سونى سەزىپ الدىن الا قايىرىپ تاستادى:
— شىركىن نە دەپ تۇر. تورەشى سەنىڭ رەتىڭە قاراي ما؟
— ايتپەسە سوتقارلىعىن قالاي بىلدىرەدى! — دەپ جانبوتا كۇلىپ جىبەردى. امانتاي تاعى دا بايلانىسا كەتتى.
— ەركەك بولساڭ، سەنىڭ قاسىڭدا مەن ءجىپ ەسە الماسپىن.
— ەركەكتىگىڭە ەسىرەمىسىڭ؟
— ەسىرەمىن. سويىل سوعاتىن، نايزا ۇستايتىن ەركەك.
— وندا كەتپەندى قايتەسىڭ؟ توبەلەسكە تۇر سەن.
— قىزىل تايىنشانى العان سوڭ، كەتپەننەن داندەگەن ەكەنسىڭ.
— داندەگەنىم راس. ءىشىڭ كۇيسە تۇز جالا. تايىنشام سيىر بوپ بۇزاۋلاعالى تۇر.
— تىم داندەي بەرمە. ءوزىڭ دە...
ۆاسيليي انتونوۆيچ ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى دە باسىلا قالدى. شىعاناق تا مىرس ەتىپ، جانبوتادان ۇيالعاننان امانتايدى ءبىر نۇقىپ قويدى.
— انتۇرعان، جاي سويلە، بۇرقىراماي.
— قۇتتى، قۇبەكەڭنىڭ قارا بۋىرشىنى. كىسى كورسە قۇتىرىپ كەتەدى، شىقا، — دەدى جانبوتا. — اۋزىن بۋىپ، دىزەرلەپ تاستاڭىز. ايتپەسە جازىم قىلادى بىرەۋدى.
ءبارى دۋ كۇلگەندە امانتايدىڭ ءوزى قوسا كۇلە، سويلەپ جاتىر.
— كوپ اۋىز بىرىكسە، ءبىر اۋىز جوق بولادى. ال، مەن قويدىم. قوناعىم، قىزعا بۇرما ءبىراق. بۇل قىز ەمەس. قىزىل تۇلكى. وتىرعىزىپ كەتەدى.
— ءادىل بولماسقا امالىم جوق، — دەدى ۆاسيليي انتونوۆيچ. — تارازىسىن جايىپ ولشەگەلى شىعاناق وتىر. قيت ەتسەم تۇيرەگەلى سەندەر تۇرسىڭدار، قوس نايزانى جالاقتاتىپ. ەكەۋىڭنىڭ جاسىڭ دا، ءسوزىڭ دە تەڭ ەكەن. جىنىسقا بۇرمالىق. ال، ەڭبەكتە قايسىڭ اعاسىڭ. اعا سىيلاعان قازاق بالاسىسىڭدار عوي.
«سەن ايت، سەن ايت» پەن امانتاي مەن جانبوتا تۇرىپ قالدى. قايسىسى ايتسا دا قىپ-قىزىل داۋ دايىن ەدى. ارادان شىعاناق ايتتى:
— ەگەستىڭ ءدال ءتۇيىندى جەرىنەن ۇستادىڭىز. بۇل ەكەۋىنىڭ تالاسى تۇپتەپ كەلگەندە سول اعالىق. قايسىسى اعا ەكەنىن بىلمەيمىز. جاڭا قونىسقا كەشۋ كەزىندەگى كۇزگى جارىستان جانبوتا وزىپ، بايگەگە ءبىر تايىنشا الدى. جاڭاعى «تايىنشا» دەپ تۇرعاندارى سول. ال، جىل بويىنداعى جۇمىس قورىتىندىسىندا امانتايدىڭ ەڭبەككۇنى كوبىرەك. بىرەۋىن اعا قىلىپ كەتىڭىز، ايتپەسە ماعان تىنىشتىق جوق.
ۆاسيليي انتونوۆيچ ات سوعىپ، دەنەسى جىرتىلعانىن دا، كوكتەمگە بايلانىستى كوپ جۇمىستاردى دا ۇمىتىپ كەتتى. كوكشىل كوزى كۇلىمدەپ، قىزارا ءبورتىپ، ءبىرازعا دەيىن ۇندەمەدى. قۋانىشى قوينىنا سىيماي وتىر. «...كولحوز، ەڭبەك — ادامداردىڭ قانىنا سىڭە باستاعان، — دەدى ىشىنەن. — كەتپەن تالاسى: ەڭبەك جارىسى. ەڭبەك جارىسى: مارتەبە، باقىت جارىسى. كوكتەم ەگىسى قانداي اۋىر بولسا دا ورىندالادى ەكەن. ولجابەق امانتاي، جانبوتالارعا قازىق بولىپ وتىرعان مىنا قارا شال ءايازبيدىڭ ءدال ءوزى ەمەس پە؟ قايراپ سالساڭ قارا تاستى قاق جاراتىن اق سەمسەر، مىناۋ تۇرعان ەكەۋى ەمەس پە!..» — دەپ ويىن ءتۇيدى دە، تورەلىك ايتتى ەكەۋىنە:
— ازىرگە ءبىرىڭدى اعا، ءبىرىڭدى ءىنى دەمەي قويا تۇرالىق. وسى جىلدىڭ قورتىندىسىندا بىرگە قورىتارمىز. قولايلى كەتپەننىڭ ءبارىن وزىنە جيناپ العان جانبوتا تەرىس. قۇرال كولحوزدىكى بولسا دا، قولدانۋشى يە. بىرەۋدىڭ سايمانىنا قىزىعىپ، سۇراماي العىسى كەلگەن امانتاي تەرىس. دۇرىسى: ەكەۋىڭ ءبولىپ الىڭدار.
— تۇردىم! — دەدى امانتاي. ءبىراق مەنىڭ دە كەتپەندەرىمدى قايراپ بەرسىن.
جانبوتا شىدامادى:
— جانىڭا جاعار ەدى-اۋ، مەن قايراپ وتىرسام.
— ارينە جاعادى. قارىمجىم بار ەمەس پە؟
— ارامتەر بول دەگەنىم جوق. اقىلسىز باستىڭ اياق باسىسىن اڭدۋعا ۋاقىتىم تاعى جوق.
ەگەس قايتا كوتەرىلىپ بارا جاتقانىن كورىپ، شىعاناق باسىپ تاستادى:
— تالاسپا سەن! — دەدى امانتايعا. — بىرەۋدىڭ مەنشىكتەنگەن سايمانىنا قول سالعانىڭ ءۇشىن ايىپتىسىڭ. قايراعانىڭ سول ايىبىنا جاتادى.
— ءبارى قىزعا بۇرادى. كەسىر ەكەنىن قايدان ءبىلسىن، — دەپ امانتاي ورنىنان ۇشىپ تۇردى. جانبوتا جەڭىنەن تارتىپ تۇر-تۇرلاپ تۇر: — ءجۇر، بولىسەيىك.
— بولىسەرسىڭدەر. وتىرىڭدار، قوناقپەن اڭگىمەلەسىپ.
— اۋەلى ءبولىسىپ كەلەيىك. ءشوبىن جۇتقىزباي الماسام، سول تەڭ جارىمنىڭ وزىنەن ايرىلامىن.
— اراشا ىزىڭداپ، مازا بەرمەس بۇل. قۇتىلايىن، — دەپ جانبوتا ورنىنان تۇردى.
ەكەۋى كەتكەن سوڭ، ولار تۋرالى شىعاناق ءبىرسىپىرا اڭگىمە ايتىپ كۇلدىرىپ وتىردى:
— وسىلاردىڭ ەگەسى ويىن-شىن ەكەنىن بىلمەي قويدىم. كۇندەگىسى وسى. اناۋ ءبىر تۇندە، جاپان دالادا، شىرالجىن اراسىندا وتىر ەكەۋى. شىركىندەر، سوندا دا ايتىسىپ جاتىر ما ەكەن؟ — دەگەندە، ۆاسيليي انتونوۆيچ كۇلكىدەن قۇلاپ قالدى.
وڭاشا قالعان از ۋاقىتتا ءۇي قوجاسىمەن قوناق ەركىن سويلەسىپ، كوپ اڭگىمەنى قامتىسا دا، وسى ءۇيدىڭ ءوز ىشىنە سوققان جوق. داستارقان جايىلىپ شايعا وتىرعاندا جاڭادان سەگىز ادام قوسىلدى. اۋىل ادامدارى، ءۇي ادامدارى قايسى ەكەنى بەلگىسىز. قوناق ويمەن جورىپ، رەتىن كەلتىرە الماعان سوڭ:
— ءسىز بالا-شاعالارىڭىزبەن تانىستىرىڭىز، — دەدى. شاعاناق، كەمپىرى زارۋدەن باستاپ، قىزدارى — اقجىبەق اقبالىم، ىلگەك؛ ۇلدارى — جاقىپ، ايت، ءجۇسىپ، شايقىعا دەيىن اتاپ كەلدى دە، شاي قۇيىپ وتىرعان ايەلگە توقتالماي، ۇيدە جوق بالاسىنان ءبىر-اق شىقتى:
ماحمەت دەگەن ۇلكەنىم وقۋدا. ينجەنەرلىك وقۋىن بىتىرگەلى ءجۇر.
— مىنالاردىڭ وقۋى قالاي؟
— ايتىم — زووتەحنيك. جاقىپ 9-كلاستى ءبىتىردى. اقبالىم 8-كلاستا ەدى، وقۋدان كەتپەنگە بەيىم كورىنەدى. ەكپىندى. وزگەسى وقىپ جاتىر. ۇرپاقسىز ەمەسپىن، ۇلكەن كىسى. ءبىراق تارى دا باپ تاڭدايدى. وسىلاردىڭ تاربيەسى قيىن عوي، — دەپ تۇيىلە توقتادى.
ۆاسيليي انتونوۆيچ ونىڭ، سەميا تاربيەسىنە ۇلكەن ءمان بەرگەنىنە تۇسىنە وتىرا، كوڭىلى اتاۋسىز قالعان ايەلدە بولدى. باسقالارى شىعاناققا ءبىر، قوناققا ءبىر قاراپ، اڭىرىپ قالدى. «ۇلكەن كىسى» دەگەنگە تۇسىنبەي وتىر. قوناقتىڭ ۇلكەن ەكەنىن شىعاناق ءۇي ىشىنە دە ايتپاعان. جۇرت قاتارى، ءوز ءۇيىن دە ءبىر سىناتىپ العىسى كەلىپ، «ەسكى دوسىم» دەي سالعان ەدى. اڭداۋسىزدا ايتىپ قالعانى ەسىنە ءتۇسىپ، بۇلتاقتاي باستادى:
— ارقا ادامدارى سۇيەكتى كەلەدى. بىزدەي كۇن قاقتى، كەتپەن باستى ما؟ سونسوڭ ۇلكەن كىسى دەپ جاتىرمىن.
— شاي قۇيىپ وتىرعان كىسى كىم بولادى؟ — دەپ ۆاسيليي انتونوۆيچ تىكەلەي قويدى سۇراقتى.
— بۇ دا ءبىر جاقىن ادامىمىز، — دەي سالدى شىعاناق. داۋىسى باسەڭدەپ، ءوڭى وزگەرىڭكىرەپ كەتتى. ايەل دە ءبىر قىمسىنىپ قالدى. قوناق ودان ءارى قازبالاعان جوق. ويلانا قاراپ، ىشتەي جورىدى دا اتىن سۇرادى.
— اتىن ايتپادىڭىز عوي؟
— ەلەۋسىن.
ەلەۋسىن كەلىندەي العان ەكىنشى ايەلى. جاسى قىرىقتان اسىپ كەتكەن. وتكەن زاماندا قوسىلۋعا ۇيالماعان شىعاناق، قازىرگى زاماندا ايتۋعا ۇيالدى. ۆاسيليي انتونوۆيچ ۇياتتىڭ ۇستىنەن شىققانىن سەزسە كەرەك. سەزگەنىمدى سەزبەسىن دەگەندەي، قايماققا بىلعاعان ءتاتتى تالقاندى اۋزىن تولتىرا-تولتىرا اسادى. تالقان دا، جەنت قىلىپ قاتىرعان دا، ىستىق سۇتتە ءبورتىپ تۇرعان دا تارى. قوناق پەن شىعاناقتان وزگەسىنىڭ شايعا سالىپ جەپ وتىرعانى دا تارى. نان جوق. ناندى جوقتاعان جان جوق. سورلى تارى بارىنە توتەپ بەرىپ جاتىر. قوراداعى قازاننىڭ ىشىنە دە اۋزىن بۋعان ءبىر دوربا ءتۇسىپ كەتكەن. داۋدە بولسا سول دا تارى...
— وسىنىڭ ءوزى ءتاتتى مە، ءتاتتى قىلىپ تۇرعان قايماق پا؟ — دەپ قويادى قوناق.
— ءوزى ءتاتتى، — دەيدى شىعاناق. — بۇل شىركىن شايعا سالساڭ ءارى نان، ءارى ءسۇت. سۇتكە سالساڭ ماي. قۇرعاق جەسەڭ سۋسىن دا، قورەك تە ءوزى...
تارى اڭگىمەسى ۇزاققا سوزىلدى. اۋىل ادامدارى كۇندەگى ادەتىنشە بىرتىندەپ كەلە بەردى. كەلگەنى شايعا وتىرا بەردى. ءبىر ۇلكەن مۇرىن تار اشىلعان ەسىكتەن سىعىلا كىردى دە، ادەپ ساقتاپ تۇرىپ قالدى. باسقا بەينەسى كورىنبەسە دە، تانىس مۇرىنعا:
— كەل، شاڭگەرەي، كەل! — دەدى شىعاناق. ار جاعىنان ەكپىندەي كەلگەن امانتاي مەن جانبوتانى دا وسى مۇرىن بوگەپ قالعان ەكەن، ۇشەۋى بىردەن كىردى ۇيگە.
ءۇي ءىشى ادامعا تولعان سايىن شىعاناقتىڭ كوڭىلى تولىپ، قالجىڭمەن ءىلىپ تاستاپ، بىرەۋدى بىرەۋمەن سوعىستىرىپ قالىپ وتىراتىن مىنەزىن جاڭا باستادى:
— بۇل وتىرعاندار كولحوزدىڭ بەتكە شىعارى. باستى ادامدارىمىزدى ولەڭمەن تانىستىراتىن ادەتىمىز بار. تانىستىرشى قوناققا! — دەپ ءبىر بالاعا يەك كوتەردى. بالا دومبىرانى الا سالىپ، الدەكىمنىڭ اۋەنىمەن، مىنەزىمەن ءارقايسىسىنا ءبىر اۋىزدان ولەڭ ايتتى. قاي ولەڭ كىمگە ارنالعانىن جىڭىشكە موينى بۇراڭ ەتىپ، مەگزەپ قويعاندا جۇرت دۋ كۇلەدى:
توقپاق مۇرىن شاڭگەرەي، كولحوزدان ءبىر ءدان جەمەي،
بايىتقانشا اسىعاد. كوتەرسەڭشى قاباقتى، جالايمىز با تاباقتى؟ قۇر بايلىقتان نە شىعاد.
كارىبايدىڭ كوڭىلى باي، قوي تۇگىلى سويماق تاي،
ايتاتىنىم جالعىز-اق؛ شاڭگەرەيدى قاسارتقان. باس ورنىنا جاق تارتقان، تار پەيىلگە بولعان ساق.
قارىن شىركىن جۇبانار، جانبوتاجان، بولشى نار، وكپەلەمە، امانتاي. وت جانادى كوزىڭنەن. ارتىلماس ەشكىم وزىڭنەن، اششى-اۋ ءتىلىڭ، پاي-پاي-پاي!
قابىش وتىر مۇرت سيپاپ سوزگە تاعى تىم قىلاپ، ءبارىن بايقاپ كورىپتى. ۇناماپتى ءبىرى دە، جان جيماعان ءتىرى دە ءجۇن-جۇرقانى تەرىپتى.
تۋلاسا تايدان كەم ەمەس، تۇيەباس قىلساڭ، ۇندەمەس، ولجابەك شىركىن ءالى ەنجار: جامالىن ويلاپ ىلعي ماس، جولىندا ءبىراق جۇك قالماس، ولجابەك باردا نە قام بار.
قارتايعاندا قۇرىماي قوس بۋىرىلدى بۇتقا ۇرماي، شىعاناق، سەن تەك وتىر. اقىن ءتىلى اشىنسا، اشقان قارىن اشىسا، جەپ قويارمىن، دەپ وتىر.
بىرەۋلەر قاتتى-قاتتى قارقىلداپ، بىرەۋلەر اقىرىن عانا ىرجيادى. ولەڭمەن جاپقان اقىن شاپانى ولشەپ پىشكەندەي، قاتىپ قالىپتى. ۆاسيليي انتونوۆيچ سۇيسىنگەنىنەن:
— كىم شىعاردى مۇنى؟ — دەپ شىعاناققا جالت قارادى.
— نۇرپەيىس اقىن. ءدام ايداپ وسى اۋىلعا ءبىر كەلە قالعان ەكەن. شاڭگەرەيى بار بولعىر جاق اسىپ بەرىپتى. تاباق الدىنا كەلگەندە پىشاق الۋدىڭ ورنىنا دومبىراسىن الا سالىپ، جاڭاعى ولەڭدى قويا بەرگەنى.
— ە، قويىڭىزشى، شىقا. ءبارىن قوزدىراتىن ەزىڭىز، — دەدى شاڭگەرەي، ورنىنان ءبىر قوپارىلىپ.
— ياپىراۋ، اقىن ءتىلى بوي بەرە مە ماعان! ءوزىمدى دە وڭدىرعان جوق. قابىشتى ءتىپتى ءولىمشى قىپ كەتتى. سوندا دا شىداپ وتىر-اۋ، شىركىن.
قابىش قۇرداسى، كولحوزدا ءار جۇمىستىڭ باسىن ۇستاپ، بىرىنە شىداماي، اقىرىندا ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەك جينايتىن مەكەمەگە اگەنت بوپ كەتكەن. ءبىراق ءۇيى وسى كولحوزدا. ءوزى وسى دۋدىڭ، ىشىندە. سوزگە تارىقپايتىن كىسى. ەڭبەكتە كەمدىگى بەتىنە شىركەۋ بولىپ، مانادان بوي باعىپ وتىر ەدى. كەزى كەلىپ قالعاندا، شىعاناقتى جانباسقا الىپ قالدى:
قوس بۋىرىلدى پارلاپ جەككەن ساعان جان ىلەسە مە؟
ءبىراق اقىن ايتىپتى عوي، كوپ بوربايلاما.
— «ايران ىشكەن قۇتىلىپ، شەلەك جالاعان تۇتىلادىنىڭ» كەرى كەلدى. قويدىم ەندەشە، — دەدى دە شىعاناق باسەڭدەي بەردى. ۆاسيليي انتونوۆيچ ءالى دە ەشتەڭە سەزبەگەندەي، سوزدەن ءسوز تۋعىزىپ، قىزىققا باتىپ وتىرعاندا قۇلاعىنا امانتاي مەن جانبوتانىڭ اڭگىمەسى شالىندى.
ۇلكەندەر ىرىق بەرمەي كەتكەن سوڭ، ەكەۋى شەتكەرىرەق ءوزارا شۇڭكىلدەسىپ وتىر:
— قوناقتىڭ ءوزى ءتاۋىر كىسى-اۋ، — دەيدى جانبوتا.
— كيىمىن ايتاسىڭ با، ءوزىن ايتاسىڭ با؟
— ەكەۋىن دە.
— ماعان الدىمەن سىرتى ۇناپ تۇر.
— ساۋدا ورىندارىندا ىستەيتىن شىعار. بۇعاعى دا تۇسىڭكىرەپ كەتكەن ەكەن...
ۆاسيليي انتونوۆيچ ودان ءارى تىڭداي المادى، تالاي قىزىعى بار ەدى. جىميىپ ءبىر كۇلدى دە، تىسقا شىقتى.
بۇل كىسىنىڭ وزگەشە ءبىر مىنەزى ادامدى ەركىن سويلەتىپ قويىپ، سابىرمەن تىڭدايدى. كەزدەيسوق ويمەن نەگىزگى ويدى ايىرىپ بارىپ، ءوز ويىن ايتادى. سوڭىنان ىلە شىققان شىعاناققا جالاڭ ەگىن جايىندا عانا ەمەس، قوعام ومىرىندەگى جيرەنىشتىڭ بارىمەن دە كۇرەسۋدى ايتا كەلىپ:
— ءسىز ماعان ءبىر كۇندىك قارىن ازىعى ەمەس، سان كۇندىك جان ازىعىن بەردىڭىز، — دەدى. راقمەت، كونسەرت تە وزدەرىڭىزدە ەكەن. تاماق جەسىمەن جۇرەيىن.
— دۇرىس. ءوزىم اپارىپ سالام.
— ءوزىڭىز اپارماڭىز. ولجابەك قايدا؟
— ول قاسقا، ءتۇن قاتىپ تۇقىم تاسىپ ءجۇر.
— اۋداندا كەزدەسەرمىن ونىمەن. ات جەكتىرىڭىز، شارشاپ قالىپپىن. امانتاي مەن جانبوتا بارسىن.
— دۇرىس، — دەدى شىعاناق تاعى دا ءبىر.
ەكەۋى ۇيگە ەندى. ەت تە ءپىسىپ تۇر ەكەن. تەز قامداتىپ، جەپ العان سوڭ، شىعاناقتىڭ ەكى اياق ارباسىنا ءۇش كىسى وتىرىپ ءجۇرىپ كەتتى. امانتايعا ورىن جوق، قۇيرىعى عانا ىلىككەن، قولىندا بوجى. اۋىلدان شىقپاي-اق:
— بوجىنى كەزەك ۇستايمىز، — دەپ جانبوتاعا ءبىر جانجالدى ەسكەرتىپ قويدى. وسىدان باستالعان ايتىس ويىلعا جەتكەنشە باسىلمادى. باسىلىپ بارا جاتسا ۆاسيليي انتونوۆيچ كوتەرمەلەپ قويادى. كەدىر-بۇدىر جول. قاراڭعى ءتۇن.
سالعىلاسقان ءتىل. قوناقتىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلدى. تىڭداپ بارادى، كۇلىپ بارادى...
كەيىن قالعاندار توسىن كەلىپ، تەز كەتكەن سىيلى قوناقتى انىقتاپ بىلگەنشە اسىعىپ، شىعاناقتى ورتاعا الىپ جاتىر.
— ۇلكەن كىسىنىڭ ءوزى، — — دەدى شىعاناق جاي عانا. نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەي اڭىرىپ قالدى ءبارى...
III
مىنە كوكتەم. كەپكەن جەردىڭ كونى ءبىر ءجىبىدى، سارى دالا بارىن جايىپ سالىپ، ساعىم قۇشىپ كۇلىمدەپ تۇر. «قۋراتام سەنى» دەپ كۇن كارىنە مىنە باستاعان. «كوگەرتەم سەنى» دەپ قۇرالدى كوپ اتتانعان. قاشان ءبىرى جەڭگەنشە جەر بەتىنىڭ تالقانى شىقتى...
وزەندى جاعالاپ اگرونوم سەرگەي كەلەدى. ويىل ارناسى سۋمەن تولسا، ونىڭ، كوكىرەگى ويمەن تولى. باستىقپاعان جاس مامان جارق ەتىپ ءبىر كورىنگەنشە اسىق. تۇسە قالىپ قامشىسىمەن جەر قازادى. شەكىپ-شەكىپ توپىراق جەيدى. قارايعان جەر كورسە قايرىلماي قويعان جوق. شيپىڭ تورىدان دا مازا كەتتى. ءبىر تۇسەدى، ءبىر مىنەدى. جىرتىلعان جەردى قۇر وتكىزبەي، كورگەنىنىڭ ءبارىن جازىپ، قالتاسىنا سالىپ بارادى.
«قۇرمان» كولحوزىنىڭ ەگىنشىلەرىنە كەلگەندە سەرگەيدىڭ بەلى شودىرايىپ، باسى ءيميىپ، ەكى تىزەسى اتتىڭ قامىتتىعىنا جەتكەن ەدى.
— ەي، بەلىڭ سىنادى! — دەدى امانتاي كەتىپ بارا جاتىپ.
— مۇرنىڭ بۇزىلدى، بەيشارا، — دەدى جانبوتا ءوتىپ بارا جاتىپ. ودان ءارى تالكەككە ۋاقىت از. ەكەۋى ەكى سوقانىڭ باسىن ۇستاعان، «قالدى-اۋ، قالدى-اۋ ەسىل تالكەك!» دەگەندەي ارتتارىنا قارايدى.
سەرگەي ىرجيىپ كۇلدى دە، اتقا تۇزەلىپ وتىردى. توكەن ايتقان ەكى تەنتەق ەكى سالىپ وتسە دە شامدانعان جوق. «وسىلار ايتا بەرسە ەكەن، ارالاسا بەرسەم ەكەن. ەلدىڭ تىلىنە، جەرىنە تۇسىنبەي جۇمىستان جەمىس شىعار ەمەس»، — دەيدى ىشىنەن.
ولجابەككە كەلگەندە ول ويى وتپەي تۇر.
شىعاناقتان وزگەگە سىر اشپايتىن ولجابەق اگرونوم كەلدى-اۋ دەگەن جوق. ءبىر يىعى شاپانشاڭ، ءبىر يىعى جالاڭاش ءتۇزۋ بوروزداعا ءتۇسىپ الىپ، قايىرىلماستان تارتىپ بارادى. قول سىلتەسى، اياق تاستاسى ولشەپ قويعانداي، بىرىنەن-بىرى قالىسپايدى، نە وزبايدى. سەۋىپ بارادى. سەۋىپ بارا جاتقانى بۇركىپ بارا جاتقان سياقتى. سارى توپىراقتىڭ بەتىندە شىپىرلاعان اق تارى، مەرۋەرتتەي جايناپ جاتىر...
سەرگەي كوزىنە سەنەرىن، كوڭىلىنە سەنەرىن بىلمەيدى. قولدان سەپكەن تۇقىم مۇنداي بىركەلكى تۇسكەنىن كورگەن ەمەس. ولجابەكتىڭ قولى وعان ماشينا سياقتى كورىندى. كوز الماي كەلە جاتىپ:
كۇنىنە قانشا سەبەسىز؟ — دەدى.
ءجوندى امانداسپاعان ولجابەك جاۋاپتى دا تەز قايىرمادى. كوزى دە، كوڭىلى دە الدىندا، سىلتەپ بارادى.
شىعاناق بىلەدى، — دەدى بار بولعانى.
ءبىر گەكتارعا قانشا سەۋىپ جۇرسىڭدەر؟
— شىعاناق بىلەدى.
— ىلە-شالا سەبەسىزدەر مە؟
— شىعاناق بىلەدى.
سەرگەي اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ ءجۇرىپ كەتتى. كەسپە، تەنتەكتىڭ ءبىر ءتۇرى مە؟ — دەپ كەتتى. ولجابەك ءبىراق شىنىن ايتتى. ءبىر كۇنى از، ءبىر كۇنى كوپ، ءبىر جەرگە كوپ. ءبىر جەرگە از، كەيدە ىلە-شالا، كەيدە كەشەۋىلدەپ سەبەدى. ءبارى شىعاناققا بايلانىستى. ول ءسوزىن ۇستاتپايدى. «جەرى بىلەدى، ۋاقىتى بىلەدى» دەپ قۇبىلا بەرگەن سوڭ، ولجابەك ايتقانىن ىستەيدى دە وتىرادى.
شىعاناققا كەلگەندە سەرگەي الدىمەن ولجابەكتى الدى اۋىزعا:
— شىركىننىڭ سەپكىشى-اي! اتتەڭ بيۋروكرات. ايتپەسە اينالساڭ دا بولار.
— بيۋروكرات ەمەس، كوڭىلى اۋعاندا، كوزى ەشتەڭە كورمەيدى ونىڭ، — دەدى شىعاناق كۇلىمسىرەپ.
— جوق، كوردى ول مەنى، كوردى! — دەپ سەرگەي تالاسىپ جاتىر.
ءبىرى وقىعان، ءبىرى وقىماعان ەكى ماماننىڭ ءىس ۇستىندە كەزدەسكەنى وسى. اڭگىمە اۋەلى كاتوكتەن باستالدى. جاڭا بىتكەن اعاش كاتوكتى اتقا جەكتىرىپ، ءبىر بالاعا مىنگىزدى دە، شىعاناق جۇرە سويلەستى.
— مۇنى قايتەسىز؟ — دەدى سەرگەي.
— جىرتىلعان جەردى ازىراق تاپتاعالى بارامىن.
— تاپتاعالى؟!
— ءيا.
— تاپتاماڭىز. توپىراق جۇمساق، مايدا بولسا، ءدان ەركىن وسەدى.
— جوق، توپىراق تىم قوپسىپ جاتسا، اراسىنا جەل كىرىپ، تەز كەبەدى. تىعىزداڭقىراپ تەگىستەسە، سۋ تەگىس جايىپ، ءدان تەگىس وسەدى.
مۇنىڭىز ىلىمگە سايكەس كەلسە يگى ەدى.
ونىسىن قايدام، ايتەۋىر ەگىسكە سايكەس كەلەدى.
تۇقىم سەۋىپ، مالالاپ تاستاعان جەرگە كەلگەندە، شىعاناق ،كىدىرمەستەن كاتوكتى جۇرگىزە باستادى. «ەسىل ەگىندى ءبۇلدىردى-اۋ» دەپ سەرگەي ءتۇر. كاتوك بەتىن باسقانداي قىنجىلىپ قويادى. قارسىلاسۋعا، ءتىپتى. توقتاتىپ قويۋعا ەركى بار. اتتەڭ ۆاسيليي انتونوۆيچ «ەركىنە جىبەرىڭدەر» دەگەن سوزىنەن اسا المايدى. شىعاناق تا سول ءسوزدى بەل كورىپ، ەركىن قيمىلدايدى. سەرگەي بلوكنوتىنا جازا بەردى.
— بۇرتوكەلدەپ جاتقان جوقپىسىڭ، بالا؟
— مەنى ميليسيا دەيسىز بە؟
— سەنىڭ دە ايتقانىڭ بولسىن. وسى جاق شەتتەن ەكى تاياق جەرگە كاتوك جۇرگىزبەيمىن. وراق كەزىندە كەلىپ كورەلىك سونان سوڭ.
— دۇرىس، — دەدى سەرگەي. تەرىستىگىنە قازىردەن-اق كوزى جەتكەندەي بوپ تۇرسا دا، تالاسقان جوق. شالىس ازۋ شالدى ىرقىنا جىبەرىپ، الىستان تولعاپ تارتقىسى كەلدى.
— جول بويى كورىپ كەلدىم... تەرەڭ جىرتىپسىزدار: جيىرما ەكى سانتيمەتر. جال قالماعان. مالالاۋى دا جاقسى ەكەن... — دەپ شالدىڭ ءىسىن قوستاي كەلە، ءبىر سۇراقتى بەرىپ قالدى:
— جىرتۋ مەن سەبۋدىڭ اراسىنداعى مەرزىم ساقتالا ما؟
— بىردە ساقتالادى. بىردە وعان قارامايمىز، — دەدى شىعاناق. سەرگەي بۇعان دا ءبىر قىنجىلىپ قويدى.
— اگروتەحنيكانى ەسكەرمەگەنىڭىز بە، ءتىپتى؟
— سونىڭ ءوزى توپىراقتىڭ، ءداننىڭ بابىن تابۋ ەمەس پە؟ سىزدەر كەيدە كىتاپتى قۇشاقتاپ قاتىپ قالاسىزدار. كۇن كىتاپتىڭ ايتقانىمەن جۇرە بەرمەيدى. كەيدە امال، كەيدە جاڭبىر — سۋىق. مۇنداي رايدا سەپكەنمەن ءدان بوسقا بۇعىپ جاتادى. مەن، كۇن قىزۋى جەرگە وتە باستاعاندا سەبەمىن. سوندا ىلە كوتەرىلەدى.
اگرونوم جەردى كەپتىرىپ الا ما دەپ قورىققان ەكەن. شالدىڭ ويى ودان ءارى قامتىعان سوڭ كوڭىلى جاي تاپتى.
— ءبىر گەكتارعا قانشا سەبەسىز؟
— جەرىنە قاراي.
شىعاناق كوك بەستىسىن سيپاي قامشىلاپ تاعى دا ءجۇرىپ كەتتى. شيپىڭ تورى ورنىنان قوزعالعانشا، جىلپىڭ كوك جورعالاپ بارادى. الدارىندا ءبىر توپ ادام، ەركەك-ايەل بوپ ەكىگە جارىلىپ، اتىز جاساپ جاتىر...
— شاحمات تاقتاسىنا ۇقسايدى، — دەدى سەرگەي كوز الماي قاراپ كەلە جاتىپ. شىعاناق تۇسىنە قويماعان سوڭ انىقتاي ءتۇستى. — قاراڭىزشى، ءتىپتى ءمىنسىز جىرتىلعان. جىپىرلاعان تەكشە سىزىق. ءار تەكشەدە ءبىر ادام. ايەلدەر جاعى اق، ەركەكتەر جاعى قارا، ەكى جار بولىپ ۇتىسىپ جاتىر...
شىعاناق تا كوزىن قاداپ كەلەدى. ۇتىستارى ۇرىسقا بەرگىسىز. ۋ-شۋ. پارتورگ كارىباي وسىلاردىڭ اراسىندا. ەكى جاعىن ءبىتىستىرىپ جۇرگەن سياقتى. ءبىراق «ءبىتىمشى» بارعان جاعى ەلىرە تۇسەدى. سەرگەي مەن شىعاناق كەلگەندە ايەلدەر شۋلاپ قويا بەردى. الدىمەن شىعاناقتىڭ ءوز ايەلى مەن قىزى ارىز قىلدى.
— شاڭگەرەي سۋدى انالارعا بەرمەك بوپتى، — دەپ اقبالدىڭ. اۋزى بۇلتيىپ تۇر. ەلەۋسىن ەرىنە ەركىندەۋ سويلەدى:
ەرىك بەرمەسە زۆەنو بوپ نەڭ بار. ۇلكەن كىسىنىڭ ءسوزى قايدا؟
قوي، بەكەر شىعار، — دەدى شىعاناق. باسقان بولىپ تۇرىپ كوتەرىپ جىبەردى. — سۋدى كەيىن الۋ دەگەن قورلىق تا!
— كارىباي وتىرىك ايتا ما؟
— شاڭگەرەيدەن شىعادى ول.
— سۋدى دا ايايدى ول، قارىمباي.
— جانبوتا كەلگەن سوڭ كورەر، جانجالدىڭ اكەسىن، — دەپ، ءبارى شاڭگەرەي سورلىنىڭ شاڭىن قاعىپ جاتىر.
بۇلار ءبارى ءبىر كولحوز، ءبىر زۆەنو بولعانىمەن، ەكى جىك. ايەلدەر جانبوتا ايداعان جەردە، ەركەكتەر امانتاي ايداعان جەردە ىستەيدى. سۋدى قاي جاعى بۇرىن السا، سونىڭ ەگىسى بۇرىن ونەدى. ەگىننىڭ شىعىمدىلىعى دا سول بۇرىن ونۋىنە، جەردىڭ سۋعا تويۋىنا بايلانىستى. شىعاناق وسى جاعىنان قامتىعاندا، كارىباي باسقا جاعىنان قامتىپتى. كىمنىڭ نە ىستەگەنىن، قالاي ىستەگەنىن بۇلتارتپاي بىلمەككە، جۇمىستى ءبولىپ بەرىپ، اركىمدى ءوز جۇمىسىنا جاۋاپتى ەتكەن. ەگىن شىقسا دا، شىقپاسا دا، سول ادام سوڭىرا كوپ الدىندا نە جايراڭداپ، نە قايراڭداپ ءبىر تۇرۋى انىق. ەشكىمنىڭ قايراڭداعىسى كەلمەيدى، شاڭگەرەيدىڭ شاڭىن قاعىپ جاتقانى سول. ءبىراق شاڭگەرەي جازىقسىز. ءبارىن «ءبۇلدىرىپ» جۇرگەن ءبىتىمشى كارىبايدىڭ ءوزى كورىنەدى.
— كەلىستىق كەلىستىق قيمىلداڭدار! — دەپ داۋىستاپ كەلدى انادايدان.
ايەلدەر تاعى دا ءبىر شۋ ەتتى:
— نەنى ءبىلىپ قيمىلدايمىز؟
— قايتتى ما سوزدەرىنەن؟
— قايتتى، قايتتى. قاي جاقتىڭ اتىزى بۇرىن بىتسە، سول جاق سۋدى بۇرىن الادى.
— ە، باسە! تاۋەكەل وندا، ال، اقبال، تۇرما! — دەدى شىعاناق.
كەتپەندەر سارت-سۇرت ءتيىپ قالدى جەرگە. كارىباي مەن شىعاناق بىرىنە-بىرى قاراپ جىمىڭداستى دا كەتە باردى. سەرگەي جاڭا عانا سەزدى. بلوكنوتىنا «كوپشىلىك جۇمىسى قىزعان جەر. كارىباي جىگىت» دەپ جازىپ جاتىپ، «ءتورت گەكتارعا ۋدوبرەنيە» دەگەن سوزگە كوزى ءتۇستى.
— وڭدەۋ جوق قوي سىزدەردە؟ — دەدى جۇلىپ العانداي. شىعاناق ۇندەمەيدى. كارىباي كۇمىلجىدى:
— سونىڭ ءوزى دايىن ەدى. اقساقال اينىپ تۇرعانى.
— ونسىز ەگىن شىعىمى ارتپايدى. ءجۇز سەنتنەرگە ءجۇز جىلدا جەتە المايسىزدار.
— تاۋەكەل! — دەدى شىعاناق. اگرونوم ءسوزى اسەر ەتپەگەن ءتارىزدى. Eگiس دالاسىن تىنتە قاراپ، ءار جەرگە ءبىر كىدىرەدى.
ۇڭىلەدى. اۋزى اندا-ساندا جىبىرلاپ قويادى. جايشىلىقتا بايسالدى، كىسىگە كىرىمدى ادام، قاتايىپ، قوبالجىپ كەتكەن. ويىنان شىقپاعان سەزدى تىڭداعىسى دا، جاۋاپ بەرگىسى دە كەلمەيدى. ءوز ەرمەگى وزىمەن.
سەرگەي شىعاناقتى بۇل قالپىندا كورگەنى وسى. وزىمشىلدىك نامىسى قوزىپ كەلەدى. بۇرىنعى «التىن شال» ەندى مىسقا اينالدى. توكەن ايتقان «تەرىس ازۋ نادان» عىلىمدى باسا كوكتەپ، توپاس ويىن ىسكە اسىرماق. اعا اگرونوممەن قالاي-قالاي سويلەسەدى ءوزى، — دەدى ىشىنەن. شالمەن بەت اشۋعا مىقتاپ بەكىنىپ، ءسوزدى باسقاشا ساپتادى:
— مەن اگروتەحنيكانى بۇلجىتپاي ورىنداۋدى تالاپ ەتەمىن. كاتوكتى توقتاتىڭىز. جەردى وڭدەۋ كەرەك.
— ۇلكەن كىسىنىڭ ءسوزى قايدا قالادى؟
— ول كىسى ءسىزدى قۋاتتاعانىمەن، لىسەنكوعا قارسى ەمەس. اگروتەحنيكا ەگىن كاسىبىنىڭ باس قۇرالى ءقازىر.
— لىسەنكوعا دا، ۇلكەن كىسىگە دە تۇسىنبەي، مەنى مەنسىنبەي ايتىپ تۇرسىڭ-اۋ وسى ءسوزدى، بالام؟ — دەپ شىعاناق سەرگەيدىڭ بەتىنە جاڭا تۋرا قارادى. جاقسى كورەتىن جاس مامانى شاپەتەر، شاعىن بولىپ قالدى. تولعاعى جەتكەن ويى تۋار شاعىندا ەشتەمەنى تىڭداتقان جوق. جەلە اياڭداپ، امانتايعا جەتكەندە، تۇيىلگەن قاباعىن جازباستان:
— توقتات! — دەدى بوروزدانى كورە سالىپ.
امانتاي توقتاپ تۇر. تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ. شىعاناق اتىنان ءتۇسىپ، جىرتىلعان جەردىڭ تەرەڭدىگىن ولشەدى.
— قايتا جىرت!
— نەگە؟
— ەكى سانتيمەتر ساياز الىپسىڭ.
— ارام قاتقىر مىنا الا وگىزدىڭ كەسىرى. ەشتەمە ەتپەس دەپ ەدىم، ەندىگىسىن تەرەڭ الارمىن...
— جوق. قايتالاماساڭ بولمايدى. سەندەر اۋىرلايدى، وگىز اۋىرلايدى دەپ شىعاناق تۇقىمدى بۇلدىرە المايدى، — دەدى دە اتىنا ءمىندى. «سەندەر» دەگەنى امانتايدان اسىپ، سەرگەيدىڭ باسىنا بارىپ ساق ەتتى. سەرگەي ءبىراق اۋىرسىنبادى. قىشىعان جەرىنە تيگەندەي «دۇرىس مۇنىسى»، — دەدى ىشىنەن.
امانتاي جارىلعالى تۇر. جانبوتا سوقاسى زاۋلاپ ءجۇرىپ جاتقان سوڭ، قالىپ قويامىن با دەپ، جەڭىلىرەك العان. ەندى ءتىپتى قالىپ قوياتىن بولدى. الا وگىزدى ىشتەن ءبىر تەۋىپ، سوقانى امالسىز تەرەڭدەتىپ جاتىپ، وزىمەن-وزى سويلەستى:
— وسى شال، قۇتىرار بارا-بارا!
— ۇلكەن كىسىنى ارقا تۇتادى عوي.
— ۇلكەن كىسىمەن ءبىز دە تانىسىپ الدىق.
كەيىنگى ءسوزدى قورازدانىپ ايتتى. قورازداناتىن ءجونى بار. وسىدان بىرەر جۇما بۇرىن جانبوتا ەكەۋى ۆاسيليي انتونوۆيچتى اۋىلعا اپارىپ سالدى عوي. اۋىلدا دا، جول بويىندا دا ۆاسيليي انتونوۆيچتىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن جوق. ونىڭ، كوزىنشە ەكەۋى سايىسىپ باقتى. قالاعا كەلىپ، قوشتاسقالى تۇرعاندا ۆاسيليي انتونوۆيچ ءبىر جاپىراق قاعاز جازىپ بەرىپ:
...وسىنى تابىس ەتىڭىزدەر. ات تەرىندىك بىردەمە الارسىزدار، — دەدى. ويلاماعان جەردەن ورالعان ولجاعا امانتايدىڭ ءىشى جىلىپ:
— ادرەسىڭىزدى تاستاپ كەتىڭىز، — دەگەندە. «قۇرداسىنىڭ» وبكوم سەكرەتارى ەكەنىن ءبىر-اق ءبىلدى. ساسىپ تا، ۇيالىپ تا قالدى ەكى جاس. ات تەرىن العالى كووپەراسياعا كەلگەندە، ات تەرى ات قۇنىنان اسىپ كەتتى. ەكەۋى مۇزداي كيىنىپ شىقتى. قۋانعاننان ەسكى كيىمدەرى سوندا ۇمىت قالىپ قويىپتى. اۋىلعا كەلگەندە، مەكەدەن كەلگەندەي ەكەۋىن ورتاعا الدى جۇرت...
— اتتەگەنە-اي، مۇنىسىن بىلگەندە ەزىم ەرتىپ اپاراتىن ەدىم! — دەدى شاڭگەرەي.
مىنە، امانتايدىڭ قورازداناتىنى وسىدان. سودان بەرى بۇل اۋىل ءجىبى ءتۇزۋ، كىشىپەيىل كىسى كەلسە، «وسى ۇلكەندەردىڭ ءبىرى ەمەس پە؟» دەپ ۇڭىلە قارايتىن. كوكتەم كەزىندە كوپ كەلەتىن ۋاكىلدەردىڭ ءبىرى شاڭگەرەيگە بۇگىن وزگەشە ۇناپ، ويىلعا ءوزى ەرتىپ كەتكەن. سودان مىنە جاڭا قايتتى. قاسىندا توكەن بار، ءۇستى-باسىندا وزگەرىس جوق. قاباعى ءتۇسىپ، مۇرنى سالبىراپ كەتىپتى.
— قايدان قايتتىڭىز، شاكە؟ — دەدى امانتاي.
— ويىلدان.
— ويىلدان؟
— الگى ۋاكىلدى اپارىپ ەدىم. تەرىمدى تىرىدەي سىپىرىپ الىپ، قويا بەردى.
— نە قىل دەيدى؟
— سۋارمانى ەلۋگە جەتكىز دەپ قىسادى.
— سونى جەتكىزىپ تىنىش بولسا قايتەر ەدى؟
— شىعاناق كونىپ وتىر ما!
— ءاي، وسى شال-اق! — دەپ امانتاي سوقادان باسىن كوتەرگەندە، شىعاناقتار جانبوتانىڭ ايداعان جەرىن كورىپ، بەرى بەتتەگەن ەدى. امانتاي جالت بەردى. — كۇن توبەگە كەلىپتى عوي. تىنىستاسىن، — دەپ كولىكتەرىن دوعارا باستادى.
Eگiس باسشىلارىنىڭ وسى ارادا باسى ءبىر قوسىلدى. كولى دوعارىپ جانبوتا دا، تۇقىمىن سەۋىپ ولجابەك تە كەلدى. ءبارى تومسارا قالىپتى. ءتۇرتىپ قالساڭ ءتىلىن سالىپ العالى تۇر. «ۇلكەن كىسىدەن» ولجا ورنىنا سوگىس الىپ قايتقان شاڭگەرەي سويلەدى الدىمەن:
— بىزدە بىلگىشتەر كوپ. ءارقايسىسى ءبىر-بىر تاۋ، باسىنا شىعا المايسىڭ. ۇيدە وتىرىپ كۇپىلدەگەندە، توبەسىنەن قۇس ۇشىرمايدى. ال، اۋداندى توقتاتىپ بەرشى قانە! ەلۋ گەكتارعا قايتسەڭ دە جەتكىز دەپ جاتىر. وسىعان قاسارىسپايىق، شاما كەلمەسە كوز كورەر دەپ ەدىم، بولدىڭدار ما! تەرىمدى تىرىدەي سىلىپ الىپ قويا بەردى. كوپشىلىك جۇمىسى ناشار، ۇعىندىرا المادىڭ كوپتى دەيدى. ءبارىڭنىڭ اتا ساقال اۋزىڭا بىتكەن، نە بار ۇعىنبايتىن. ۇكىمەت ايتتى بولدى...
شاڭگەرەي ءبارىن شارپىعاندا كوزدەگەنى بىرەۋ-اق سياقتى ەدى. شىعاناق تا شايپاۋ سويلەدى:
— ە، نە بار شامداناتىن. «بولدى» دەپ راپورتىقدى بەرە بەر.
— بولدىرىعالى تۇر ما؟ قىرىقتان اسسا جاۋاپتى ەمەسپىن دەپ اۋەلى قىڭىر تارتقان ءسىز عوي.
— ءسوزىڭ سەمىز بولىپ، ءىسىڭ ارىق بولعانشا، ءىسىڭ سەمىز بولىپ، ءسوزىڭ ارىق بولسىن، — دەدى شىعاناق. — كوپ ەگىندى كىم جەك كورەدى. سوزبەن كوبەيمەيدى ءبىراق. ىسىڭمەن كوبەيت. كۇزدىگۇنى جىرتىپ تاستاۋعا قول بوسامادى. ەندى جىرتۋعا شاما كەلگەنمەنەن بابى كەلمەيدى. كوپ سالىپ از العانشا، از سالىپ كوپ الا ءبىل. وتىرىكشى بولار جايىم جوق. «الدىنان ءجۇز، ارتىنان قىرىق» دەگەن ۋادە موسكۆاعا دەيىن كەتتى. سوندا مەن ويلاپ-ويلاپ قىرىققا توقتاعام. ەلۋگە جەتكىزسەڭدەر نۇر ۇستىنە نۇر. ءبىراق وسىعان پالۋان بولىپ شىعاتىن كىم؟ شىقشى كانە! كولدەنەڭ تۇرىپ، قىرقا سوق دەگەنگە ەلىرمەيدى شىعاناق. باسىم تازدان امان ءازىر.
پالۋان بولىپ ەشقايسىسى شىعا المادى. توقىراپ تۇرعاندا سەرگەي سويلەدى:
— ءسىز سول بەرگەن ۋادەڭىزبەن ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى بايلاپ بەردىڭىز. گەكتارىنان 100 سەنتنەر دەگەن — جەر جۇزىندىك رەكورد. اگروتەحنيكانى تۇبىنە جەتە پايدالانعاندا عانا ول مۇمكىن نارسە. مەن بالا ەمەس. عىلىمنىڭ ۋاكىلى. نەگە تىڭدامايسىز ايتقاندى؟ وسىنداي ارىق جەر، وڭدەمەسە سەمىرە مە؟
— سەن، بالا، ىلعي مەنىڭ وسال جاعىمنان شىعا بەردىڭ. وسى ءىلىم دەگەنىڭ كىتاپتىڭ بەتىندە عانا ما، جوق مىنا جەر بەتىندە دە بىردەڭە قالدى ما؟
وقىماعان ادامنىڭ اۋزىنان شىققان ۇلكەن سۇراققا سەرگەي بوگەلىپ قالدى. جەر سىرى تەگىس اشىلدى، ءبارى كىتاپ بەتىنەن تابىلادى دەۋگە اۋزى قالاي بارسىن. عىلىم ۋاكىلى بولىپ، كىتاپ جاستانا تۇرا وسى دالانىڭ تالاي جۇمباعىن شەشە الماي ءجۇر ءوزى. سازارعان سارى دالاعا قاراپ، تالاي تەلمىرگەن جاس-مامان، شالدىڭ سوزىنە تەرەڭ بويلاپ، تاڭداندى دا، «بالاسى ينجەنەر، ەستىگەنى بار عوي»، — دەدى ىشىنەن. جورامالداۋى دۇرىس. ءبىراق تاپ باسا المادى.
شىعاناق پەن ماحمەت اكەلى-بالالى ەكەۋى، ءبىرى كىتاپتان، ءبىرى ومىردەن ۇزاق اڭگىمەلەر قوزعاپ، كىتاپ پەن ءومىردى ارالاس ساپىرعاندا، ەكى وي بىردە ارالاسىپ، بىردە تۇيىرتپەكتەپ جۇرەتىن. ءوزى وقي الماسا دا، ءىلىمدى ءسۇيىپ، بالالارىن تەگىس وقىتقان شىعاناق، تارىعا كەلگەندە ءوزىن ارتىعىراق سۇيەتىن مىنەزى ەرتەدەن بار-دى. «تارى عالىمى — مەن» دەپ جاريالاماسا دا، مەنىڭ ايتقانىم بولۋ كەرەك دەگەن بەرىك ويىن، قاجىماس قايرات تالاي قيادان شىعارىپ كەلەدى. بۇگىن، جۇرتشىلىق الدىندا سەرت بەرىپ، قيادان شىڭعا شىققالى تۇرعاندا ەتەكتەن تارتقانعا شىدار ەمەس. «ۇستاماڭدار، مىنە، شىقتىم تۇعىرعا، مىنە!» دەپ جۇلقىنىپ بارا جاتقان سياقتى.
بوگەلىپ قالعان سەرگەي شىعاناقتىڭ، بۇل سىرىن ءبىرسىپىرا ۇقسا دا، وڭدەلمەگەن جەرگە بىتىك ەگىن شىقپايدى، اعاش كاتوك جەر بۇلدىرەدى، دەگەن ويىنان قايتقان جوق.
— عىلىم دەگەننىڭ ۇشى-قيىرى جوق، كەتە بارادى، — دەدى ءبىر ۋاقىتتا. — سىزدىكى ءبىراق تاجىريبە ەگىسى ەمەس، بەلگىلى ىلىمگە سۇيەنگەن، بەلگىلى مولشەردە ءونىم الاتىن جوسپارلى ەگىس. كوپ قولدانعان ءتاسىلدى ءسىز دە قولدانۋعا مىندەتتىسىز.
— ءۇمىت ارتقان بالانىڭ ءبىرى ەدىڭ، سەنىڭ دە بەلىڭ بۇراڭدادى ما؟ — دەپ شىعاناق كوك بەستىنى تەبىنىپ قالىپ، ىلگەرىرەك كەلىپ تۇردى. قامشىسش كوتەرىپ، ىقشام ساقالىن تۇتامداپ ۇستاپ الدى. — مىنا ساقالعا اق ەنگەنشە، جاق سەنبەي، سول كوپتىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەنمىن. ەندى كوپسىز دە، كوپتىڭ ءبىرى دە بولعىم كەلمەيدى. جاس تا بولساڭ اعا تۇتايىن، ايتشى، قانە، سەنىڭ ەسەبىڭشە: مىنا جەرگە قانشا، اناۋ جەرگە قانشا تۇقىم كەرەك؟ مىنا جەر نەشە سۋارعاندا، انە جەر نەشە سۋارعاندا تويادى؟ تولىق شىققاندا وسى جەردىڭ توقىمدايىندا نەشە ءتۇپ، ءبىر ءتۇپتىڭ ساباعى، باسى، باسىندا ءدانى قانشا بولادى؟ مۇنى بىلمەي مولشەر ايتۋ، مۇنى بىلمەي اقىل ايتۋ ەسۋاستىڭ ءىسى.
— ءولتىردى-اۋ، سورلىنى! — دەپ سىبىر ەتىپ، جانبوتا كۇلىپ جىبەردى.
— شال ەكەۋىڭنىڭ ءبىر شاتاعىڭ بار، — دەپ امانتاي سۇق قولىن شوشاڭداتىپ تۇر.
سەرگەيدە دە، باسقالارىندا دا ءۇن جوق. اۋىز تارس جابىلىپ قالعاندا، توكەن ىڭىرانا باستادى:
— ەي، شىعاناق! سەن قىڭق ەتپەس قارا نار ەمەس پە ەڭ. باقىرعانىڭ قالاي؟ جاز جاڭا شىقتى. جۇمىس جاڭا باستالدى. ەگە بىلسەڭ ۋاقىت تا، جەر دە، سۋ دا جەتەدى. سەرگەي مەن شاڭگەرەي ءۇشىن ەمەس، حالىق ءۇشىن، ۇكىمەت ءۇشىن قاسارىسپاي كونسەڭ قايتەدى؟ «تاۋەكەلگە مىنگەندە الدىمدا تاۋ تۇرسا دا تايىنبان» دەۋشى ەدىڭ عوي. سول تاۋەكەلگە تاعى دا ءبىر مىنسەڭ قايتەدى؟
تاۋەكەل وگىز ەمەس، قاقپالاۋعا كونە بەرەتىن، — دەدى دە كوك بەستىنى بوربايعا ءبىر كومىپ، شىعاناق ءجۇرىپ كەتتى.
كارىباي قوسا كەتتى. باسقالارى تومسارىپ تۇرىپ-تۇرىپ تاراڭ باستادى.
وڭاشا ويدا قالعان سەرگەيگە قايرىلا قاراپ:
— ايتقانىم كەلدى مە؟ ناعىز سامادۋر ەمەس پە؟ — دەدى توكەن قارق-قارق كۇلىپ. كۇلكىسى سەرگەيگە شانشۋداي ءتيدى.
— تۇسىنبەگەنسىز. تەرەڭ ادام. بويلاۋ كەرەق — دەپ تىجىرىنىپ سەرگەي قالدى. توكەن كوزىن قيعاشتاي ءبىر قارادى دا كەتە باردى.
جالعىز قالعان جاس اگرونوم اتىنان جاڭا ءتۇسىپ، قولىنا قاعاز بەن اۆتومات قالامىن الدى.
«اكادەميا ناۋك. تروفيم دەنيسوۆيچ لىسەنكوعا» دەپ استىن سىزدى دا، «تاعى دا سول مازاسىز قارت جايىندا...» دەپ جازا بەردى...
شىعاناق بۇل كەزدە اۋىلعا بارىپ قالعان. كارىباي اندا-ساندا بەتىنە جالت-جالت قاراپ وتىرىپ، شال ارناسىنا تۇسكەن كەزدە:
— سەرگەيدىڭ ءسوزىنىڭ دە جانى بار ما، قالاي؟ — دەپ كۇڭك ەتتى. ونىڭ شىعاناقتىڭ ىشىنە ەنەتىن جىڭىشكە جولى وسى ەدى. شىعاناق جاۋاپ قايىرعان جوق. ەستىمەگەن كىسىدەي كەلە جاتىر. ەسىك الدىندا تۇرعان اقساق شالدان وتە بەرىپ، قايتا قايرىلدى:
— بوققا شىققان تارىنى جەۋگە بولا ما؟ مولدا بولساڭ وسىنى ايتىپ بەرشى!
— قايتا كەلە حالالدىڭ حارام بولاتىنى دا، حارامنىڭ حالال بولاتىنى دا بار. ونگەن تارى ءاردايىم حالال، — دەدى اقساق شال. كوزدى تارس جۇمىپ العان. ول كوزىن اشقانشا شىعاناق تۇرمادى. ناجەستەر ءۇيىندىسىنىڭ قاسىنا كەلگەندە:
— بولماس. مولداعا دەيىن سەرگەيدى قوستادى، — دەپ كۇلە قارادى كارىبايعا. — وسىنىڭ ءوزىن جيناتارىن جيناتسام دا، جيرەنىپ ەدىم. تاجىريبەم دە جوق. بايقايىق، ءبىر گەكتار جەر شىعاردىم، توكتىرە بەرىڭدەر... — دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى.
IV
كۇنقاقتى دالادا جۋسان، ميا، يتسيگەك سياقتى جۋان تامىرلى شوپتەر عانا قالىپتى. بەتەگە، بيدايىق، شالعىن ەمگە كەرەك بولسا تابىلماس. مايدا توپىراق، ۇساق قۇم ىستىق كۇندە تابانىڭدى قارىسا، جەلدى كۇنى تىنىس، تىنىسىڭدى بىتەپ، تۇنشىقتىرا جازدايدى. الىستان قاراعاندا جاداعاي دالا، تايانا كەلە قۇمنان قۇرالعان توبەشىق بەلەس بولىپ كەتەدى. ەكىنشى جىلى وسى ارانى قايتا كورسەك ءوسىپ قالعان، نە قالعان. قۇبىلىمپاز ءبىر دۇنيە.
بارىنەن دە ويىل قۇبىلىمپاز. سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي جۇرگەندە ويىلدان قۇتىلىپ بولمايدى. الدىڭنان ولاي ءبىر، بىلاي ءبىر ءوتىپ، بەتى قايسى، ارتى قايسى ەكەنىن دە بولجاتپاي كەتەدى. وسال ارنانى وپىرىپ، بەتى اۋعان جاققا قاڭعىرا بەرگەن سوڭ، جۇرت وسى وزەننىڭ اتىن «ويىل» قويسا كەرەك.
ويىل ەكەۋ. ءبىرى اششى، ءبىرى تۇششى. ەكەۋى قوسىلعان قولتىقتا سۇر دالادان سۋىرىلا كوتەرىلگەن كوك جايقىن كورىنەدى. سول جايقىن وزىنەن وزگەنىڭ ءبارىن جاسىرعان. جاقىنداي كەلە جايقىننىڭ ءىشى زارلاپ اققان كوك قاسقا بۇلاق بولىپ كەتەدى. ءبىرىن جاۋىپ، ءبىرىن اشىپ، سۋمەن ىلەسە سۋسىلداعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ، كوك كەتپەنى كۇنمەن شاعىلىسىپ جارق-جارق ەتەدى. وزەن جاعاسىنداعى شوشايعان جىڭىشكە ترۋبا ءدىر-دىر قاعىپ، بوز ءتۇتىندى اتقىتىپ تۇر. الدەقايدان ەستىلگەن تىنىمسىز كۇمپىل وسى ترۋبكانىڭ اۋزىنان شىعادى. تەكەساقال، قاز مويىن، قاۋلاعان كوكتىڭ قاق ورتاسىندا ەكى ادامنىڭ توبەسى عانا قىلتىلدايدى...
«جاننات» وسى ما دەپ قالاسىڭ. قىسقا مويىننىڭ قاسىندا، بيىك تارىنىڭ كولەڭكەسىندە كىتاپ وقىپ، جانتايىپ ءبىر ءساۋلىم جاتىر.
قايرىلا بىتكەن ۇزىن كىرپىگى كىتاپ بەتىن اۋدارعاندا ءبىر كوتەرىلىپ، ارىققا عانا قارايدى. قاراشىعىنان وت جارق ەتىپ، قايتا جابىلادى. قايتا قادالادى. كۇن قاقتاپ، جەل جەلپىگەن كۇرەڭ ءجۇزى بىرەسە كۇلىمدەپ، بىرەسە تۇنەرەدى. تارى توعايىنىڭ ىشىندە، قاسقا بۇلاقتاردىڭ اراسىندا سۇلاپ جات¬قان وسى ءساۋلىم، ايناسى كىتاپ، كوپ الەمدى كورىپ جاتىر. كورگەنىن كوڭىلگە توقىپ جاتىر...
قىسقا مويىننىڭ اياق شەنىندە، الاسۇرعان جاس جىگىت وزىمەن-وزى اۋرە. اتىزدارى ساڭعىراپ تۇر. سۋ جەتكەنشە سابىر جەتپەي، كەتپەنىمەن وينايدى. كەتپەندى شانشىپ قويىپ، كەسەكپەن اتقىلاپ ءجۇر.
— ماعان تيەتىن بولسا، ءتيشى.
— ۇشكە دەيىن ءتيشى، — دەپ كوزدەيدى. تيسە ساق-ساق كۇلەدى. تيمەسە:
— ءمۇلت كەتتىم! — دەپ اتقىلاي بەرەدى.
ءبىر كەزدە كەتپەندى جىعىپ، قىزدى الىپ، كوڭىلى داۋالادى. سۋ ءالى جوق. اتىزعا ءبىر، اسپانعا ءبىر قاراپ تۇرىپ، قىسقا مويىندى ورلەي جونەلدى. قالىڭ تارىعا سۇڭگىپ بارادى. اندا-ساندا قىلت ەتكەن باسى عانا كورىنەدى. تارى كىسى بويىنان اسىپ كەتكەن. قىزدىڭ تۇسىنان كەپ شىقتى ءبىر ۋاقىتتا. اقىرىپ تا قالدى، كەتپەنىن الا سالا ايقاسىپ تا قالدى. بۇرىلا اققان ارىق سۋىن دەرەۋ جونگە سالىپ، قىزعا تاپ بەردى. قىز تۇرا قاشتى. تۇرا قۋدى. جەتكەنشە شىداماي، كەسەكپەن اتقىلاپ بارادى. قويماسىن كورگەن سوڭ، قىز تارىعا سۇڭگىدى. جىگىت تە سۇڭگىدى. شاباق قۋعان شورتانداي انە جەردە ءبىر، مىنە جەردە ءبىر شالىپ، قولىنا تۇسىرە الماي كەلەدى. ايلالى قىز بىتىك تارىنى بەتكە سەرپە قاشتى. تارى تولقىپ، بەتكە ۇرىپ، جىگىتتى بوگەي بەرەدى. ەندى ۇستادىم-اۋ دەگەن كەزدە قىز مۇرتتاي ۇشتى. جىگىت توڭقالاڭ استى.
قۇلاعان ەكەۋ ەمەس، تورتەۋ بولىپ شىقتى.
— تارىنى جاپىرىپ كەتتى-اۋ، تارىنى! — دەپ اقىرا تۇرەگەلدى اياق استىنان شىعاناق. قىز بەن جىگىت ەكەۋى ەكى جاققا قاشتى. ءبىرىنىڭ باسىنداعى ورامالى، ءبىرىنىڭ كەپكىسى قالىپ قويدى. شىعاناقتىڭ ءوز قۇلاقشىنى دا ۇشىپ كەتكەن ەدى. باس كيىمدەردى جيىستىرىپ، الدىنا سالىپ قاراپ تۇر.
— مىناۋ جانبوتانىكى. مىناۋ امانتايدىكى. سوققانداردىڭ جەر تاپپاعانداي ۇستىمىزگە كەلىپ قۇلاۋىن. قيراتىپ كەتە جازداعان جوق پا!
— بۇل ويىندارى ما، توبەلەسى مە؟ — دەدى سەرگەي، ءۇستىنىڭ توپىراعىن قاعىپ جاتىپ.
— ويىندارىنىڭ ءوزى توبەلەسكە بەرگىسىز. انا قىز سۋدى جولدان بۇرىپ العان عوي...
ىستەپ وتىرعان جۇمىستارىنا قايتا كىرىستى. بالانىڭ ويىنى ءتارىزدى. ەكەۋىنىڭ قولىندا ەكى پىشاق، تارىنى پىرت-پىرت قىرقىپ وتىر. ءبىر مەتر جەردىڭ تارىسىن قىرقىپ العان سوڭ اشىققا شىقتى. شىعاناق ءسۇر شەكپەندى جايىپ تاستاپ، ەكەۋلەپ قولمەن ۇكتى.
— ءسىزدىڭ شاماڭىز قانشا؟ ەسەپتەمەي تۇرىپ ايتا الاسىز با؟ — دەدى سەرگەي.
— ەكى ايتقاندى ۇناتپايتىن ەدىم، — دەپ شىعاناق جىمىڭداپ قويدى. — وسى شىركىن جۇزدەن اسىپ كەتكەن سياقتى.
— مەن، جەتسە دە داۋسىم قارلىققانشا ايعايلار ەدىم.
— وندا ايعايلاي بەرسەڭ دە بولادى.
— كوز جەتسىن دە اۋەلى.
— ءباسىڭ بار ما؟
— سىزبەن تالاسقىم كەلمەيدى. دالەلىن ايتساڭىزشى.
— دالەلى كوپ قوي مۇنىڭ، — دەپ الىپ، شىعاناق اڭگىمەنى ارىدەن قوزعادى. — تۇقىم سەبىلگەن سوڭ ءۇش كۇننەن كەيىن ءدان تەگىس جەر بەتىنە شىقتى. وسىنىڭ ءوزى جاقسىلىقتىڭ ءبىر بەلگىسى. سودان باستاپ شىققان ءداندى ماپەلەي بەردىك. ەگىن جاۋى — ارام ءشوپ. ءشوپ جەردىڭ ءوز بالاسى، ەگىن وگەي بالاسى. قاراماساڭ قاعاجۋ قىلادى. مەنىڭ زۆەنوم ارام شوپكە پىقپىرتتاي ءتيدى. كورىپ وتىرسىز، ءبىر تال ءشوپ بار ما، وسى ەگىندە؟
— ول ەندى بەلگىلى نارسە عوي.
— بەلگىلى بولسا دا، ءداندى شوپكە جەگىزىپ، ءبىرسىپىرا جۇرت ءشوپ ورادى. ەگىندى سۋارۋ دا بەلگىلى. تارىنىڭ جانى سۋ. سونى ءبىلىپ ىستەپ ءجۇر مە؟
— ءسىز قالاي سۋاراسىز؟
— جەرگە سۋدىڭ تەگىس جايىلۋىن ءوز كوزىممەن قاداعالاپ وتىرامىن. ەگىلگەن جەردىڭ ەڭ ازى — الاقاندايى دا سۋساماۋ كەرەك. شىعىر سورلىنىڭ شاماسى بۇعان كەلدى مە؟ ماشينا عانا كوزدى اشتى.
— نەشە دۇركىن سۋاراسىز؟
— سيرەك سۋارىپ، ءبىر قۇيعاندا قارىق قىلعاننان ءجيى-جيى، شاقتاپ سۋارعان ارتىق. شاقتاپ سۋارساڭ بويىنا باپپەن تاراپ، ۇزدىكسىز وسەدى. تارىنىڭ بۇل مىنەزىن بايقاعان سوڭ مەن ءتورت رەت سۋاراتىن بولدىم.
— مەرزىمدەرى قانداي سوندا؟
— رەنجىسەڭ دە ايتايىن. مەرزىمدى بۇزدىم ازىراق، — دەپ شىعاناق قارق-قارق كۇلدى. — مەرزىمدى سىزدەر تارىنىڭ بويىنا قاراپ بەلگىلەپسىزدەر. ول دۇرىس. ءبىراق ويىنا دا قاراۋ كەرەك ەمەس پە؟ بوي وسكەنمەن، وي وسە بەرمەيدى. مەن سونى بايقاپ، بىرىنشىدە — بەس-التى قۇلاق شىققان كەزدە، ەكىنشىدە — تارى باس جارا باستاعاندا، ۇشىنشىدە — سۇتتەنە باستاعاندا، تورتىنشىدە — ءپىسىپ كەلە جاتقاندا سۋاردىم. سۋدى جاپپاي جىبەرمەي، اتىز-اتىزبەن كەزەك جىبەرىپ وتىردىق. جاڭاعى ەكەۋىنىڭ جانجالى سول كەزەكتەن شىققان.
سەرگەي بلوكنوتىن جانىنا جايىپ تاستادى. قولى تارى ۇگۋدەن بوساماسا دا، ارا-اراسىندا ءبىر جازىپ قويادى.
— بۇرتەكەلدەپ وتىرعان جوقسىڭ با، بالا؟
— قويىڭىزشى، مەن ميليسيا ما؟ — دەپ شامدانىپ قالدى سەرگەي، شىعاناق جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى.
— ءدۇرجىعۇل، جۇسىبالىلەردىڭ سۇيەگى شىرىسە دە، وسى بۇرتەكەلى شىرىمەي-اق قويدى.
— مۇنىڭ ەندى ءوسىرۋىن بىلگەندە، ورۋىن دا بىلەتىن شىعارسىز. ءپىسىپ قاپتى عوي.
— ءالى ەرتەرەك. ۇشتەن ەكىسى پىسكەندە بىتىرلاتامىز.
اڭگىمە بىتكەنشە تارىنىڭ ۇگۋى دە، ساناۋى دا ءبىتتى. اگرونوم جازىپ ەسەپتەپ جاتىر. شىعاناق بۇدان بۇرىن تالاي رەت اۋىزشا ەسەپتەپ، قورىتىندىسىن شىعارىپ قويعان.
— ءبىر شارشى مەتر جەردە ورتا ەسەپپەن العاندا ءۇش ءجۇز ساباق. ءار ساباقتا ەكى مىڭ ءدان بار ەكەن. مەن ولشەپ كەلە قويايىن، — دەپ سەرگەي اتىنا جۇگىردى.
ول كەتكەن سوڭ شىعاناق ورنىنان تۇردى. كوڭىلى دەمدەلگەن قارت جاي باسىپ، جان-جاعىنا بايىپپەن قاراپ، تارى توعايىنىڭ ىشىنە قايتا ەندى. ءوزى وسىرگەن قالىڭ توعاي ءوزىن دە ءبىر تاڭداندىرعان سياقتى. تۇبىنە ءۇڭىلىپ، ساقالىنان سيپاپ، قاز مويىن تارىعا قالجىڭداپ قويادى: — تەكە ساقال جارىقتىق، قىرىق، — دەپ تۇرعان جوقسىڭ با؟
سۇيسىنگەن سايىن كوڭىل تولىپ، تولعان كوڭىل تەرەڭدەي ءتۇستى. تارىلار باسىن اۋىرلاپ، ءبىر جاعىنا اۋىتقىپ كەتكەن. تولىعا كەلە قۇلاپ قالاتىن ءتۇرى بار. قۇلاماسا ەكەن دەپ ءار ساباقتى ءبىر ۇستاپ تۇزەتەدى. تۇزەلمەيدى. ميلليون ساباققا تىرەۋىش قويىپ تاعى بولمايدى. «اتتەڭ دۇنيە، وسە بەرسە، قۇلاقتار تۇبىنەن بالاپانداي بەرسە» دەپ قۇنىعادى، «قۇلاتپاسا، قۇلاتپاسا» مەن بۇل توعايدان شىقتى.
ەكىنشى توعاي جاپىرىلا قۇلاعالى تۇر.
— مىناۋ «ارام» نەمە، قايتەدى جانىم-اۋ! — دەپ باسىن شايقادى. وسى «ارامدى» كوپ اينالدىرىپ، ءبىر ءتۇبىن جۇلىپ الىپ شىقتى. ۇگىپ كورىپ ارامدىعىن تاپپاعان سوڭ، ادالمەن ارالاستىرىپ:
— ايىرشى قانە؟ ارامى قايسى، ادالى قايسى! — دەپ ءبىر ۋىس تارىعا قادالىپ وتىر. ايىرا المادى. ايىرا الماعانىنا قۋانىپ كەتتى.
— ات اريدى، جەم كەرەك. جەر اريدى، وعان مىنە وسى كەرەك. سونسوڭ قۇلاتپاساڭ بولعانى. كەتە بەرەدى ەكەن بۇل! — دەپ ورنىنان ۇشىپ تۇردى. قۋانىشىن ايتقانشا اسىعىپ، جان-جاعىنا قاراعاندا، كوزى ولجابەكتىڭ توبەسىن شالىپ قالدى.
— ءاي، ولجابەق بەرى كەل!
ول ساسپاي ءجۇرىپ كەلەدى. كەلگەنشە تىقىرشىپ تۇر.
— قاشقىن ولجابەك. باس اياعىڭدى! تۇقىمشى ولجابەق سۋشى ولجابەق قۇت ولجابەق باسساڭشى اياعىڭدى؟
— ە، نە بولدى؟
— جامال كەلدى!
— اھ! — دەدى ولجابەك. كەتپەنى قولىنان ءتۇسىپ كەتتى. اۋزى اڭقيىپ قالدى. — قايدا؟!
— مىنە! — دەپ شىعاناق تارىنى كورسەتتى. — ەسىڭدە مە، بۇل الگى سەرگەيدىڭ بوقتىعىنا شىققان تارى. قۇلاتپاۋ امالىن تاپ!
— تۋ، شىن ەكەن دەپ قالسام. باسە. جامال قايدان كەلسىن.
— جامال سەنىڭ عانا قۋانىشىڭ. مىناۋ سەنىڭ دە، بۇكىل ەلدىڭ دە قۋانىشى، قۋانبايسىڭ با؟
— وسىنىڭ قىزىعىن ەل قاتارى بالا-شاعام كورسە، قۋانباق تۇگىل جارىلىپ كەتەر ەم. جيعاندا يە جوق، دالباسا ءبىر دۇنيە دە بىزدىكى.
قايعىسىن سىرتىنا كوپ شىعارمايتىن ولجابەك قامىعىپ تۇر. ەلدەن كەتتى، ەل تاپتى. ەڭبەك ەتتى، مال تاپتى. جامالداي ءبىراق جار تاپپادى. ەڭبەككۇنگە تيگەن توقسان پۇت تارىنىڭ ءمىنى قۇراماي بىرەۋدىڭ ۇيىندە، بايگەگە العان قىزىل تايىنشا سيىر بولىپ بىرەۋدىڭ قولىندا، ۇلكەن كىسىدەن كيىم الماي، سۇراپ العان كەزدەمەسى بىرەۋدىڭ ابدىرەسىندە — ءبارى جامالعا، ساعىنتايعا ساقتاۋلى. مىناۋ بىتىك ەگىننەن تيەتىن مول ۇلەسىن قايدا قويارىن دا بىلمەيدى. وپىرىپ ىستەي بەرەدى. دۇنيە جيىلا بەرەدى. وسى كىم ءۇشىن؟ قايدا قالادى؟ — دەپ كەيدە ىشىنەن تىنادى. جامالىم، ساعىنتايىم شە! — دەپ تۋلايدى جۇرەك. كۇتەدى، كەلمەيدى. ىزدەيدى، تابا المايدى. تۋلاعان جۇرەك جۋاسىپ، سول كەزدە ولجابەكتىڭ يىعى سالبىراپ كەتەدى.
كوپ ادام ماحابباتىن قولعا الىپ، ايعايلاپ ءجۇر. ماقتانا ما، ساۋدالاي ما؟ تۇسىنبەيدى ولجابەك. وزىنىكى جۇرەك باسىندا، ءوزى عانا بىلەدى. جۇرەك ولگەندە بىرگە ولەدى. وسىنى ەڭ جاقىنى شىعاناق تا ابايلاماپتى.
— ۇيلەنسەڭشى. تۇعىردان ءتۇسىپ تۇرسىڭ با! — دەدى شىعاناق كوڭىلىن كوتەرمەككە.
— ۇيلەنۋ وڭاي. ۇيلەسۋ قيىن، — دەدى ولجابەك كۇرسىنىپ. — جامالداي جان كەزدەسە بەرە مە!
— جامالىڭ سۇلۋ عوي ءسىرا، قويمايسىڭ؟
— ءاي، شىعاناق-اي، سىرتىن ايتقانشا، ءىشىن ايتساڭشى. اۋزىنداعىسىن جىرىپ بەرەتىن ەدى ماعان. مەنىڭ وكشەمە قادالعان شوگىردى، ءوز ماڭدايىنا قادالسا ەكەن دەۋشى ەدى. بەت جىرتقان پەندە ەمەس. ويىڭدى ايتقىزباي تاباتىن. بار مەن جوققا بىردەي شىدايتىن. سۋىڭدى ءسۇت قىلىپ وتىراتىن ايەلىم دە، اقىلشىم دا ەدى عوي، ول بەيشارا! ۇمىتايىن-اق دەيمىن-اۋ، ۇمىتا المايمىن، ءتىپتى. كۇدەر ۇزگەنشە كوڭىلىم جاتقا قارار ەمەس، كوز الدىمدا ەلەستەيدى دە تۇرادى. ولىگىن كورسەم ارمان نە! جەر شەتىنە جاياۋ ىزدەپ بارار ەم. تىم بولماسا مولاسىن دا قۇشپادىم.
ولجابەكتىڭ كوزىنەن مەرۋەرتتەي ەكى جاس دومالاپ كەتتى. ءبىر كەزدە تۋىپ-وسكەن ەلدەن، كىندىك كەسكەن جەردەن كەتكەن، ەمەندەي قايىسپايتىن ولجابەكتى ماحاببات تال شىبىقتاي ءبۇراىپ-بۇراپ جىبەردى.
كارت شىعاناق اڭىرىپ وتىرىپ قالدى. از سويلەپ، كوپ ىستەيتىن، كوپ ءتۇيىپ، از شەشەتىن تۇيىق جاننىڭ سىرى تەڭىزدەي تەرەڭ كورىندى وعان.
— سۇيسەڭ وسىلاي ءسۇي! — دەدى الدەن ۋاقىتتا. — تاۋىقشا شاپىر-شۇپىر بولا قالىپ، بەتىمەن كەتە بارسا، سول تاۋىقتان ادامنىڭ نەسى ارتىق. شاپىر-شۇپىردى ايۋان دا بىلەدى. ىستىق-سۋىققا، اش-توققا، قۋانىش-قايعىعا، اقىلعا ورتاقتاسا بىلگەندى ايت. سۇيگەن جۇرەك سونىڭ بارىنە كونەدى. قالعان جۇرەك قيت ەتسە ايني قالادى. سەن كەلگەلى ايىمكۇل ءۇش بايعا شىقتى. ەرعالي ءۇشتى تاستاپ، ءتورتىنشى العالى ءجۇر.
كوكتەم جىلىندا ءبىر-اق كەلەدى. پايدالانا بىلسەڭ جىلدىعىڭدى ءبىر-اق بەرەدى. تاۋ بۇزىلادى. بەرىك كوڭىل بۇزىلمايدى. بەرىكتىگىڭە سەنسەم دە، جۇمساقتىعىڭدى جوقتاۋشى ەم. ي دا تابىلدى. جامال دا تابىلار. قايعىرما، دوس. دۇنيە دەگەن شىركىننىڭ تاتتىسىنە تۇشىركەنىپ، اششىسىنا اشىرقانباسا، ادام سورلى نە كوردىم دەپ كەتەدى. «اياما ءوزىڭدى. ەر جۇزىندەگى ەڭ كوركەم، ەڭ ايبىندى قاسيەت وسى،» — دەپتى
ماكسيم دەگەن جازۋشى. مۇندايدا ءوزىڭدى اياماعايسىڭ. ايادىڭ-اق، ەري باستايسىڭ...
ۆاسيليي انتونوۆيچتەن ەستىگەن گوركييدىڭ وسى ءسوزىن شىعاناق ءوز ويىنىڭ پەتۋەسى ەسەبىندە ايتتى. ماحامبەت، شەرنياز، سياقتىلاردى كوپ بىلەتىن قۇيما قۇلاق قارت ءتىر- شىلىك ەڭبەك كۇرەسىندە جاڭا قۇرال تاپقان سياقتى. قامىققان ولجابەكتى قاتايتقانداي، گوركييگە ىشىنەن تاعى دا ءبىر دەن قويىپ، تولىقسىپ وتىرعاندا، قىلت ەتكەن ەكى ادامنىڭ باسىن كوزى شالىپ قالدى. جۇرەگى سەلت ەتىپ، قاپەلىمدە دەنەسى مۇزداپ كەتتى. كورمەيمىن، ويلامايمىن دەسە دە، ەگىن ىشىنەن قىلتيعان ەكى باس ويىنان شىعار ەمەس.
ونىڭ ءبىرى — جاقسى كورەتىن ءوز قىزى اقبال. قاسىنداعىسى — كورشى كولحوزداعى قاشقىننىڭ ۇلى. قاشقىن شىعاناقتاي بولماسا دا، بولامىن دەپ الاسۇرىپ ءجۇر. ءسوزىن دە، ءىسىن دە ارتىق ولشەپ، كەم پىشەتىن ۇرت مىنەزى بار. كەيدە قاراپ ءجۇرىپ شىعاناقپەن شاتاسىپ قالادى. سونىڭ ءبارىن كەشىرسە دە، قاشقىننىڭ توكەنمەن جاقىن جۇرگەنىن جاقتىرمايدى شىعاناق.
ەكى جاس وعان قاراماپتى. قاشقىننىڭ بالاسى قىرىنداپ كەلە بەرەدى. «وسى نەگە كەلە بەرەدى؟» دەپ شىعاناق ەلەۋسىنگە ءبىر رەت تۇيىلە قاراعان دا بولاتىن. ەرىن قاباعىنان تانيتىن ەلەۋسىن، بۇل جولى تانىمادى ما، تانىسا دا اقبالعا تانىتا المادى ما، كوزگە تاعى ءتۇستى.
شىعاناق «بۇل قالاي؟ دەپ ويلانىپ وتىر. ءۇي ىشىندە الالىق كەزدەسكەنى وسى. ويىن ايتقىزباي بىلەتىن ايەلى مەن بالاسى جات مىنەز شىعاردى. نەگە شىعاردى؟ ەجىكتەي كەلە شىعاناق تاعى دا ماحابباتقا تىرەلدى. كارى جۇرەك وتكەن كۇندەردى ءسۇزىپ كەلىپ، «سۇيگەن بولسا، ءسوز وتپەيدى. سۇرا!» — دەپ تۇر.
— اقبال، اي اقبال! — دەدى سونسوڭ، شىعاناق داۋىستاپ. الىستان ىزدەگەندەي، بەتىن ادەيى باسقا جاققا بۇرىپ داۋىستاعاندا، جاقىننان قىلت ەتىپ شىعا كەلدى اقبال.
— اقبالجان، ەگىنىڭدى ارالاپ ءجۇرمىسىڭ؟ مىنا شىركىن بارىنەن اسىپ بارادى.
— وسى «ارامدى» ماعان ورعىزىڭىزشى؟ — دەپ كۇلدى اقبال.
— كىم ورسا دا، اقساق مولدا ادالداپ بەرگەن، — دەپ شىعاناق تا كۇلدى. اقىرىنداپ اتتاپ، بالاسىنىڭ بەتىن بايقاعالى كەلەدى.
— كورشى كولحوزداردىڭ كۇيى نەشىك ەكەن، تىلدەسكەنىڭ بار ما؟
ولجابەك ۇندەمەدى. اقبال قايىردى جاۋابىن:
— جامان كورىنبەيدى.
— قاشقىن شىركىننەن نە حابار بار؟
ەن، ءتاۋىرى سول.
ماشينا سۇراپ ءجۇر ەدى. ونىسى نە بولدى ەكەن؟
— الماقشى بوپتى عوي.
— ە-ە، جاقسى بولعان ەكەن. مەنىمەن كيكىلجىڭى بار ەدى، كوپ كەلمەيدى.
— اراداعى سەز شىعار.
— كىم بىلەدى ەكى ۇرىق انتۇرعاندى.
— اقكوڭىل كىسى ءوزى.
سونىڭ، بالاسى ەشتەمە ىستەي مە، وسى؟ — دەپ شىعاناق ەشتەڭە سەزبەگەندەي اڭقاۋ قارادى اقبالعا:
— ەڭبەككۇنى مەنىمەن بىردەي.
— جاقسى ەكەن. تەك اكەسىنىڭ مىنەزى جۇقپاسىن دە.
— اكەسىنە ءتىپتى ۇقسامايدى عوي، — دەدى اقبال. شىعاناق وسى ارادا بالاسىن ۇعىنىپ جەتكەندەي بولدى.
— ەلەۋسىنگە ايتشى، ەرتەرەك قايتسىن ۇيگە. سول انتۇرعاننىڭ، ءدام كەزەگى بار ەدى...
اقبال اكەسىنىڭ سوزىنە جىلىپ كەتتى. تارىنىڭ تاساسىنا تۇسكەندە اياعىن جۇگىرە باستى...
بۇل كەزدە شىن جۇگىرىس تارى سىرتىندا، اۋىل مەن ەكى ارادا ەدى. سەرگەي ۇككەن تارىسىن تارازىعا ولشەگەن سوڭ، اتىنا مىنە شاپتى. ەرماعامبەت، كارىباي، شاڭگەرەيلەر قۇرعاقتاعى ەگىستى كورۋگە كەتكەن. سولاردىڭ الدىنان شىعىپ، ءبارى قوسا شاۋىپ كەلەدى. قالىڭ تارىعا تىرەلگەندە اتتارىنان تۇسە قالىپ، جاياۋ جۇگىردى. ارعىماق سەرگەي ەڭ الدىندا، ەسىك پەن توردەي جەردى ءبىر-اق اتتايدى.
— رەكورد!
— رەكورد! — دەپ، كەلە شىعاناقتى كوتەرىپ الىپ قاقپاقىلداي باستادى ءبارى!..
اگرونوم سەرگەي القىنىپ تۇرىپ قورىتىندىسىن ەستىرتتى:
— شارشى مەتر جەردە ءۇش ءجۇز ساباق. ءار ساباقتا مىڭ جارىم، ەكى مىڭ ءدان. ءجۇز ءدان جەتى گرامم. سوندا ءبىر گەكتاردان ءجۇز جيىرما بەس سەنتنەر. جەر جۇزىندىك رەكورد! ەشكىم ەشۋاقىتتا جەتكەن ەمەس، بۇعان!
V
جەر ءجۇزى دۇڭك-دۇڭك ەتەدى.
— جەر شۇرايى بەرمەگەندى، قۋراعان دالا بەردى!
— عالىمدار تاپپاعاندى وقىماعان دانا تاپتى!.. — دەپ دۇڭكىلدەيدى. شىعاناق ءسوزى اۋىزدان اۋىزعا، شىعاناق سۋرەتى قولدان قولعا كەتتى. ءوزىن بىرەسە سامولەت الىپ ۇشادى، بىرەسە پوەزد الىپ قاشادى. موسكۆا مەن الماتى قاقپاقىلداپ، ورتاداعى اقتوبە الاقانىن جايىپ تۇر.
ويىل مۇلدە اڭىرىپ قالدى: شاڭگەرەي شىج-شىج ەتەدى:
— جۇمىس ىستەتپەدى! نەمە كەرەك وسى احاحۋ! — دەسە ءزارۋ بايبىشە دە:
— شالىمىزعا زار قىلدى عوي، — دەپ قوستاپ قويادى، ەلەۋسىننىڭ ءقاۋپى بارىنەن زور.
— شىقاڭا يە بول. تىم كوتەرمەلەپ كەتتى... — دەپ امانتاي انتۇرعان قۋىستاندىرىپ قويىپتى.
شىعاناق شارشاپ جاتىر. وسىنىڭ ءبارى كوڭىلىندە سايراپ جاتىر. پوەزدان تۇسكەلى مازا جوق. جالاڭداعان كوپ ءتىلشى ءبىرىن جونەلتسە، ءبىرى قارىنداشىن سۋىرىپ تۇرا قالدى... سۋرەتشى دەگەندەر جان-جاعىنان سىرتىلداتىپ جۇرگىزبەيدى. «جۇمىسشىلارمەن ديدارلاسپايسىز با؟»، «بالالار سىزگە ىنتىق» ەدى دەپ، بىرەۋلەر ءۇيدى جاڭا عانا بوساتتى، ءبارىن جونەلتىپ، ەندى تىنىشتىق الا بەرگەندە، ەسىكتى تاعى قاقتى.
— كىرىڭىز، — دەدى شىعاناق امالسىزدان.
كىرۋشى ۇزىن بويلى، ىلميگەن قارت ەكەن. كوزىندە كوزىلدىرىق قولىندا پاپكا. ءتىلى كۇرمەلىڭكىرەپ سويلەيدى. ارىستاي بوپ جاتقان ولجابەككە، تىزەسىن بۇگىپ قۇنتيعان شىعاناققا كەزەك-كەزەك قاراپ تۇرىپ:
— مەن حۋدوجنيك بولامىن، — دەدى دە جالما-جان پاپكاسىن اقتارا باستادى. — ايىپقا بۇيىرماڭىز، جوعالتىپ الىپپىن. الگى، تارىنىڭ مامانى قايسىڭىز بولاسىز؟
— ەكەۋمىز دە.
— قاپ، جازىپ-اق الىپ ەدىم...
— جوعالتپاسا قارتايا ما كىسى. نەشەدەسىڭ، زامانداس؟
— الپىستامىن. قارعىس اتقىر كارىلىك قاشساڭ دا قويمايدى.
— قۇرداس ەكەنبىز. قاشىپ قايدا بارامىز.
— ياپىراي، تاپپادىم. اتى ءتىلىمنىڭ ۇشىندا عانا تۇر. الگى ەڭ مىقتىسى...
— ە، ول انا كىسى، — دەدى شىعاناق. قۇرداسىنىڭ ءتۇرىن كورگەن سوڭ قالجىڭداسقىسى كەلدى ازىراق. ولجابەك ۇيىقتاپ جاتىر. حۋدوجنيك وياتا الماي، قاراي بەرەدى.
— قاجەت بولسا مەن وياتايىن.
— رۇقسات ەتسە، سۋرەتىن سالماق ەدىم...
— ەتەتىن شىعار.
ولجابەكتى وياتىپ:
— مىنا كىسى سۋرەتىڭدى سالعالى كەلىپتى. ال، سالا بەرىڭىز، — دەدى دە شىعاناق شىعىپ كەتتى. ۇندەمەس ولجابەكتى وتىرعىزىپ قويىپ، حۋدوجنيك قولعا الىپ جاتىر.
تىنىشتىق ىزدەگەن شىعاناق جوعارعى ەتاجعا شىعىپ، قالتارىستاعى ديۆانعا كەلىپ وتىردى. قابا ساقال، ءبىر شونجار تاعى وتىر. ءسوز الپەتى، بۇ دا ىعىر بولعانعا ۇقسايدى:
— وسى داڭ-دۇڭنىڭ ءوزى قارت كىسىنىڭ قولى ەمەس، — دەيدى باياۋلاپ. شىعاناققا ايتپاي، وزىنە-وزى ايتقان سياقتى. قارامايدى، قوزعالمايدى.
كارلىكتىڭ دە بابىن تابۋ قيىن. قىزۋ شاقتى، توپ جيىندى كوكسەپ كويگەي تارتقان كوكىرەق وسىندايدا كەردەن، ەتىپ جالت بەرەدى، — دەدى شىعاناق.
سول كوڭىل دەگەننىڭ ءوزىن ەركىنە جىبەرە بەرسە وپقا شىعادى. ونىڭ ءوزىن تىزگىندەپ ۇستاعان ءجون.
ە، جىبەرىپ-جىبەرىپ العان جاقسى دا. ارىنداپ مازا بەرە مە، ايتپەسە.
— ارىنداعاننىڭ ءبارىن كۇش كەرنەپ تۇرمايدى. سور قىساتىنى دا بولادى.
— سور شىقپاي، ب ا ق كەلگەن بە. شىقسىن سول، قايتا.
— سوردىڭ ءبارى ب ا ق اپەرمەيدى. وسىنىڭ ءوزىن تەرەڭىرەك ويلاسا دەيمىن. بىزدە بەكباۋ دەگەن ءبىر جىگىت بار. قاراپ وتىرعانشا، اڭگىمە بولسىن. جۇمىستان قالمايدى. قارا تاقتادان تۇسپەيدى. جالقاۋ ەمەس، سالقام. بەرگەن سايماندى جوعالتادى، نە بۇلدىرەدى. ەڭ اقىرى قامىت باۋ دا شاق كەلمەدى. سونىڭ بەينەتىن، جاماناتىن الدىمەن ءوزى ارقالايدى. جۇرت دەمالعان كۇندەردە دە وندا تىنىشتىق جوق. ەڭ بولماسا كوشەدە باسىن سوعىپ جاتقانى. ارقىراعاندا ايعىردان ارتىق. سويتسە دە ءۇي بولا الماي، تابىستى ماندىتا الماي، تاپقانىن ۇقساتا الماي كەلەدى. وسىنىڭ ءوزىن، مەن سورلى بىلەمىن. بۇل سورعا ب ا ق كەلسە، باقتىڭ دا قالجىراعانى. ال ەندى، وسىندا كوپ ادام جينالىپپىز. قۇلاق سالسام، جۇرت ءبىزدى «وڭكەي ىعاي مەن سىعاي» دەپ ءجۇر. سونىڭ ىشىندە مەن دە بولۋىم كەرەك. وزىمە قاراعاندا وسى «ىعاي مەن سىعايلار» بۇرىنعى سورلىلار سياقتى. مىناۋ قولدىڭ تۇرپاتىن كورەسىز بە؟ — دەپ قابا ساقال قارت ءسوزىن ءبولدى دە، الاقانىن جايدى. ساۋساقتارى سۇيمەندەي، الاقانى تەرىلىكتەي كورىندى شىعاناققا. كۇستەرى قوپسىپ، قۇرىستارى جازىلا باستاعان ەكەن.
— اششى ي، قاتتى قايىستىڭ ىستەگەنى. وسى سورلى قول بۇگىن باققا جەتتى. ب ا ق دەگەننىڭ ءوزى: دەنساۋلىق، جانعان ەڭبەك تاعى. شىعاناق دەپ جۇرت شۋلايدى. بۇرىن بولدىم دەگەندەر ءبىر بولىس ەلدەن كوپ اسپايتىن. ول جەر جۇزىنەن استى دەپ ەستيمىن. ەڭبەكتى كىم ىستەمەي ءجۇر. ءبىراق ۇقساتا بەرمەيدى. ۇقساتساڭ — ب ا ق. ۇقساتا الماساڭ — سور.
شىعاناق قاپەلىمدە توسىن قارتتىڭ تۇلعاسىنا عانا سۇيسىنگەن ەدى. ەندى ءىشى دە مىعىم ەكەن دەدى. ءسوزىن باپپەن ايتىپ، «وسىنىڭ ءوزىن» دەپ نىقتاپ قويعاندا، ولجابەكتىڭ اكەسىمە دەپ قالادى. اڭگىمە ەڭبەككە تىرەلگەن سوڭ شونجار قارتپەن شۇيىركەلەسە سويلەستى.
دۇرىس ايتاسىز. ب ا ق پەن سوردىڭ اكەسى ەڭبەك. بىزدە دە ءبىر بەكباۋ بار. اتى قابىش، — دەپ ويىلدا قالعان قۇرداسىن ەسىنە ءتۇسىردى. — ىستەگەنى كوپ، ۇقساتقانى جوق. ەندى جۇرتتا قالعان ءجۇن-جۇرقانى تەرە باستادى. جۇرتتا جاتقان باقتى ەستىگەن ەمەن. ول شىركىنىڭ ارىستاننىڭ اۋزىندا، شىڭىراۋدىڭ تۇبىندە جاتادى عوي. ايانباي قيمىلداپ، ايلاسىڭ تاپپاسا الدىرا ما. مەنىمەن بىرگە ولجابەك دەگەن جىگىت كەلدى. سونىڭ، ماڭدايىنىڭ سورى تۋرا ءتورت ەلى بولاتىن. ءقازىر توعىز ءجۇز ەڭبەككۇن تاپتى. سور ەندى ماڭىنان ءجۇرىپ كورسىنشى!
— جۇرمەيدى! — دەدى قابا ساقال قارت ءسوزدى ءبولىپ. — بىزدەگى ءبىر سورلى ايەل ءجۇز ساۋلىقتان ءجۇز جەتپىس بەس قوزى الدى. ول دا وسىندا كەلدى. كورەرسىز ءقازىر، حانىم سياقتى.
— وزىڭىزدىكى قانشا؟
— ءبىز ەندى قارتايدىق قوي. جەتى جۇزدەن اسا المادىم. ءبىراق ەڭبەككۇنىمىز كۇيسىز ەمەس. سىزدەردىكى شە؟
— ءبىزدىڭ ەڭبەككۇنىمىز، ءتىپتى سەمىز شىقتى بيىل. گەكتارىنان ءجۇز جيىرما بەس سەنتنەرگە دەيىن الدىق.
— ە-ە، شىعاناقتىڭ كولحوزىنان ەكەنسىز عوي.
— سول شىعاناعىڭىز مەن بولامىن.
قارت باسىن كوتەرىپ الدى. كىسىگە تۋرا قارامايتىن قارا كوزى شىعاناققا قادالىپ قالدى. ورنىنان جاڭا عانا تەبىرەندى. ۇلكەن قۇلاشىن بارىنشا جايىپ تۇر.
— كەل، قۇشاقتاسىپ امانداسايىق!
ەكەۋى قۇشاقتاسىپ جاتقاندا ءبىر ايەل قاستارىنا كەلىپ تۇر. سىناپ تۇرعانى، ءسۇيسىنىپ تۇرعانى بەلگىسىز. ەزۋ تارتىپ كۇلگەندە مارجانداي تىزىلگەن اق ءتىسى جارق ەتتى. ءمولدىر كوزىن كوپ قاداماي، قاپ-قارا ۇزىن كىرپىگىن ءتۇسىرىپ جىبەردى دە، ديۆاننىڭ شەتىن الا وتىردى.
— وسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! — دەدى قارت، قايتا جايلاسقان سوڭ. — شۇرقىراسىپ قوسىلعانعا ەشتەڭە جەتپەيدى!
تىپ-تىنىش وتىرعان ايەلدىڭ كوزىنەن دومالاعان جاس كوۆەركوت ءپالتوسىنىڭ ەتەگىنە سىرت-سىرت تامىپ كەتتى. ايەل سەزبەگەن سياقتى. وڭىندە وزگەرىس جوق. تەق جاستى سىعىپ قالعاندا عانا كوز قۇيرىعىنداعى ءاجىم انىق كورىندى. ءوڭى سىنىق، كيىمى تۇزىك. اقسۇر بەتىنىڭ ءدال ۇشىنداعى قارا مەڭ قاراشىقتى وزىنە سۋىرا تارتادى. كەڭ وتىرىپ، قىمسىنعان بولادى. جاي وتىرعانسىپ، ءبارىن بايقاپ وتىر.
جىبەك مىنەز، ءتۇسى شۇيگىن ايەلدى شىعاناق تا بايقاپ قالدى. قالا ادامى، دالا ادامى ەكەنىن ايىرعان جوق. اقشىل بەتتە ەكى تارام جول جاتىر. شاتتىق جولى ما، قاسىرەت جولى ما؟ — دەپ ءالسىن-الى قارايدى. تاني المايدى. ءتۇبىت ءشالىسىن تاماعىنا وراي بايلاعان. كەڭ ماڭدايى، ۇلپە بۇعاعى سىبىرلەگەن تاڭ سياقتى، ايقىن كورىنبەي، اقشىل ساۋلە عانا بىلىنەدى. قوزعالمايدى. سويلەمەيدى. ول قوزعالسا قانى قىزىپ كەتكەندەي، ول سويلەسە سامال بۇركىپ سەپكەندەي، شىعاناق اڭساپ وتىر.
قابا ساقال قارت شىعاناقتى دا، ايەلدى دە بايقاعان جوق. تۇڭعيىق قاراسۋداي تۇنەرىپ وتىرىپ، جەل ۇرگەندەي بەتى ءبىر جىبىر ەتتى:
— وسى، ءسىزدىڭ جەردىڭ ءوزىن جايسىز دەسەدى. ءبىزدىڭ جاقتىڭ ادامى تۇرا الماسا كەرەك. سونداي جەردەن وسىنشا ەگىن الۋ عالامات بوپ كورىنەدى ماعان.
— جەرىمىز تىم قاتىگەز، تىم ساراڭ. سىرىن تاپسا، ودان مەيرىمدى، ودان بەرەگەن وتپەيدى. بەرمەس ساراڭ بولماس، سۇراۋى تابىلماس. جۇرت كەيدە بىلمەي ايتادى. عالىمدار ەڭ جاقسى ءداندى ءبىزدىڭ جەردەن تاپقان. امەريكاعا جايىلعان اق بيداي ءبىزدىڭ جەردەن شىققان دەسەدى. جامان جەردە جەل ەسكەن. جاقسى جەرگە ەل كوشكەن. ون ەكى رۋ باي ۇلى، التى ارىس اقكەتە جايلاعان جەر جامان بولا ما؟ جاقسىسىن الا الماي، جامانىن جەڭە الماي جاتىرمىز عوي، ايتپەسە...
— ءالى دە مۇددەڭ بار ما؟ — دەپ قارت جۋان كەۋدەسىن شىعاناققا بۇرا قارادى.
— جەتكەنىمنەن جەتپەگەنىم كوپ سياقتى.
ەكەۋى دە كىلت توقتاپ، ءبىر ويعا بويلاپ كەتتى. ايەل اقىرىن عانا ەكەۋىن كوز قۇيرىعىمەن سيپاپ ءوتتى.
— تاماقتى بۇگىن قايدان ىشەسىز، اتا؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا ايەل، نازقوڭىر داۋىسپەن.
قارت جاڭا عانا كوردى ايەلدى.
— وسىندا دايىندا، بالام. ايىرمەن جەۋدىڭ ءوزىن بىلە الماي، قولمەن جەۋگە ۇيالىپ، اتاڭ قىسىلىپ ءجۇر عوي، ەكى شال ەركىن وتىرىپ، جيىلىس اشىلعانشا قاۋزانىپ الايىق.
ايەل ءسوز قايىرماي تۇرىپ كەتتى. شىعاناق بىلگەنشە اسىقتى.
— بۇل كىسى قانداي بالاڭىز؟
— تۋماعان بالا. تۋعاننان كەم ەمەس. الگى ءجۇز ساۋلىقتان ءجۇز جەتپىس بەس قوزى العان وسى كىسى.
— جولداسى بار ما، ءوزى كەلىستى ادام ەكەن.
— ءازىر جوق.
شىعاناق ەندى ولجابەككە الىپ بەرگەنشە اسىقتى. ءسوزدى قالاي باستارىن، رەتىن قالاي تابارىن بىلە الماي تىقىرشىپ وتىر.
— شىركىن، ءبىزدىڭ ولجابەككە قيسىنى كەلىپ-اق تۇر ەكەن، — دەدى ءبىر كەزدە.
— جوق. كۇتكەنى بار.
تۇجىرا ايتقان قارت ءسوزى شىعاناقتىڭ ءۇمىتىن شورت كەستى. جاقسى ءتۇس كورىپ ويانعانداي، ايەل سوندا دا كوڭىلىنەن شىقپايدى.
— قۇتىردىڭ با، شىعاناق! قۇتىرعان شىعارسىڭ! — دەپ ولجابەك كەلەدى.
— نەگە قۇتىرام، قاراپ وتىرىپ.
— بىرەۋدى بوسقا اۋرەلەگەنىڭ نە؟
— ءوزى تىلەنسە ۇستاپ تۇراسىڭ با؟
پاپكاسى بۋدىراپ حۋدوجنيك تە جەتتى. ولجابەكتىڭ، بەت بەينەسىن سالىپ قانا ۇلگىرگەن ەكەن. تاناۋىن ءالى سالىپ بولماپتى. ساڭقيىپ تۇر.
— شىعاناق جولداس، مۇنىڭىز قالاي! مەن يسكۋسستۆونىڭ ادامىمىن. ءسىزدىڭ بەينەڭىزدى باقي قالدىرماق ەدىم.
— قۇرداس كىسى ويناي بەرەدى. مىنانىڭ تاناۋىن كەلىستىرگەن ەكەنسىڭ.
— ءاي، قارعىس اتقىر كارىلىك! قاشان كەلەيىن ەندى؟
— اۋزىڭنان اراق ءيىسى ارىلعاندا كەل.
حۋدوجنيك تايىپ تۇردى. ول كەتكەن سوڭ:
— ۇلكەن سور وسى ماستىق! — دەدى دە شونجار قارت ورنى¬نان تۇردى. — دام تاتىڭىزدار. جول ازىعىن ءبولىپ جەگەن قانداي جاقسى.
«اۋىلدىڭ الدىڭعى ادامدارى، قوش كەلدىڭىزدەر!» دەگەن ءسوز ءار ەتاجعا، ءار قاقپاعا، كوشە بويىنا تەگىس جازىلعان. قاراساڭ كوز تۇنادى. الماتى قىزىلعا بولەنىپ، تۋمەن بىرگە تولقىپ تۇرعان ءتارىزدى. كەلگەن ادامعا گوستينيسا لىق تولى. كولحوز قۇرىلىسىندا وزگەشە كوزگە تۇسكەن وڭكەي ىعاي مەن سىعايلار. سونىڭ ىشىندە ءبىر كەزدە كولحوزدان قاشقان ولجا¬بەك تە ءجۇر. ول، وسى سىي-قۇرمەت، مارتەبەنى كورگەن سايىن جامالىن ەسىنە ءبىر الادى. «نەدەن قاشىپ، نەگە ۇرىندىم؟» دەگەن وكىنىش ەكى قارتتىڭ سوڭىن الا ۇيگە ەنگەندە دە قوسا ەنىپ ەدى. وزىمەن-وزى بولىپ تومەن قاراپ وتىر.
قوناقتار كەلگەندە تەرىس قاراپ، شكافتان ءدام الىپ تۇرعان جاڭاعى ايەل ەكى قولىندا ەكى تارەلكە، بەرى بۇرىلعاندا قالشيىپ قاپتى. تارەلكەلەر قولىنان ءتۇسىپ كەتتى. قارا كوزى شاتىناپ شاراسىنان شىعىپ بارادى.
— ول-جە-كە! — دەۋگە-اق كەلدى ءتىلى.
ولجابەكتىڭ دە ەسى شىعىپ كەتكەن.
— جامال! — دەگەندە اشىلعان اۋزىن جابا المادى.
— ءتۇسىم بە؟ ءوڭىم بە؟ جوق، ءتۇسىم، ءتۇسىم... ءقازىر ويانىپ كەتەم... — دەيدى ايەل. جاس بالاشا اياعىن ءدىر-دىر باسىپ جاقىنداپ كەلەدى. ولجابەك ۇشىپ تۇرىپ قۇشاقتاي الدى.
— جامالىم، جامالىم!
— ولجەكە، ولجەكە!..
ءۇشIنشI ءبولIم
جەتىنشى تاراۋ
اۋىر كۇندەر
I
اقىر زاماننىڭ ءدال ءوزى سياقتى. دۇنيە استان-كەستەن. تىنىق مۇحيت، مۇزدى مۇحيت، اتلانتيكا تاۋداي تولقىندى اسپانعا اتىپ، قۇتىرىپ جاتىر. اسپان شاشىپ، تەمىردەن سەل قۇيىپ تۇر. جەر دەگەنىڭ لاۋلاپ جانىپ بارادى. ادام قانى وزەن بوپ سارقىراپ، ادام ولىگى تاۋ-تاۋ بوپ ءۇيىلىپ قالدى. جالماۋىز نەمىس سوندا دا تويعان جوق. تاجالداي جالماپ كەلەدى. پاريج، پراگا، ۆارشاۆالاردى بالكانىمەن ءبىر-اق قىلقىپ، موسكۆاعا جەتكەندە ءبىر ىشقىنىپ تۇرا قالدى.
ەۆروپا سىيعان اۋىزعا موسكۆا سىيماي تۇر. دۇنيەنىڭ وزگەسى دەنە، موسكۆا باسى. ونى جۇتسا نە قالادى؟ ايتسە دە قاندى اۋزىمەن قاپسىرا تىستەدى نەمىس. ىشقىنىپ كەلىپ تارتادى. «ءوتىپ كەتە مە كومەيىنەن، ءوتىپ كەتەر مە ەكەن!» دەپ قىلپ-قىلپ ەتەدى الەم.
— موسكۆا ءۇشىن مال دا، جان دا ءفيدا؟.. — دەپ جۇرت شۋلاپ قويا بەردى.
شىعاناق بۇل كەزدە وتە اۋىر حالدە. ءبىر كۇن اۋرۋ، ءبىر كۇن ساۋ. ءبىرى ءتان اۋرۋى — قىلتاماق. ءبىرى جان اۋرۋى — وتانعا تۇسكەن سالماق. ءوزى قارت ادامدى ەكى اۋرۋ قاباتتاپ، جۇدەتىپ جىبەردى. سوندا دا جاتپادى. بەلىن مىقتاپ بۋىنىپ، تاياعىنا تايانىپ، جۇمىس باسىندا بولادى. ءۇش كۇننەن بەرى اۋىلعا قايتقان جوق، ويىلدا جاتىر. پوچتا كونتورىنداعى وڭاشا راديوعا قۇلاعىن توسەپ، تۇنەرىپ وتىرعانى.
— جولداستار، — دەگەن ءۇن شىققاندا، ونىڭ كوزىنەن جاس بىرگە شىقتى. ساعىنعان داۋىستى سالعان جەردەن، بۇلجىتپاي تانىدى.
وي، ساداعاڭ كەتەيىن! — دەدى، كۇشتى قول شاپالاق ەستىلگەن كەزدە. — وتاننان اياعان جان، بۇدان اياعان مال نە كەرەك!
ءسوز بىتىسىمەن شىعا جونەلدى. تىم اسىعىس شىقتى. تاياعى كونتوردا قالىپ قويدى. جەبەلەي باسىپ رايكومعا كەلەدى.
رايكومنىڭ تابالدىرىعىن اتتاي بەرە-اق:
— جاز كرەملگە! — دەدى ەرماعامبەتكە. — تارى نەمىستىڭ كوزىنە قۇم بوپ قۇيىلىپتى. بۇدان بۇرىن ءتورت بالامدى، ەكى ءجۇز ەلۋ پۇت استىعىمدى بەرگەم. ۇيدە ءجۇز پۇت تارى، جيىرما مىڭ سوم اقشا بار، سونى تاعى بەردىم. الداعى جازدا گەكتارىنان ەكى ءجۇز سەنتنەر تارى الامىن. وسىلاي دەپ اتاپ-اتاپ جاز! — دەپ، قاعازدى نۇقىپ-نۇقىپ قويدى دا، سيپالاقتاپ جان-جاعىنا قارادى.
— تاياعىم قايدا كەتتى؟
— تاياقسىز كەلدىڭىز.
تاياعىنىڭ ۇمىت قالعانىن جاڭا عانا ءبىلدى. ويىنداعىسىن تىقپالاتا ايتىپ، جازدىرىسىمەن ورنىنان كوتەرىلگەندە:
— تۇرا تۇرىڭىز، — دەدى ەرماعامبەت. — ەكى ءجۇز سەنتنەر الام دەپ سالدىڭىز عوي. ۇكىمەتتىڭ قانداي كومەگى كەرەك؟
— ءتايىرى نە دەيدى! كومەك بەرمەسە، كومەك الاتىن شاق پا وسى!
باسقا سوزگە كەلمەستەن شىعىپ كەتتى. تاياعىن بارىپ العان سوڭ، اۋىلعا تۋرا تارتتى.
تەز جەتىپ قايعىلى اۋىلدى قۋانتقالى كەلەدى. باسشى سوزىنە كوڭىلى ءبىر دەمدەلسە دە، كەڭ دالا قاپاس! سياقتى، بويدى ءالى سەرپىلتپەيدى. جاقىن اۋىل الىس سياقتى، شوقىتسا دا جەتكىزبەيدى. الىستا جاتقان موسكۆا كوز الدىندا. موسكۆانى تورىعان نەمىس جۇرەگىن توپ قىلىپ ويىنان ءبىر كەتپەيدى. جول ۇستىندەگى جۇرگىنشىلەر قاتتى جۇرگىزبەي كەلەدى. ءبارىنىڭ بەتى كولحوزدى قالىڭ ەل. ءبارىنىڭ تاسىعانى كەمپىر-شال، قىزىل قارىن جاس بالا. جەرىن، مۇلكىن تاستاپ بوسىپ شىققان ۋكراين، بەلورۋستاردىڭ بالا-شاعاسىن شانا-شانا قىپ كولحوزشىلار اكەتىپ بارادى.
— توڭىپ قالماسىن، ءۇسىپ قالماسىن، — دەپ وتە شىعادى شىعاناق. دەمى ىشىنە سىيماي كۇرسىنەدى. ىزا كەرنەپ جانىپ بارا جاتقانداي، جاعاسىن سۋىق جەلگە اشا تۇسەدى.
تار جولدىڭ ۇستىندە جالعىز جورتقان ءبىر ادام قارسى كەزدەستى. بەت-اۋزى اپپاق قىراۋ. قاراڭعى تۇندە تانىپ بول¬مايدى.
— كىمسىڭ؟ — دەدى شىعاناق، ۇڭىلە بەرىپ. ول ىڭىرانىپ دىبىس بەرگەنشە، ويىنداعىسىن ايتىپ تاستادى. — باسشى سويلەدى... جاقسىلىق تاياۋ.
كەزدەسۋشىگە بۇل ءسوز اسەر ەتپەگەن ءتارىزدى. و دا ۇڭىلە قاراپ الىپ، شالقيا سويلەدى:
— بيشارا، قالتاقتاپ قايدان كەلەسىڭ؟
— ءما، ساعان بيشارا! — دەپ شىعاناق تاياقپەن پەرىپ كەپ جىبەردى. تاياق ەكى ءبولىندى. ات جالىن قۇشىپ جۇرە بەردى الگى ادام.
ىزالى قارت وڭاشا شىققان سوڭ وزىنەن-وزى سويلەپ كەلە جاتىر:
— ە، ءتايىرى سەنەن-اق ءولدىم عوي، وسى! قولدا دويىر بولمادى، نە كەرەك! — تاياقتىڭ سىنىعىن تاستاي بەردى جەرگە.
كەزدەسكەن، بەلگىلى توكەن ەدى. توكەن سوعىستان بەرى شىعاناققا باياعىسىنداي قومسىنا قارايتىن. شىعاناق ونىسىن ەلەمەسە دە، ەلەتپەي قويمادى. «ويىل جەرىنە ءونىمدى ەگىن شىقپايدى» دەگەن ساۋەگەيلىگىن شىعاناق ءبىر ەمەس، ءۇش رەت جەر جۇزىندىك رەكورد جاساپ تالقان قىلعان سوڭ، توكەن كۇرەس ءادىسىن وزگەرتتى.
— وسى اۋىلدا كومۋلى ۇرالار بار... — دەپ بىقسىتىپ ءجۇردى بىردەمەنى. ونىمەن ەشكىم شاۋىپ كەلە قويماسا دا، جانسىز بايقاۋشىلار بولسا كەرەك. شىعاناق سەزىپ قالىپ قاتتى رەنجىدى. توكەن ونىمەن دە قويعان جوق. كەيىنگى كەزدە اياعىن كەردەڭ-كەردەڭ باساتىندى شىعاردى.
— اتى شىعىپ قالعانى بولماسا، قاشقىن، زاۋرە، كۇلمەستەر ونان اسىپ بارادى، — دەپ شىعاناقتىڭ وزىق شاكىرتتەرىن وزىنە قارسى شىعارۋدان دا ويسىز بولعان جوق.
شىعاناق وسىنىڭ ءبارىن ىشىنە ساقتاپ:
— تاعى باسىندى. «كۇنىم تۋدى» دەگەنى عوي، — دەپ زىعىردانى قايناپ جۇرگەندە، توكەن ويلاماعان جەردەن كەزدەستى. قۋانىشتى حاباردى ەلەمەگەنى بىلاي تۇرسىن، تىم تاكاببار سويلەدى. ءوزى تاقاۋ تۇرعان قارت شىدامادى، پەرىپ جىبەردى سونان سوڭ.
كوك اتتى تاناۋلاتا، قىراۋلاتا كولحوزعا جەتكەندە، كولحوز ادامدارى جيىلىپ شىعاناقتىڭ ۇيىندە ەدى. ەل جاتاتىن ۋاقىت الدەقاشان وتكەن. ايتارىن ايتىپ بولىپ، ءبارى تۇنجىراپ قالىپتى. كوزدەرى ىسكەن، ەڭسەسى تۇسكەن، زىلدەي قايعىنىڭ استىندا ۋىلدەگەن «ۋھلەر» عانا ەستىلەدى.
شىعاناق كىرىپ كەلدى. ءبارى شۋ ەتە ءتۇستى:
— موسكۆانى العانى راس پا؟!
— بەكەر! كىم ايتادى؟
— كىم بىلەدى، ءبىر حابار اياق استىنان دۇڭك ەتە قالدى.
— شاڭگەرەي، كارىباي، جانبوتالار بىلۋگە كەتتى....
— بىلشىل! مەن وسى قۇلاعىممەن كرەملدىڭ قوڭىراۋىن ەستىپ كەلدىم.
— وي، اۋزىڭنان اينالايىن!
— جۇرەگىمىز جاڭا ورنىنا ءتۇستى عوي.
— باسشى نە دەدى! — دەپ ءبارى شىعاناقتىڭ اۋزىنا ءتوندى.
— جاۋ كۇيرەۋگە جاقىن. مايدانعا بارىڭدى سال، — دەيدى
باسشى. ءوزى ءتىپتى ەشتەڭە سەزبەگەن سياقتى. باياعىسىنداي كەڭ. ايىلىن دا جياتىن ەمەس. پارتيا حالىققا سەنىپ تۇر. ءبارىڭ ورتاعا سالىڭدار. مەن تاعى دا ءجۇز پۇت تارى، جيىرما مىڭ سوم اقشا بەرەم.
— مەن، ءبىر سيىر.
— مەن، وتىز پۇت تارى.
— مەن، بەس مىڭ سوم... — دەپ اركىم الىنە قاراي جۇرەك ءسۇيىنشىسىن شىعارىپ جاتىر...
كوپشىلىك اتارىن اتاپ بولعان سوڭ، شىعاناق قوينىنان ءبىر بۋما پاكەت الىپ اقجىبەككە تاستادى.
— الىپ قوي، قاراعىم، كەيىن وقىرمىز. ال ەندى، سول بەرەتىندەرىڭدى وسى تۇننەن باستاپ جونەلتە بەرۋ كەرەك. وتىرماڭدار! — دەدى دە اۋەلى ءوزى تۇردى ورنىنان. — كەمپىر، شام جاق. قامباعا بارالىق.
كوپتى تاراتىپ، شىعاناق قامبا ىشىندە استىق قاپتاپ جۇرگەندە كارىباي، شاڭگەرەي، جانبوتالار دا جەتتى القىنىپ.
— ويپىراي، راس پا، شىقا؟ — دەدى شاڭگەرەي. ۇلكەن مۇرنىنىڭ ۇشى قىپ-قىزىل، كوزىنىڭ سوراسى قاتىپ قاپتى.
— راس.
— ۋھ، كەڭىردەگىمنەن بىرەۋ قيقىلداتىپ تۇرعانداي ەدى، جاڭا تىنىستادىم عوي.
— بوساتقان جوق ءالى! كەس، سول قولدى، — دەپ تۇر پارتيا. ءبىر تارى — ءبىر وق كورىنەدى. تارىڭ بار ما؟
— تابىلادى. ءبىر شانانى ءوزىم جونەلتەمىن. كولحوزدىڭ ەكىنشى قامباسىن اشساق قايتەدى؟ — دەدى شاڭگەرەي. ساراڭ شاڭگەرەي ءتىپتى دارقان. كارىباي ارتىن دا ويلاي سويلەدى:
— بەرگەن جاقسى. تۇقىم دا، ىشەرمەن دە قالعان جاقسى. بايقاڭىزدار، سوعىس ۇزايتىن ءتۇرى بار عوي. اۋدان ەشتەڭە نۇسقاپ پا ەدى، شىقا؟ — دەپ بۇلك ەتكەندە، شىعاناق شارت ەتتى:
— ە، ءتايىرى، سەنىڭ-اق نۇسقاۋىڭ بىتپەيدى ەكەن! سۇراپ بەرگەنشە سوعىپ بەر. پارتيادان ارتىق كىم نۇسقايدى.
كارىباي دىم قويا قويدى. سازارىپ تۇرعان جانبوتا جاڭا عانا ءتىل قاتتى:
— سىزگە كەزدەسپەدى مە توكەن؟
— كەزدەستى.
— ەشتەمە ايتپادى ما؟
— ايتقانداي بولعان جوق. سالعان جەردەن «بيشارا»، — دەدى مەنى. مەن، ءما بيشارا دەپ سالىپ قالدىم. تاياق ەكى ءبولىندى. ات جالىن قۇشىپ كەتكەن.
— جاقسى ىستەگەنسىز! — دەپ كۇلىپ جىبەردى جانبوتا.
— ورتەپ جۇرگەن سول كورىنەدى.
— قاپ! — دەدى شىعاناق. — امانتاي شىركىن، زارىڭ ءوتتى-اۋ. ول ءيتتىڭ عانا بالاسىنىڭ مۇنىسىن بىلگەندە ۇيىنەن سۋىرىپ الدىراتىن ەدىم.
جانبوتا دا سوعىستا جۇرگەن تەنتەك امانتايدى وسى ارادا ەسىنە ءبىر الدى.
— ازامات جوق دەپ باسىنادى عوي. سول اۋەيگە امانتايسىز دا ءالىم كەلەر.
موسكۆا كومەگىن تەز جىبەرۋگە كارىباي، شاڭگەرەي اسىعىپ شىققاندا، شىعاناق جانبوتانى الىپ قالدى. قارت ادام ەكى-ۇش كۇنگى ۇدرە جۇمىستى ەلەپ قالسا كەرەق ءتورت بەس قاپتى تولتىرعاننان كەيىن القىنىپ وتىر. قامبا ءىشى تۇمانداپ، شىنىسىز شامنىڭ ءالسىز ساۋلەسى ءجۇزىن ءجوندى كورسەتپەيدى. نە ايتادى؟ — دەپ جانبوتا تەلمىرە كۇتىپ تۇر. شىعاناق جۋىردا ايتپادى.
— وزدەرىڭ جونەلتە بەرىڭدەر. مەن جانتايا تۇرايىن، — دەپ استىق جونەلتۋدى قاتىن-بالاسىنا تاپسىردى دا، جانبوتاعا يەك كوتەردى. — ۇيگە بارالىق.
ۇيگە كەلگەن سوڭ دا، توسەگىنە كيىمشەڭ جانتايىپ، ءبىرازعا دەيىن ۇندەمەي جاتتى. ۇرتى ىشىنە ەنىڭكىرەپ، بەت سۇيەكتەرى شىعىڭقىراپ كەتكەن ەكەن. مۇرنى بۇرىنعىسىنان ۇلكەندەۋ كورىنەدى. «وسى كىسى جۇدەپ بارادى-اۋ!» دەدى ىشىنەن جانبوتا.
— مەن بۇگىن ورازامدى اشپاسام كەرەك. كەمپىردىڭ قويعانى بار ما ەكەن؟ قاراشى، بوتاجان، — دەپ شىعاناق باسىن كوتەردى.
قويعانى بار ەكەن. ءبىر سۇيەمدەي پىسكەن قازىنى الىپ كەلىپ، كۇلدەي قىلىپ تۇرادى دا، جانبوتا الدىنا قويدى. شىعاناق قۇمارتا اۋزىنا ءبىر سالعان سوڭ تاباقتى سىرعىتىپ جىبەردى.
— بوتاجان، جەپ قوي مىنانى
— جەسەڭىزشى.
— بارماسا قالاي جەيىن.
جانبوتا اياپ كەتتى. شىعاناقتىڭ تاماعىنان وتپەگەن سارى قازىعا قاراعىسى دا كەلگەن جوق.
— اتتەگەنە-اي، موسكۆاعا بارا الماي قالدىڭىز-اۋ! — دەدى وكىنىپ.
— ە-ە، شىراعىم-اي! شىعاناق قايدا اپارساڭ دا مىڭ جاساماس. ودان دا سول موسكۆانى ويلا. ول كەتسە كۇندەرىڭ نە بولادى؟ ىزامەن اۋزىمنان ءبىر ءسوز شىعىپ قالدى. ەكى ايتۋعا بولمايدى. ولجابەك مالدا، امانتاي اسكەردە. بالالارىم اسكەردە. كارىباي مەن شاڭگەرەي ات ۇستىندە. ويلاپ تۇرسام قاتىن-قالاشتىڭ اراسىندا ەكەۋىمىز عانا قالىپپىز.
— مەن دە اسكەرگە كەتەم.
— كەتپە سەن.
— كەتەم، شىقا. بۇرىنعىداي نايزا ەمەس، وق جۇرەق ايلا ەكەن عوي سوعىس دەگەن.
— ءبارىن، كەتكەندە ەلدى كىم اسىرايدى؟ اسكەردى كىم اسى. رايدى؟ سوعىس مايداندا عانا ەمەس، ەل ىشىندە دە. اۋرۋ شالعا بار سالماقتى تاستاپ قايدا باراسىڭ؟
جانبوتا ويلانىپ قالدى. ەل، مايدان ەكەۋى ءبىر ەكەنىڭ شىعاناقتان كەم بىلمەيدى. ءبىراق ءدال ءقازىر جان القىمعا كەلگەن شاق. نە ءولىپ، نە ءولتىرۋ عانا قالعاندا، اكەسىندەي سۇيكىمدى قارت ەرتەڭگى كۇندى ويلاپ تۇرعان سياقتى.
— موسكۆانى الىپ قويسا دا ەگىن سالا بەرمەكسىز بە؟
— الا المايدى! الا المايدى! — دەپ شىعاناق داۋىرلەي جونەلگەندە، جانبوتا ەڭىرەپ جىبەردى.
— الا المايدى دەيسىز، ءتونىپ تۇرعان جوق پا؟!
شىعاناق باسەڭدەپ سالا بەردى. تەرىس قاراپ كۇيبەڭدەيدى.
بولمايمىن دەسە دە كەزىنە جاس تولىپ، اۋزى كەمسەڭدەپ كەتتى. سويلەيىن دەسە كوڭىلى بۇزىلعانى داۋسىنان بەلگىلى. «اۋىلدا قالعان قاتىن-بالا، كەمپىر-شالعا قازىق بولىپ وتىرعان قارت بوساسا، باسقاسى ەرىپ كەتەدى» دەگەن سانا عانا شيراتتى شىعاناقتى. «كۇيبەڭدەگەنىم وسى ەدى» دەگەندەي، توسەگىنىڭ اراسىنان ءبىر تاعىم شەك الىپ، جانبوتاعا ون، قارادى.
— قۇرىش پا دەسەم، قوعاداي مايرىلعانىڭ نە، بوتاجان؟
— ءىشىم تولىپ كەتتى.
— مۇندايدا كوز جاسى كومەك ەمەس. شيراپ سوعۋ كەرەق — دەپ، شىعاناق قۇرمانعازىنى تارتا وتىرىپ سويلەدى. — ەكى تالاي كۇن تۋدى، بالام. قابىرعادان قان جاۋىپ، حالقىم قالقىپ تۇرعان كەز. ەل — ەرگە، ەر — ەلگە قارايدى. ەكەۋى دە قىسىلدى. جاسىڭنان باپتاپ كەلىپ ەم، ەندى توماعاڭدى الىپ، جىبەرگەلى تۇرمىن. كورەرمىسىڭ، كورمەسپىسىڭ، بىلەرمىسىڭ، بىلمەسپىسىڭ، الپىستان اسىپ كورگە اياق سالعالى تۇرعاندا، سونى ءبىر كورگىم كەلەدى.
— ايتىڭىز، — دەدى ىركىلمەستەن جانبوتا.
— گەكتارىنان ەكى ءجۇز سەنتنەر بەرەم دەپ، كرەملگە حات جازدىم. وسى ۋادەنىڭ ورىندالۋىن ساعان ارتامىن.
جانبوتا كوپ ويلاندى. ەندى مايدانعا بارام دەۋ وسى اۋىر سىننان قاشۋ سياقتى. شىعاناققا جەتپەسەم دە تاقالعان شىعارمىن دەپ جۇرگەندە، سىباعاسىنا تاۋداي مىندەت ءتيدى. گەكتارىنان وسىنشا الۋعا مۇمكىن بە؟ — دەپ كۇدىكتەنەدى. ەگەر قۇلاماسا، الار ەدىم دەپ قىزىعادى.
— دۇرىس، — دەدى الدەن ۋاقىتتا. — قۇلاعانشا مەن وسىرەيىن، قۇلاتپاۋ امالىن ءسىز تابىڭىز.
شىعاناق جىميىپ قانا كۇلدى:
— وعان دا ءبىر امال تابىلار، بالام.
ءۇي ادامدارىنىڭ وڭاشا قالعان ءبىر كەزى. تىرس ەتكەن دىبىس، قىبىر ەتكەن جان جوق. ءبارىنىڭ دە قاباعى سالىڭقى، يىعى تۇسىڭكى، ءزىل باسقانداي اۋىر وتىر. ەشقايسىسى سويلەمەيدى، ءبىرىن-بىرى ىشتەن ءبىلىپ وتىرعان سياقتى. جالاڭ قابات تەرەزەگە جۋان ەلى قىراۋ تۇرىپ، كۇڭگىرت ساۋلە قام كوڭىلدى باسا ءتۇسىپتى. دالاداعى جىندى جەل مازاقتاي ما، كۇلە مە، تەرەزەدەن ىسقىرىپ كەتەدى...
شىعاناق جۇمۋلى كوزىن اقىرىن عانا اشىپ، قاتىن-بالالارىنىڭ بەتىنە ءبىر-بىر قارادى دا قايتا جاتتى. ءبۇل ەكىنشى رەت قاراۋى. ەشقايسىسى سەزگەن جوق.
ۇزىن قۇيرىق قاپ تەسەر ىرگە جاعالاپ جۇگىرىپ ءجۇر. ونى ەشكىم كورگەن جوق.
كەزىن ەندى ءبىر اشقاندا شىعاناق تىشقاندى دا، كوڭىلسىز تىنىشتىقتى دا ايداپ شىقتى.
— كەمپىر-اي، كەمپىر، كويلەگىڭنىڭ استىنا تىشقان ەندى.
— كەتەك! — دەپ ۇشىپ تۇردى ءزارۋ. كويلەگىن سىلكىلەپ، تۋلاپ ءجۇر. باسقالارى كۇلىپ جىبەردى.
شىعاناق شايقىنى شاقىردى قاسىنا. بەس ۇلدان قولدا قالعان كەنجەسىن ماڭدايىنان ءسۇيىپ، باسىنان سيپاپ كوپ وتىردى.
— سەن نەگە تومسىرايدىڭ، بوتام؟ اعالارىڭ ەسىڭە ءتۇستى مە؟ اكەڭدى ويلايمىسىڭ؟ الدە، زاماندى ويلايمىسىڭ؟ سەن بويلايتىن وي ەمەس قوي ءبىرى دە.
— اتا، وسى نەمىس قانداي بولادى — دەدى شايقى.
— نەمىس پە؟.. نەمىستىڭ استىڭعى ءتىسى تاناۋىنا، ۇستىڭگى ءتىسى يەگىنە جەتىپ تۇرادى. اۋزى اناۋ ەسىكتەي. ءدال ماڭدايىندا جالعىز كوزى بار...
— ادام با ءوزى؟
— ادامنىڭ ازعىنى.
— وق وتە مە وعان؟
— ولاي-بۇلاي وق وتپەيدى. جابۋلى تەمىر اربانىڭ ىشىندە وتىرادى.
— وندا قالاي كورەدى؟
— جالعىز كوزىنىڭ تۇسى اشىق.
— سول تەسىكتەن بۇعىپ بارىپ، ىستىكپەن ءپىسىپ السا، ولە مە؟
— ولەدى.
شايقى قۋانىپ كەتتى. اتىپ تۇرىپ، اتاسىنىڭ قوبديىن اشىپ، ىستىك دايىنداۋعا كىرىستى. شىعاناق تاعى دا ءبىر جىميىپ، ەلەۋسىندى قولعا الدى.
— ەلەۋسىن، سەن ماعان وكپەلەپ وتىرمىسىڭ؟
— ءيا، سىزگە وكپەلەدىم.
— نە جازدىم؟
— ءتورت بالانى بىردەن جونەلتىپ، ەزىڭىز تاعى جاتۋدى جيىلەتىپ باراسىز.
— بالاسىز، شالسىز ايەلدەردىڭ نە جانى وتىر ەكەن؟
— ءتاڭىر سالعان سوڭ شىدايدى دا.
— ءتاڭىردىڭ ەركەسى سەن بە ەدىڭ؟ تاعدىردان شىعىپ، ەلدەن شىعىپ قايدا بارماقسىڭ! شىداۋ كەرەك.
ەلەۋسىن ءبىر كۇرسىندى دە قويا قويدى. ءزارۋ ءوزىنىڭ ۇندەمەس مىنەزىن بەرىك ۇستاپ، تومەن قاراپ جاي وتىر. شىعاناق كوز قىرىن تاستاپ قويىپ:
— بارىڭنەن وسى قارا كەمپىر مىقتى ما دەيمىن، — دەدى دە، ەكى قىزىنا قارادى. — اقبالجان، اقجىبەك قاراعىم، ايتتىڭ ولەڭىن ايتىڭدارشى قوسىلىپ. سول قۇرتىمداي نەمە شىمىر بولسا كەرەك ءوزى. ماحمەت ناۋقاستاۋ ەدى. جاتىپ قالدى ما ءبىر جەردە...
اقبال مەن اقجىبەك تايانا وتىرىپ، ايتتىڭ ولەڭىن انگە سالىپ ايتتى...
جان اتا، جالعىز سەنى تاستاپ بارام، مايدانعا جولداسىمدى باستاپ بارام. قالعانشا قاسىق قانىم جىعىلماس تۋ، سوۆەتسىز باسقا ءومىر ماعان ارام. ۇياڭنان ۇشىرىپ ەن، بەس بالاپان، كەز بولدى مىنا زامان الاساپىران.
ىڭىرانعان سول ۇيادا. اتا، سەنى، قىرانداي قاناتىمەن قورعار بالاڭ. تاققانمىن وسيەتىڭدى تۇمار قىلىپ، باعىندى ماسكا ورنىنا الدىم كيىپ، تۇسكەندە التىن بەسىق ەل ەسىمە، ىزادان كەتەدى ءىشىم كۇيىپ-كۇيىپ...
— شىمىرىن قاراشى! — دەدى شىعاناق ءسۇيسىنىپ. — بۇل قايدان اقىن بولىپ ءجۇر؟! ناعاشىعا تارتادى، شەشەگە تارتادى دەگەن بەكەر بولسا كەرەك. مىنا كەمپىردى ۇرساڭ دا اۋزىن اشپايدى.
— نەگە، ارعى تەگىندە بار بىلەم، — دەپ ءزارۋ جاڭا عانا ءتىل قاتتى. شىعاناق قىتىعىنا تيە سويلەدى:
— اتالارىڭ وندا تىم تەرەڭگە كومگەن ەكەن. ايت سونى قازىپ جاتتى دەيمىسىڭ. داۋدە بولسا ءوزىمىزدىڭ تەلعارانىڭ ءبىر جەرىنەن الىپ كەتە بارعان شىعار.
— قايدام؟ — دەدى دە اڭقاۋ ءزارۋ ۇندەمەس قالپىنا قايتا كەلدى. ەلەۋسىن قالجىڭدادى:
— ءبارىن وزىڭىزگە تارتا بەرەسىز. وزگەمىزگە ەشتەڭە قالدى ما؟
— ە، ءتايىرى، ادىرايعان ادايعا اقىندىق قونا ما. ونىڭ، اقىلى قاي جەرىندە تۇرادى. تىلەگەنى توبەلەس ەدى، سونى اپار توركىنىڭە، نەمىسپەن دە ءبىر دويىرلاسىپ كورسىن.
ءبارى دۋ كۇلدى. شىعاناق ادايدىڭ ەرتەدەگى وداعاي مىنەزدەرىن ايتىپ كۇلدىرە ءتۇستى. ءوزىنىڭ ءىشى كۇلمەي، سىرتى عانا كۇلەدى. ەرىكسىز بىرەۋ ايداپ سالىپ وتىرعان سياقتى. الدەن ۋاقىتتا:
— بالام، الگى قاعازدار جاتىپ قالدى عوي، — دەدى اقجىبەككە. — وقيىقشى سونى.
ورنىنان سوزالاڭداپ كوتەرىلگەندە ەلەۋسىن ۇشىپ تۇرىپ بەلبەۋىن ۇسىندى. بەلىن بەرىك بۋىنىپ ستول باسىنا كەلدى. اقجىبەك حاتتاردى بىرتىندەپ اشىپ وقي باستادى:
«قۇرمەتتى بەرسييەۆ جولداس! تارى رەكوردىن جاساۋ كۇرەسىندەگى تاجىريبەڭىزدى حالىققا كەڭ تاراتۋ ءۇشىن بۇكىلوداقتىق اۋىلشارۋاشىلىق كەرمەسىنىڭ بيۋروسى ءبىر ماقالا بەرۋىڭىزدى وتىنەدى...»
— ءتىلىڭ قاپتال، جەتە مە ورىسشاعا؟ — دەدى شىعاناق اقجىبەككە حاتتى وقىپ بولعان سوڭ.
— جەتىڭكىرەمەيدى. ماقالا جازىپ تا كورگەنىم جوق.
— قول قىسقالىقتان، ءتىل قىسقالىق جامان، بالام. ۇيرەنۋ كەرەك. ماحمەتىم بولمادى عوي. سەرگەيگە ايتىپ جازدىرامىن. وقي بەر.
— مىنا حاتتى لەنين اتىنداعى بۇكىلوداقتىق اۋىل-شارۋاشىلىق عىلىم اكادەمياسى جازىپتى. اسىعىس ەكى سۋرەتىڭىزدى سۇرايدى.
— ونى قايتەدى؟
— كىتاپقا باساتىن كورىنەدى.
— جىبەرىڭدەر.
«قۇرمەتتى شىعاناق جولداس! الداعى جازدا «تارى ەگىسىنىڭ ستاحانوۆتىق اگروتەحنيكاسى» دەگەن كينوكارتينا جاسالعالى جاتىر. مەن سونىڭ رەجيسسەرى ەدىم. مۇمكىن بولسا كوپتەن كوپ وتىنەمىن، مىنا سۇراقتارعا كەشىكتىرمەي جاۋاپ بەرسەڭىز ەكەن:
1. سىزدەرگە ەڭ جاقىن تەمىر جول ستانسياسى قايسى؟
2. ول ستانسيادان ءسىزدىڭ كولحوز قانشا جەر؟ نەمەس بارۋعا بولادى؟ سۋسىندى الا ءجۇرۋ كەرەك پە، جول بويى تابىلا ما؟
3. جازعى ەگىسكە قاشان شىعاسىزدار؟ تارىنىڭ كوكتەيتىن، سۋ ىشەتىن، وراتىن مەرزىمدەرى قاي كەز؟
4. ءسىزدىڭ تارىنىڭ ابدەن پىسكەندە سىرتىنا مايى شىعىپ تۇرادى دەگەن راس پا؟ راس بولسا، ارالاعاندا ەرەكشە جۇمىس كيىمىن الا بارۋ كەرەك پە؟
وسى سۇراقتارعا جاۋاپ الىسىمەن كينو جاساۋعا بارا بەرەمىز...»
— اتتەڭ، سوعىس ۋاقىتى-اۋ، ايتپەسە مۇنىمەن ءبىراز قالجىڭداسۋعا بولادى ەكەن، — دەدى شىعاناق. — سەن جاز. جاۋابىن اقبال بەرسىن. ماعان وقىرسىڭدار سونان سوڭ.
اقجىبەك قالعان حاتتاردى ىشىنەن وقىپ، جاۋابىن ءبىراق بەردى.
— بۇلاردىڭ ءبارى سەلەكسيا ستانسيالارىنان كورىنەدى. تاجىريبە جاساۋعا تارى سۇرايدى. تاجىريبەڭىزدى سۇرايدى.
— دۇرىس! — دەپ شىعاناق ورنىنان تۇردى. — تارىسىن ءقازىر جونەلتىڭدەر. جاڭاعى ماقالا جازىلعان سوڭ ءبىر-بىر دانادان جىبەرەمىز.
ءۇي ادامدارى ءارقايسىسى ءوز جۇمىسىنا كىرىستى. اقبال مەن اقجىبەك تارى جونەلتۋگە، ءزارۋ بايبىشە اس قامداۋعا شىقتى. ەلەۋسىن كۇرەك الىپ دالاعا بارادى. تەمىر ىستىگىن سۋماڭداتىپ، شايقى دا جونەلدى. ءبارىن كوزىمەن ۇزاتىپ سالىپ، وڭاشا قالعان شىعاناق تاياعىنا سۇيەنىپ جان-جاعىنا قاراپ تۇر. ءۇيىن جاڭا كورگەندەي ءار نارسەگە بايىپپەن قارايدى. اقىرىن ءجۇرىپ كەلىپ، ءىلۋلى تۇرعان قوس اۋىزدى الدى. الدى دا قايتا ءىلدى ورنىنا. ءوزى توقىعان اۋعا كوزى ءتۇستى. ونىڭ دا قاسىنا كەلىپ، سەتىنەگەن جەرىن تاياعىنىڭ ۇشىمەن ءتۇرتتى دە جۇرە بەردى. شكاف ىشىندە، پىسكەن قارتا تۇر. ءبىراز قاراپ تۇردى دا، شكافتى جابا سالدى. تۇگەلدەپ شىقتى ما ءبارىن، ءتۇڭىلىپ شىقتى ما بارىنەن، قارا شال تۇنەرگەن بۇلتتاي ءتور الدىنا كەلىپ، سالماعىن سالا تۇرعاندا، تال تاياعى مايىسىپ، كىرپىكتەرى قابىسىپ كەتتى. ۇيقى ما، وي ما، ايتەۋىر كوزى جۇمۋلى، ىشىنە عانا ۇڭىلگەن كەزى ەدى. كوپ كەشىكپەي جالت ەتتى كوزى. «ۋھ» بولدى شىققان ءۇنى:
— داريعا، شاتتانا ءبىر كۇلسەم، شارتيا ءبىر تويسام، جالعاندا ارمانىم جوق سياقتى! جازىلعان بار ما وسى اۋرۋدان؟! حابار قايدا موسكۆادان؟! ارمان. ارمان. جەتكەنىمنەن جەتپەگەنىم كوپ ەكەن.
الدىڭ اران، ارتىڭ تايعاق كەڭ دۇنيە-اي، مۇنشا سۇلۋ بولارمىسىڭ! قۋراعان كارى دە، بالدىر جاس تا ساعان قۇمار. شىركىن ارمان! شاتتانا ءبىر كۇلسەم، شارتيا ءبىر تويسام، جالعاندا ارمانىم جوق سياقتى. جازىلعان بار ما وسىدان؟ حابار قايدا موسكۆادان؟ — دەپ جاپادان جالعىز كۇڭىرەنىپ تۇرعاندا، قاتىن-بالالارى ۇيگە دۇرلىگە كىردى.
— تەلەگرامما!..
— ستاليننەن!..
— ستاليننەن تەلەگرامما!..
اقجىبەكتىڭ قولىمەن داۋىسى بىردەن دىرىلدەپ، قولىنداعى قاعازدى وقي باستادى. باسقاسى تىرپ ەتپەي ءتونىپ قالدى.
«قازاق رەسپۋبليكاسى. اقتوبە وبلىسى، ويىل اۋدانى، «قۇرمان» كولحوزى. زۆەنو باستىعى بەرسييەۆ شىعاناق جولداسقا!
«قىزىل ارمياعا ىستەگەن قامقورلىعىڭىز ءۇشىن، بەرسييەۆ جولداس، سىزگە راقمەت. ءبىزدىڭ ارميانى ەشبىر كۇش جەڭە المايدى.
كوپ جاساپ، جاڭا تابىستارعا جەتۋىڭىزگە تىلەكتەسپىن. سالەمىمدى قابىل ەتىڭىز.
ستالين.»
وقي الماسا دا، شىعاناق تەلەگراممانى ءوز قولىنا الىپ، ارلى-بەرلى قاراپ تۇردى دا، اقجىبەككە بۇرىنعىسىنداي «ساقتاپ قوي» دەمەستەن، ءوزىنىڭ ءتوس قالتاسىنا سالدى. شىعىپ كەتەتىندەي تۇبىنە اپارىپ، تۇيمەسىن مىقتاپ سالىپ، قالتانى سىرتىنان باسىپ-باسىپ قويادى. سويلەمەيدى. الاسۇرعان كوڭىلدىڭ اۋەنىمەن ءبىراز اۋىتقىپ تۇرعان سوڭ:
— مەن اتقا مىنەم! — دەپ شىعىپ كەتتى.
قورادا تۇرعان كوك اتقا مىنە سالىپ، الدىمەن جانبوتا، كارىباي، شاڭگەرەيلەردى قۋانتتى. قۋانىش «قۇرمانعا» سىيماعان سوڭ ەندى «كەمەرشينگە» تارتىپ بارادى. «كەمەرشيندە» زاۋرە، ارجاعىندا قونىستاس وتىرعان «قاراكولدە». كۇلمەس، وڭ بۇيىردە بولاشاق قۇداسى قاشقىن بار. ۇشەۋى دە شىعاناققا ىلەسە شىققان تارىشىلار. ءارقايسىسىندا ءبىر-بىر ماشينا. جاز قاشان شىعادى دەپ الاقانىنا تۇكىرىپ تۇر.
قاتتى ءجۇرىپ شىعاناق جەتكەندە، كۇلمەس وسى اۋىلدا ەكەن. زاۋرە ەكەۋى قورانىڭ قابىرعاسىنا سۇيەنىپ، ءۇن-تۇن جوق سىلەيىپ قالىپتى. زاۋرە سىلبىر ءجۇرىپ كەلىپ شىعاناقتىڭ اتىن ۇستادى. سولعىن امانداسىپ، ۇيگە ەنگەن سوڭ بۇرىنعىداي ساماۋرىنعا جۇگىرگەن جوق. سارعىلت بەتىنىڭ تۇگى شىعىڭقىراپ، سازارىپ وتىرىپ:
— نە ويلاپ جاتىرسىزدار؟ — دەدى.
— نە ويلايمىز؟ — دەپ شىعاناق تاياعىن ءبىر قوزعاپ قويدى. — كولىكتى كۇتىپ، تۇقىمدى سايلاپ، سايمان تۇزەتىپ، قار ۇستاپ جاتىرمىز. ءقازىردىڭ وزىندە شيتانى ەكى اۋىستىرىپ قويدىق.
— ەندى نەمىستى تويىندىرماقسىز با؟
— نەمىسى نەسى؟
— موسكۆانى العان نەمىستىڭ «قۇرمان» مەن «كەمەر-شينگە» ءالى كەلمەي مە؟
— وسى موسكۆانى الدى دەگەن حابار قايدان تاراپ ءجۇر؟ راديودا، گازەتتە جوق.
— دۇرلىكتىرمەيىن دەپ ايتپايدى عوي. جاقىنداعالى قاشان. ۇكىمەتتىڭ كوشۋىنە قارامايسىز با، وڭايلىقپەن كوشە مە ۇكىمەت؟ لەنينگرادتىڭ ءحالى اناۋ...
— ال سوندا نە ىستەمەكسىڭدەر؟
— جۇرتپەن بىرگە كورەمىز دە.
— جۇرت نە دەيدى؟ مەن سىرقاتتانعاننان بەرى كەپ جۇرمەيمىن.
زاۋرە ءمۇدىرىپ قالدى. «جۇرت» دەسە دە جۇرتتىڭ بارىنە سىرىن ايتا بەرمەيتىن سياقتى. ءبىراق شىعاناقتان جاسىرا المادى.
— ايەلدەر باس قوسقاندا ايتىلماعان ءسوز قالا ما، شىقا، — دەدى. — ءقازىر ايەل سورلى ءبارىن ويلايدى. ءبارىن ىستەيدى. ەلىن، جەرىن قيىپ كەتە الاتىن ەمەس. ەرىن، بالاسىن، اكە-شەشەسىن، تۋىس-جولداسىن تاستاپ قايدا بارامىز؟ قولدا بار استىقتى تىعۋ كەرەك. ەگىن سالماۋ كەرەك. مالدى ەلسىز قۇمعا ايداسا، شەپتەن ۋ جاساپ، كەلگەن نەمىستى ۋمەن عانا قارسى السا دەپ دالباسالايدى. دالباسا دا بولسا، وسىعان ۇيىپ قالعان ءتارىزدىمىن. وردا جىعىلسا، وسىدان باسقا نە قالادى؟
— وردا جىعىلسا، وسىعان مەن دە قوسىلدىم. ءبىراق جىعىلعان جوق. جىعىلمايدى! — دەپ شىعاناق تەلەگراممانى سۋىرىپ الدى. — مىنە، ءستاليننىڭ تەلەگرامماسى؟!
ەكى ايەل قالاي قۋانارىن بىلمەي، ءبىرىن-بىرى جۇلمالاپ جاتتى. شىعاناق اتىنا ءمىنىپ، باسقا اۋىلدارعا جورتىپ كەتتى...
III
ەكى-ۋش كۇننەن بەرگى ۇزدىكسىز بۇرقاق، دالانىڭ ۇڭعىل- شۇڭعىلىن بىتەپ، بۇگىن عانا اشىلدى. ەڭ سوڭعى تۇسكەن ۇلپا قار جەر بەتىن بەزەندىرىپ تەپ-تەگىس، اپپاق دالادا كۇنمەن شاعىلىسقان جۇلدىزشا قىلاۋلار جىلت-جىلت ەتەدى. اسپاندا الاقانداي بۇلت جوق، كۇن نۇرىمەن كوكشىل ءتۇسى جاسىل تارتىپ، كۇلىمدەپ تۇر. جالعىز ادام جاپان دالادا، باسىندا ماسكا، اياعىندا شاڭعى اعىزىپ كەلەدى. بىردە ول — اق قاعازدىڭ ۇستىندە جالعىز نوقات ءتارىزدى، بىرەسە — ايسىز تۇندە، جالتىر اسپاندا قۇيىلا اققان جۇلدىز ءتارىزدى. قار جامىلعان كەڭ دالادا، تۇنىق اۋەدە جالعىز ادام ءجۇزىپ كەلەدى، ءجۇزىپ كەلەدى...
Eگiس دالاسى يرەك-يرەك بەل بولىپ قالعان. شيتالاردى قار باسىپ، بوراسىن باسىنان اتتاپ كەتىپتى. ءبىر توپ ايەل شيتالاردى قايتا كوتەرىپ، قار بۇيراتتاردىڭ اراسىندا قاپتاپ ءجۇر. جەكە ءجۇرىپ اق قاردا شىقىرلاعان اياق تىقىرى، جەكە ءجۇرىپ، ءارقايسىسىنىڭ ىڭىرسىعان قاسىرەت مۇڭى تۇتاسقان ءبىر كۇيگە اينالىپ، قار بەلەستەردى بەسىكشە تەربەپ تۇرعان سياقتى. جاي تەربەپ، ۇزاققا سوزىلعان نازىك زار، ءبىر كەزدە دولدانىپ كەتىپ شايقاپ-شايقاپ جىبەرەدى. بىرەسە بۋىنعانداي تىنا قالادى. تاعى دا نازىك زار. تاعى دا دولى ءۇن. وزگەشە ءبىر كۇي كەڭ دالانى كۇڭىرەنتە شايقاي بەرەدى، شايقاي بەرەدى...
قار بەلەستەردەن ورعي-ورعي جاڭاعى ادام دا جەتتى. جەتىسىمەن ماسكاسىن جۇلىپ الدى. جانبوتا ەكەن. ايەلدەر جينالىپ قالدى.
— جاقسىلىق حابار بار ما؟
— موسكۆا نە بولدى؟
— حات جوق پا؟ — تۇس-تۇستان سۇراقتى بەرىپ جاتىر.
— امانتايدان حات كەلدى، — دەدى جانبوتا كۇلىمسىرەپ.
— نە ايتادى؟
— وقىشى.
— جاسىرماي وقى.
جانبوتا حاتتىڭ ءسوزىن وقىماي ايتا باستاپ ەدى، قۇربى-جەڭگەلەرى بولماستان وقىتتى.
— «قاتىنەكە!» امانبىسىڭ؟ — دەپتى امانتاي سالعان جەردەن. ءبارى دۋ كۇلدى. سول كۇلگەننەن ەزۋ جيا العان جوق. — جانبوتا، سەن قاتىن دەگەنگە قامىقپا. ءدال ءقازىر سەنىڭ باس¬قان ءىزىڭدى حور قىزىنا ايىرباستامايمىن.
ال، ەندى نەمىسكە كەلەيىك. ولارمەن اۋلىمىزدىڭ اراسىندا اۋىل جوق. يتتەرى ساق بولادى ەكەن. جاق جاپپايدى. اركىمدەر سوندا دا «ءتىل» اكەلىپ جاتىر. «ءتىل» دەگەنگە تۇسىنەسىڭ بە؟ قولاقپانداي نەمىستى قوتاننان ۇرلاپ الۋ كەرەك. ۇرلاساڭ مارتەبە، قولعا تۇسسەڭ قۇرىعانىڭ. كومباتىمىز قالجىڭ كوتەرمەيتىن ادام. «ءبىر توقتى ۇرلاۋ مەنىڭ دە قولىمنان كەلەدى» دەپ ەدىم، ۇرسىپ تاستادى. ايتسە دە، قىڭقىلداي بەرگەن سوڭ، شولعىنشى جولداستاردىڭ قاسىنا قوسىپ، «باۋلىڭدار» دەدى. مەنى قۇس دەسە كەرەك. بىلاي شىققان سوڭ قويام با، «وسى جولعى ابرويدى ماعان بەرىڭدەر» دەپ جابىستىم. «نەمىس جەتەدى. الا بەر»، — دەدى جولداستارىم.
قالىڭ ورماننىڭ ىشىندە، قاراڭعى تۇندە، قالىڭ قارعا اق تيىندەي سۇڭگىپ كەتتىك. سەنى مەن مەنىڭ ويىلعا سۇڭگۋىمىز ەمەس — ول. ءولىپ كەتسەڭ دە ۋاقىتسىز باس كوتەرمەيسىڭ. ايتەۋىر قار جۇمساق، شاپانىمىز اق، قويان-قولتىق كەلگەنشە تىقىرىڭدى دا، ءوزىڭدى دە سەزدىرمەۋگە بولادى. تەك ەپتى بول. ەسىڭدە بار ما؟ بۇعىپ كەلىپ، سەنى سۋ ىشىندە قالدىرعاندا ءبىر قىسىلعان ەدىم، سودان كەيىن قىسىلعانىم وسى شىعار. دەمىم كەۋدەمە سىيماي بارادى. وگىزدەي ءبىر نەمىس وڭكيىپ، الدىمنان تۇرا كەلدى. جەر بەتى جىم-جىلاس. باسقا ەشتەمە كورىنبەيدى. ولار دا قۋ ەكەن، قار استىنا، جەر استىنا ەنىپ كەتتى. شاۋىلدەگەن يت داۋسى عانا ەستىلەدى. «يت» دەگەنىم سولاردىڭ مىلتىعى. ءبىر تىنبايدى. اسپان جارق-جۇرق، الاي-تۇلەي. مەنىڭ كوزىم ءداۋ نەمىستە عانا. اتىپ تاستاسام «ءتىل» جوق. ۇستاي السام ىرىق بەرمەي مە دەپ سەسكەنەمىن. «سەسكەنبەيمىن» دەگەننىڭ ءبارى وتىرىك. و دا ساۋىسقاننان ساق. تورۋىلعا شىققان ءتۇرى بار. تۋرا مەنى باسقالى كەلەدى. قالاي شىدارسىڭ! اتىپ تۇرىپ، ىشتەن الا بەرگەنىمدە، مىلتىقتىڭ دۇمىمەن بەتكە بەرىپ كەپ جىبەردى. امانتايدىڭ ەكى ءتىسى وپىرىلىپ اۋىزعا قۇلادى. بەتتى قان جاۋىپ كەتتى. Tic پەن قانعا الاڭداسام ءوزىمدى الىپ كەتەتىن. ساسىق كۇزەنشە جابىستىم. جۇلقىلاپ، سۇيرەتىپ ءجۇر. ءيتتىڭ كۇشتىسى-اي، ىشتەن وراي شالسام دا، قىرقا شالسام دا تۇسپەدى. مىڭقىلداپ بىر-ەكەۋى تاعى كەلىپ قالدى. «ءبىزدىڭ وزگەلەر قايدا!» دەدىم سونسوڭ داۋىستاپ. مىلتىق داۋسى شىقتى. سويتسەم، ءبىزدىڭ قۋلار كەيىنگى ەكى نەمىستى كۇتىپ جاتىر ەكەن. ەكەۋىن قالپاقتاي ءتۇسىردى دە، مەنىڭ ءداۋىمدى باس سالىپ، اۋزىن بۋىپ، الا جونەلدى...
ءسويتىپ، ءقازىر امانتاي سويلەگەندە ءتىلى جىلتىڭداپ تۇرادى. ءبىر سەبەپتەن وسىنىڭ ءوزى جاقسى بولدى. التىن ءتىس سالدىرىپ، مادەنيەتتى بوپ بارام. جاڭاعى نەمىستى ەنەسىنەن جاڭا تۋعانداي قىلدىم، كومباتقا جەتكەنشە ەكى ءتىسىمنىڭ ورنىنا ءتورت ءتىسىن قاعىپ الدىم. ءبارىن قاعىپ الايىن دەپ ەدىم، جولداستارىم بەرمەدى.
نەمىس دەگەندى كورگەنىم وسى. اقىلى كەم، قارۋى كوپ جۇرت ەكەن. موسكۆانى الامىن دەپ ۇيدەي-ۇيدەي تانك دەگەن ماشينا جاساپتى. كەرەمەت! ىرقىنا جىبەرسەڭ ەشتەڭە قالدىرماي ۇيپاي بەرەدى. ەر اعاشتىڭ، ەر كودەنىڭ تۇبىندە ءبىزدىڭ جىگىت- تەر اڭدىپ جاتىر. مۇندا دا اۋىلداعىداي ءادىس، جۇرەك كەرەك. ءبىر بوتەلكە، ءبىر وق نە جۇمىرىقتاي گرانات ءدال تيگىزسەڭ ۇيدەي تانكتىڭ تالقانىن شىعارادى. نەمىستىڭ اقىلسىزدىعى سول ەمەس پە، وسى تانككە سەنىپتى. ەندى قادام باسا الماي قالشيىپ تۇر. قىزىق ءالى الدا. قاتىنەكە، سوعىس سىرىن ايتا بەرۋگە بولمايدى. موسكۆانى الۋ نەمىسكە ارام بولار.
كەتپەنگە كوپ تالاسا بەرۋشى ەدىڭ، قولىڭا ەركىن ءتيدى. مەنىڭ اتىزدارىمدى دا سۋارا سال. شىقاڭ اۋرۋ دەپ ەسىتتىم، سەن ساۋسىڭ. تەڭەلەم دەپ ءجۇرىپ، ەركەكتەن اسپاساڭ نە قىلسىن، سەن قاسقا.
تەز حات جاز. قالجىڭ ايتشى ءبىر، ساعىنىپ ءجۇرمىن. قوش. كەتىك ءتىس امانتايىڭ».
ايەلدەر كۇلىپ وتىرىپ، كوز جاسىن توگىپ وتىردى. امان¬تاي ەڭبەكتىڭ دە، كوڭىلدىڭ دە دۋمانى ەدى. ول كەتكەن سوڭ جاستار دا كوڭىلسىز سياقتى. بەرىكپىن دەگەن جانبوتانىڭ ءوزى دە بوساعان ءتارىزدى. امانتايدىڭ «قاتىنەكە» دەگەن ءسوزىن مىڭ «سىز-بىزدەن» ارتىق كورىپ:
— ءاي، تەنتەق ءاي تەنتەك! — دەي بەرەدى. ەكى تەنتەك تاڭ-تالاسىپ جۇرسە دە، ءبىرىن-بىرى قاتتى باعالايتىن. ءسوزى، مىنەزى، قالجىڭى تەڭ كەلگەن سوڭ، كەيدە ءتىپتى، قاساقانا قاعىساتىن. ەندى ول وندا، بۇل مۇندا، قۇلىن-تايداي تەبىسە ويناپ وسكەن كۇندەر كوز الدىندا كولبەڭدەپ تۇر...
— امانتايدى ساعىنىپ ءجۇرمىن! — دەدى سونان سوڭ جانبوتا كۇرسىنىپ. — ءبارىن تاستاپ كەتەر ەدىم. ءبارىن بىرگە كورەر ەدىم. بولماي قالدى...
وسى سوزىمەن ەكەۋى عانا بىلەتىن جاسىرىن سىردى اشىپ سالدى. اشپاسقا بولمادى. امانتايمەن قوسىلىپ قالعان. كولحوز سالتىمەن توي جاساۋعا ۇلگىرمەي، ول مايدانعا ءجۇرىپ كەتتى. كورگەن قىزىق، ءوڭ مەن تۇستەي بولىپ قالا بەردى. ءبىراق جانبوتا جاي قالماپتى. ءىشى كۇن ساناپ تومپيىپ كەلە جاتقان سياقتى. بۇرىنعىداي قاتتى ءجۇرىس، وقىس قيمىلدى دە¬نەسى كوپ سۇيمەيدى. «بولماي قالدى» دەپ وتىرعانى سول.
امانتايمەن قوسا بىرەۋ بالاسىن، ەرىن، بىرەۋ تۋىسقانىن ويلاپ كەتتى. جۇمىس باسقان ايەلدى قايعى قابات باسىپ، قابىرعالارى سىنىپ بارا جاتقان سياقتى. جانبوتا ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— نەمەنە، بولجىراپ باراسىڭدار! جاردان، ءاعا-ىنى، اكەدەن ايىرىپ قان قاقساتقان نەمىسكە كوز جاسى وتپەيدى. ەڭبەك سوققىسى عانا وتەدى. اسكەردىڭ ازىق-تۇلىگىن، قارۋ-جاراعىن مولايت. ۇيدە قالعان كەمپىر-شال، جاس بوبەكتەرىن جۇدەتپە. قايتىپ كەلەر كۇن بولىپ، قاجىپ قايتقان ەر نالىپ وتىرسا، ودان اۋىر بىزگە نە بار؟ ازاماتتىڭ بىزدەن تىلەگى وسى. جار سۇيگەن، اتا سۇيگەن، بالا سۇيگەن ايەل بۇگىن تەك ەڭبەكتى عانا ءسۇي. امانتاي جاڭاعى حاتتا مەنىڭ اتىزىمدى سۋارا سال دەپتى. شىقاڭ ناۋقاس. وسى دالانىڭ قوجاسى ءبىز بولىپ قالدىق. ساعىنىش، قايعى، ىزا، ار-نامىس ىستەن جارقىلداپ كورىنىپ جاتسىن! ەكى ءجۇز سەنتنەردى ۇران ەتەيىك. ال تۇرىڭدار، جولاۋشىلار تەز قايتادى، سوندا...
ءارقايسىسى ءوزىنىڭ بەلەستەرىنە قاراي اياڭدادى. بىرەۋ كوزىن ءسۇرتىپ، بىرەۋ ءسىڭبىرىپ تاستاپ، قايسىبىرەۋى ەندى-ەندى سولقىلداپ بارادى.
جانبوتا مەن ايسۇلۋ ءبىر كەتتى. جانبوتا شاڭعى تاياعىنىڭ باسىنداعى قالپاعىن جۇلىپ تاستاپ، قاردىڭ قالىڭدىعىن ولشەپ كەلەدى. شيتا ءۇشىنشى رەت كوتەرىلىپ جاتىر. قار ءبىرسىپىرا قالىڭداپتى. ءبىراق الا. ءبىر جەرى ەلۋ سانتيمەتر، ءبىر جەرى جەتپىس بەس، ءبىر جەرىنىڭ قالىڭدىعى ءبىر جارىم مەتر.
— ماشينا بار. قار ۇستاپ كەرەگى نە؟ — دەدى ايسۇلۋ. — الگى ۇزىننىڭ شىعارعانى وسى.
«ۇزىن» دەگەنى اگرونوم سەرگەي. ۇزىن ەكەنى دە، قار ۇستاۋدى سول شىعارعانى دا راس. شىعاناق وڭدەۋ تاجىريبەسىن «ارام» ەگىننەن كورگەننەن بەرى سەرگەيدىڭ ءسوزىن جاقسى تىڭدايتىن بولعان. قار توقتاتۋ ءادىسى بۇل كولحوزدا بيىل عانا قولدانىلىپ وتىر.
جانبوتا ايسۇلۋعا جاۋاپ قايىرعان جوق. قاعازىن الىپ ەسەپتەي باستادى.
— سەنىڭ-اق ءتۇرتىنۋىڭ بىتپەدى-اۋ. ودان دا وڭاشادا سىرلاسىپ الايىق تا.
— ورتا ەسەپپەن العاندا ون توعىز گەكتار جەردە جارتى مەتر قار جاتىر...
— ءجا، قويشى ەندى.
— تۇرا تۇر. شىقاڭ ءبىر مەترگە جەتكىز دەگەن. سوندا ءبىر گەكتاردا مىڭ بەس ءجۇز كۋبومەتر سۋ بولماق.
— ماشينا نەمدى بىتىرەدى؟
— تۇرا تۇرشى قاباتتاماي. اشىق بوروزدا جاساماسا اعىپ كەتەدى-اۋ.
— نەمەنە اعىپ كەتەدى؟ — سىڭق-سىڭق كۇلىپ جىبەردى ايسۇلۋ.
— سۋدى ايتام، — دەدى جانبوتا. — اشىق بوروزدا جاساماي بولمايدى. شيتالار جەتىڭكىرەمەيدى، اققالا سوعۋ كەرەك. اتتەڭ كۇش كەم، ايتپەسە ەگىنجايدىڭ بارىنە قار ۇستار ما ەدى.
— قار مەن قايعىنى ويلاپ ولەمىز بە؟ باسقا بىردەمە ايتساڭشى.
— نە ايت دەيسىڭ، سەن وسى؟ — دەدى جانبوتا قاعاز، قارىنداشتارىن قالتاسىنا سالىپ جاتىپ.
— كوڭىل شەرىن تارقات.
— اققالا سوق. سۋدى مولايت. سوندا تارى دا كوبەيەدى، كوڭىل شەرى دە تارقايدى.
— اتەك بوپ كەتكەنسىڭ بە، ءوزىڭ؟ توسەك اۋزىڭا ءبىر تۇسپەيدى عوي!
جانبوتا كۇلىپ جىبەردى.
— بيشارا-اۋ، قۇر توسەكتەن نە شىعادى؟
— سوندا دا، جۇبانىش-تاعى.
— ال. جۇباتشى قانە.
— سەنەن جاسىراتىن سىر جوق، — دەدى ايسۇلۋ. — ۇيىقتاسام دا ەركەك ەسىمنەن كەتپەيدى...
— تۋ، انتۇرعان ەكەنسىڭ! — دەپ جانبوتا دا كۇلىپ جىبەردى. — ەركەكتىڭ، ءويتىپ ءقادىرىن كەتىرمە. ول — اتا. اتا دەگەن ءۇيدىڭ اسقار تاۋى ەمەس پە؟ ول — ازامات — ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، قارسى شاباتىن ەرىڭ ەمەس پە؟ ول — جار — ءومىردىڭ وي-قىرىن بىرگە كەزەتىن قوساعىڭ ەمەس پە؟ مەن امانتايىمدى وسىلاي باعالايمىن. ونىڭ تەنتەك مىنەزى، وتكىر ءتىلى ماعان باسىتقى ءتارىزدى. سەنىڭ ايتجانىڭ تىم سىپايى عوي، بابىڭدى بىلمەگەن شىعار.
— بىلسىن-بىلمەسىن، امانتايىڭا ايىرباستاعىم كەلمەيدى.
— مەن دە ايىرباستاعالى ىنتىعىپ وتىرعام جوق!
— ەكەۋىن دە قويا تۇرايىق. ەرمەك تاپشى ءبىر، — دەدى ايسۇلۋ.
— سەن دە وسىنداي ما ەدىڭ! — دەپ جانبوتا ايسۇلۋعا جالت قارادى. — ولار قالاي شىداپ ءجۇر؟ باس قامىن ويلايتىن شاقتا، باسقانى ويلاۋ باسى دۇرىس ادامنىڭ ءىسى ەمەس. ءدال ءقازىر جارىڭا ىستەگەن وپاسىزدىق، وتانعا ىستەگەن وپاسىزدىقپەن بىردەي. قيىن كۇندە جان جولداسىن قيعان ايەل،
وتانىن دا قيىپ جۇرە بەرەدى. جۇرەگىم ءتىپتى سۋىپ كەتتى عوي! نەمىس كەلسە الدىمەن سەنەن كەرەرمىز قورلىقتى...
ايسۇلۋ ۇندەي المادى. جانبوتا شاڭعىسىن اياعىنا بايلاي سالا سىرعىپ كەتتى. جاقسى كورەتىن جولداسى جول بويى ەسىنەن شىققان جوق. جاس كەزىندە ءوزىن الداعان جىگىت قوسا ەلەستەپ، ايەلدەن دە سوعان ءبىر سىڭار تاپقانداي بولىپ كەلەدى...
— وپاسىزدىق ءار قيلى. ءبارىنىڭ، تامىرى ءبىر، — دەدى جانبوتا. ۇيىنە كەلىپ قالعان ەكەن، ءجۇرىسىن باسەڭدەتتى.
IV
ەلسىز تاۋدا كوپ ۋاقىت باتىسقا تەلمىرىپ باسى اعارعان اقمەتتىڭ كوزى شايداي اشىلىپ كەتتى. قورىققان ەلى، قاشقان كولحوزى باسىنا قارا كۇن تۋىپ، تومەن قاراپ تۇنجىراعان ءتارىزدى. قۇلا ازبانعا ەر سالىپ، اش قاسقىرداي كورىنە تيۋگە اتتانسا دا، شوشىعان جۇرەك ساپ-ساپ دەي بەردى. كارى ازبان قاتتى ءجۇرىستى كوتەرمەي، قالتا قاراپ تۇرىپ قالدى ءبىر جەردە. اتتى تاستاپ، اقمەت ىزا كەرنەپ جاياۋ تارتتى. سوعىس جايىن، ەل جايىن ءالى جاقسى بىلمەيدى. ايتەۋىر نەمىس قيراتىپ كەلەدى دەگەن داقپىرت ەلسىز تاۋدى دا جاڭعىرتقان ەدى. كەزە-كەزە ويىلعا جەتتى. ويىل ونىڭ، ءوز جەرى ەمەس. ءبىراق ويىل جارمەڭكەسىنە تالاي كەلگەن. توكەننىڭ ۇيىندە جاتىپ، توكەن مىرزا، اقمەت مىرزا تالاي تۇندەردى داستارقان ۇستىندە وتكىزگەن بولاتىن. توكەندى ءبىر كورگىسى كەلەدى اقمەتتىڭ،. ويىندا ۇلكەن جۇمباعى بار، بىرگە وتىرىپ شەشكىسى كەلەدى. كوپ ۋاقىت وتسە دە ۇمىتپاپتى، قاراڭعى تۇندە ءۇيىن تۋرا تاپتى.
توكەن اتتان جاڭا ءتۇسىپ، توسەكتە جاتىر. جول بويى شىعاناقتىڭ ءبىر سالعانىن كوتەرە الماي جاتىر. وڭ يىعى، موينىنىڭ ءبىر جاعى قوزعالتپايدى. سۇيەگى امان سياقتى. كەلىسىمەن يود جاعىپ وراپ تاستاعان.
قارا بايبىشە لاعناتتى جاۋدىرىپ ءجۇر. بۇل كىسى اقتوبەدەن ءبىرجولاتا كەلىپ، اعاسىنىڭ قولىندا تۇراتىن.
— انا نەمەنى سوتقا نەگە بەرمەيسىز! — دەپ شابىنادى.
— كۋا جوق. وعان ءقازىر سوتتىڭ دا شاماسى كەلمەيدى، — دەدى توكەن. قارىنداسى بۋلىعىپ جىلايدى. اعاسى اۋىر كۇرسىنىپ قايرات بەرەدى:
— جىلاما. بۇگىن بە، ەرتەڭ بە ءبىزدىڭ قولعا دا رەزينكە قامشى تيەر...
مەزگىلسىز قاعىلعان ەسىك ەكەۋىن دە سەلك ەتكىزدى. قوڭىراۋلاتىپ اقمەت كىردى. قول الىسىپ، قىراۋىن قاعىپ جايلاسقان كەزدە عانا توكەن باسىن كوتەردى.
— اقمەتپىسىڭ، جانىم-اۋ! ؟
— اقمەتپىن. ءولدى دەپ پە ەڭ؟
توكەن ورنىنان تۇرىپ، قايتادان ءسۇيىسىپ امانداستى.
— قايدا بولدىڭ، قايدان شىعا كەلدىڭ؟ كورمەگەلى قاي زامان! v
— ءتىرى بولعان سوڭ بودەنەشە بۇعىپ ءجۇردىق ايتەۋىر.
— ەشتەمە ەتپەس، جارىققا شىقتىڭ عوي ەندى.
— شىن با، وتىرىك پە، مەيىرىمدى قاندىرا ايتشى.
— كۇماندەنەتىن ەشتەمە قالعان جوق، — دەپ ىرجيا كۇلدى توكەن — بەلورۋسسيا، ۋكراينا كەتتى. موسكۆانى العان شىعار ەندىگى. لەنينگراد قاماۋدا. مىنا جاعى قارا تەڭىزدەن بەرى ءوتىپ، قاپتاپ كەلەدى!
— وندا بۇل نەعىپ قۇلاماي تۇر؟
— وڭايلىقپەن جان شىعا ما؟ دالباسالاپ جاتىر.
اقمەتتىڭ جۇزىندە ءالى دە قۋانىش جوق. ەلەكتر شامعا تەسىلە قاراپ، ءتىل قاتپاي وتىر.
— شايتان شام ويىلعا دا جەتكەن بە؟
— بۇلار وسى الەكەي-شۇلەكەيمەن جۇرگەن، نەمىس ەكەن سوعىس تەحنيكاسىن مىقتاي بەرىپتى.
— سەن قۋاناسىڭ، توكەن. مەن قۋانارىمدى دا، قايعىرارىمدى دا بىلمەي وتىرمىن، — دەدى الدەن ۋاقىتتا اقمەت. — نەمىس دەگەنىڭ وزىنەن وزگەنى جان دەمەيدى دەپ ەسىتەم. الىمىزگە قاراي ءارقايسىمىزدىڭ ادام دەگەن داڭقىمىز، ەلدىك سالتىمىز بار. ءبارىن نەمىس تاپتاسا، ودان ارتىق قورلىق، ودان ارتىق نامىس بولا ما؟ ەگەر بۇل راس بولسا، كەسكىلەسسەڭ دە ءوز ەلىڭ، ۇيرەنگەن ءوز جاۋىڭ ارتىق. بۇعا-بۇعا كەلگەندە، كۇتكەنىم مەنىڭ بۇل ەمەس. تاعدىر اكەلىپ، سىباعاڭا ەندى نەمىس قورلىعىن تارتاتىن بولسا، تىرشىلىكتىڭ قانشا كەرەگى بار. كارى قويدىڭ جاسىنداي جاس قالدى ما، جوق پا، قالعان ءومىردى قان مايدانعا جۇمساعالى شىقتىم. كىمدى قورعاپ، كىمدى ۇرارىمدى بىلمەي تۇرمىن. بىلگەنىڭ بولسا قالدىرماي ايت.
— دۇرىس ايتاسىڭ، قيمىلدايتىن كۇن تۋدى، — دەپ توكەن شوقتىعىن كوتەرە وتىردى، — نەمىستىڭ دۇنيەنى ءوزىم عانا بيلەيمىن، «جاڭا ءتارتىپ» ورناتامىن دەپ كەلە جاتقانى راس. رەسەيدى ءۇش ءجۇز جىلدان ارتىق بيلەگەن اق پاتشالىق تا «بيلەۋشى ءبىر ءوزىم» دەپ وتكەن. قازاق سياقتى بۇراتانا ۇلتقا رەسەي تورىنەن ەشۋاقىتتا ورىن سايلاعان ەمەس. ءبىراق سول قازاقتان شىققان اقمەتتىڭ اقىسى كىمدە كەتتى؟ ۇلت تەڭسىزدىگى — ۇلت ىشىنەن جارىپ شىققان جاقسىلارعا، ولاردى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قولداۋىنا بوگەت بولعان جوق. نەمىس تە وسى جولدان شىعىپ كەتەر دەيمىسىڭ. اقمەت پەن توكەندەرگە امالسىز سۇيەنەدى. سول نەمىسىڭ، مىنە كەلدى. ءتىرى ەكەنىمىزدى ءبىلدىرىپ، بارىمىزبەن الدىنان قارسى شىعايىق.
— نەمىس قولىنداعى ەلدەن حابار بار ما؟
بار. جورالاپ وتىرعام جوق. جوبالاپ وتىرمىن...
توكەننىڭ ءسوزى اقمەتتىڭ ميىنا قونا كەتتى. نەمىس موسكۆاعا تونگەن كەزدە بۇكىل سوۆەت جۇرتشىلىعى بىلاي تۇرسىن، سوۆەتتە كەگىم بار دەگەندەردىڭ كوبى سول كەگىن ۇمىتىپ كەتىپ، وتان نامىسىنا شاپقان ەدى. اقمەت ۇمىتام دەسە دە ۇمىتا المادى. ويتكەنى، سوۆەت تۇسىندا اقمەت پەن توكەن ەشۋاقىتتا الدىڭعى قاتارعا شىعا المايدى. ول ونىڭ بۇرىن «بولعاندىعىنان» ەمەس. «بۇرىن بولدى» دەگەن ءسوز ۇمىت بوپ بارادى. «بولعانداردىڭ» تالايى جاڭا زامانمەن قابىسىپ، ەڭبەك جارىسىندا جۇلدەسىن الىپ ءجۇر. توكەن مەن اقمەتتە بۇل قابىلەت جوق. ءور كەۋدە، تاس بەزەرلىكپەن ءالى ءوزى جاتىپ، كوپكە ىستەتىپ، كوپ ۇستىندە قالقىعىسى كەلەدى. وسى ءۇمىتىن سوۆەت كەسكەن اقمەت نەمىسكە ەرىكسىز كەلىپ قوسىلدى.
— ەل ىشىندە كوپ وتىرىپ ەتىڭ ۇيرەنىپ كەتسە كەرەق — دەدى اقمەت ءبىر كەزدە. كوزى ءالى ەلەكتردە. — مىنا شامدى الەكەي-شۇلەكەي دەيسىڭ. وسى، الەكەي-شۇلەكەيدى ەرتە ۋاقىتتا ويىل تۇگىل اقتوبە مەن ورالدان دا كورگەنىم جوق. ەلدەن كەتكەلى جەتى جىل. كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ جاپسارىندا، دالدا قۋىپ جۇرسەم دە كوزىم تالايدى شالعان. ءبىراق ءدال ويىل بويىنا مىناۋ جەتە قويدى دەگەن جوق ەدىم. جول ءۇستى اعىلعان ماشينا، جول جيەگى تراكتور. اسپان اەروپلان. قاندىاعاش پەن گۋريەۆ اراسى سارتىلداعان پوەزد دەسەدى. ويىلدىڭ ءوز بويىندا دا ءتۇتىن شىققان مۇرجالار كورىنەدى. از ۋاقىتتا وسىنشا ىستەپ، ەلدى قولىنا قوندىرىپ العان سوۆەتتى وڭاي ۇكىمەت دەي المايمىن. نەمىسىڭ قانشا كۇشتى بولسا دا كومەك كەرەك. ءبىزدىڭ كومەگىمىز قانداي بولماق، سونى ايت؟
— كومەك ءتۇرى تورتەۋ: دۇرلىكتىرۋ، ءبۇلدىرۋ، تىڭشىلىق، باستى ادامدارىن ءولتىرۋ. قايسىسى كەلەدى قولىڭنان؟
— ءبارى دە كەلەدى. جوباسىن كورسەت.
— مەن ويىلدى الايىن. سەن ەلگە شىق...
— قاي جەردە نە بار؟
— ىرگەمىزدە تارىنىڭ كەنى بوپ وتىرعان شىعاناق بار. سونى بۇلدىرسەڭ، ءجۇزدى بۇلدىرگەنگە تۇرادى.
— ول الگى سوۆەتتىڭ ارداقتىسى عوي؟
— ارداقتىسى عانا ەمەس. قۇنىكەرىڭ. سەنىڭ توقالىڭدى ءبىر جاقىنىنا الىپ بەردى.
— دۇرىس. مەن سوندا بارام، — دەدى اقمەت. ءوڭى سۋىپ كەتتى. قارا بايبىشە تاماق اكەلدى. داستارقان ۇستىندە دە اقمەتتىڭ كوپكە دەيىن ءوڭى ەنگەن جوق. توكەن بايلانىس جايىن، جول جايىن ايتىپ وتىر ەدى.
— مەن نەمەن بارام؟ — دەدى.
— نەمەن كەلدىڭ؟
— ءبىر ماشيناعا ىلەسىپ كەلدىم.
— مەنىڭ اتىممەن جەت تە، جولعا سالىپ، قاڭتارىپ قويا بەر. تۋرا ۇيگە كەلەدى.
تاماقتانىپ الىپ، ءتۇن ورتاسى اۋا، توكەننىڭ قاراگەرىنە ءمىنىپ اقمەت ءجۇرىپ كەتتى.
V
ءتۇن ورتاسىندا، «كەمەرشيندە»، ءۇش-تورت كولحوزدىڭ كوممۋنيستەرىن جيناپ الىپ ەرماعامبەت بۇگىن تەق قىراعىلىق جايىن سويلەپ تۇر:
— ...بۇل سوعىستا ەلىمىز ەكى سىننان وتپەك. ءبىرى — ەلدىڭ قاشاننان بەرى بويىنا جيعان ەلدىك قاسيەتى. ەكىنشىسى — ەل ۇستاعان سوۆەت سالتى. سونىڭ ءبىرى السىرەسە، ەكىنشىسى سىنىپ كەتەدى. ەل باستاعان كوممۋنيستەرگە تاعدىر ەشۋاقىتتا مۇنداي اۋىر جۇك ارتقان ەمەس. مەيلىڭ كوتەر، مەيلىڭ كۇيرە دەپ اقساقال تاريح موينىڭا اسىلا قۇلادى. ەل تاس بوپ ءتۇيىنىپ الدى. تەمىر تاياقتان تەبەندەي، تەمىر ەتىكتەن تەڭگەدەي قالسا دا نەمىسكە قارسى جورىقتان توقتاۋعا جوق. ءبىراق نەمىس مايداندا عانا ەمەس. اسپانمەن اكەلىپ، بۇلدىرگىشتەرىن ورتاعا تاستاپ جاتىر. ءقازىر اۋىل قاسىنداعى قۇم بارقىنعا دا ەلەۋسىز قاراۋعا بولمايدى. كۇش پەن ساقتىق تەڭ كەلگەندە عانا جەڭىسكە سەنىم بار. ءاربىر كوممۋنيست ءوز تۇرعان جەرىندە بۇتا بىلاي تۇرسىن، ميانىڭ دا اراسىن اشىپ قاراۋ كەرەك. قىبىر ەتكەن كولدەنەڭ ءجۇرىس، ءدۇدامال قارا، بەيساۋات ءسوز تەكسەرۋسىز قالماسىن. بۇگىن، ەڭ ءقاۋىپتى جاۋ — بەيقامدىق!
جينالىس ىشكى قاۋىپپەن كۇرەسەتىن ەرەكشە بريگادالار قۇردى. جەر-جەردى، ەلدى ۋچاسكەگە جاۋاپتى ەتتى!
جينالىس تارقاسىمەن كارىباي اسىعىس قايتتى. اۋىل موسكۆا كومەگىن جونەلتىپ جاتىر. وعان قاراي الماي شىعاناقپەن قامبا ىشىندە كەزدەسىپ شىققان بەتىندە ءجۇرىپ كەتكەن. جول بويى ويىنا الدەنەلەر كەلەدى. قارايعان كورىنسە قادالا قارايدى. جينالىستا ايتىلعان ءسوز ءتىرىلىپ تۇرەگەلىپ، كوز الدىنان ءوتىپ جاتىر... نەمىس ەندى موسكۆا تۇبىندە عانا ەمەس، وسى بۋىلتىق دالادا دا بۇعىپ، سىعالاپ جۇرگەن سياقتى. براۋنينگىن قالتاسىنان الىپ، قونىشىنا سالدى. ونىمەن كوڭىلى داۋالاعان جوق. نەمىستە ايلا كوپ. قىزىلاسكەر تۇرىندە دە، جاي ادام بوپ تا كەزدەسە بەرەدى. قالاي ايىرۋ كەرەك؟ قىراعىلىق قايتسە جەتەدى؟..
كارىبايدىڭ كەڭ دالانى كەزگەن ويىن اۋىلدا كوتەرىلگەن قيقۋ عانا ءبولدى. اۋىل كوشىپ جاتقان سياقتى. بىرەۋ تۇيەگە، بىرەۋ شاناعا تيەپ، ءتۇن ىشىندە شىقىرلاتىپ تارتىپ بارادى. قوي ماڭىراپ، سيىر موڭىرەپ، جول ءۇستى ۇزىن تىزبەك. ۇلاسقان ءۇن. ءبارىنىڭ بەتى ويىل. تىزبەكتىڭ الدى ۇزاپ كەتىپتى. ارتى اۋىلدان ءالى شىققان جوق. بىرتىندەپ قوسىلا بەرەدى، جالعاسا بەرەدى، تىزبەك شۇبالا تۇسەدى...
مىنالار ەشتەمە قالدىردى ما؟ — دەپ كارىباي جۇگىرىپ جەتىپ كەلگەندە، شاڭگەرەي تۇپكە ساقتاعان كولحوز قامباسىنىڭ ەسىگىن اشىپ، ىشىنە جاڭا عانا ەنىپ ەدى.
— نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدى كارىباي ات ۇستىندە تۇرىپ. شاڭگەرەي تىسقا شىقتى.
— وسىدان دا ەكى-ۇش كولىك جونەلتكەلى تۇرمىن.
— قوي. ونىڭ قيسىنى كەلمەس.
— بۇگىن كەلمەسە ءسىرا دە كەلمەس.
— جاڭادان ءبىر نۇسقاۋ الدىڭ با؟
— شىقاڭ ايتىپ كەلگەن جوق پا. پارتيادان ارتىق كىم نۇسقايدى.
— قامبانى تاقىرلا دەگەن نۇسقاۋ جوق ءالى. كولحوزدىڭ تۇپكە ساقتاعان قورىن قوزعاما. ەرتەڭ دە كۇن بار.
— شاڭگەرەي بۇل جولى قاقپاقىلعا كونسە يگى ەدى! ەلدى قورعاۋدان اياپ نە دەپ تۇرسىڭ ەزىڭ! — دەدى دە قامباعا قايتا ەندى.
ساراڭ شاڭگەرەيدى توقتاتا الماي تۇرعاندا، شىعاناقتىڭ ۇيىنەن شىعىپ، جانبوتا كەلدى كارىبايعا.
— شىقاڭ جاتتى ما؟ '
— جوق.
— مىنانى جىبىتە الماي اۋرە ەدىك. ەندى قاتىرا الماي اۋرە بولماساق نە قىلسىن. اشپايتىن قامبانى اشىپ، قىلىقتى قىلىپ تۇرعانىن كوردىڭ بە؟
— جاقسىلىق تەزىنەن كەلەر وندا.
— شىقاڭدى شاقىرتايىق، — دەپ كارىباي اتىنىڭ باسىن بۇرعاندا:
— قايتەمىز، اۋرۋ ادامدى مازالاپ، — دەدى جانبوتا. — ءوزىمىز-اق بىردەمە قىلامىز. شىقاڭ جاڭا تىنىشتىق العالى جاتىر.
— سوندا بۇل وجاردى قالاي كوندىرەمىز؟
— وپ-وڭاي. بولماي بارا جاتسا ەرماعامبەتكە ايتام دەي قويىڭىز. موينى استىنان كەلەدى.
ەكەۋى اقىل قوسىپ قامباعا ەندى. شاڭگەرەي وڭ قاراماي سىرت اينالادى. سىرالعى بوپ العان، ەكى جاقتاعالى كەلگەنىن سەزىپ تۇر. جانبوتا ءبىر جاعىنان، كارىباي ءبىر جاعىنان شىعىپ تۇرا قالعاندا شاڭگەرەي قالاي بۇرىلارىن بىلمەي:
— ال، نەمەنە؟! — دەدى ەجىرەيىپ.
— اقىلمەن ىستەيىك نە ىستەسەك تە. مىنا جانبوتا دا، مەن دە باسقارما مۇشەسى. بىرىمىزگە ايتپاي مۇنىڭ نە؟
— ە، ەل قورعاۋدان اياماقسىڭدار ما؟
— قازنانىڭ دا قازناسى بار... بەرىستىڭ دە بەرىسى بار. سوعىس ۇزاققا سوزىلادى. ىركە ۇستاپ كوپ-كوپتەن وندىرە ءبىلۋ كەرەك.
— ءيا، تىراشتىق پەن مىرزالىق ءبىر ەمەس، — دەپ جانبوتا دا قوستاي كەتتى.
شاڭگەرەي ءسوز تابا الماي شىرتىلداپ تۇر. وسى جولى بولماسپىن-اق دەگەن ەدى. تاعى دا كوپ اۋىز بىرىگىپ، ءبىر اۋىزدى باسقالى كەلەدى. تۇرىپ-تۇرىپ:
— وي، شىركىندەردىڭ پىسىعىن! — دەدى ءبىر كەزدە. — بۇكتەمەگە سالىپ، تاعى دا بۇكتەمەكسىڭدەر عوي؟ ال، بۇكتەي قويشى!
— بۇكتەسەتىن ەشتەمە جوق. كونبەسەڭ رايكومگە بارامىن. ەرماعامبەت قامبانى قوزعاماڭدار دەگەن، — دەدى دە كارىباي قاساقانا شىعۋعا ىڭعايلاندى. شاڭگەرەي بوساپ سالا بەردى. ەسىكتى جاپقالى كىلتتى قولىنا الا تۇرىپ سويلەدى ەندى:
— وزدەرىنە كەلگەندە ءجاپ ەتە تۇسەدى. بايگەگە، سىيعا، تويعا دەپ، ءبىر قوي، ءبىر قاپ استىق بەرشى دەپ مازا بەرمەيدى، تۇگە! اكەم كەلسە دە كورەرمىن بۇدان بىلاي!
ەسىكتى تارس جاۋىپ، كىلتىن قالتاسىنا سالىپ، قورباڭ-قورباڭ ءجۇرىپ كەتتى...
اۋىل تەگىس جاتقان. كۇن قاباعى سالبىراپ تىنىش تۇر. الىستا، جول بويىندا كەتىپ بارا جاتقان جۇرگىنشىلەردىڭ دىبىسى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. كارىباي مەن جانبوتا ۇيىنە ءالى قايتقان جوق. قىراعىلىق جايىندا، نەمىستىڭ ايۋاندىعى جايىندا اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالدى. نەمىستى اپ-ساتتە ۇيپاپ تاستايتىن كۇش، ايلا ىزدەيدى. گيتلەرگە جازا ىزدەيدى. ەكەۋىن دە تاپپايدى. تاپقاندارى نەمىستى قۇر جەڭۋ، گيتلەردى قۇرتۋ بوپ شىعادى. ونىمەن قايناعان كەك باسىلار ەمەس. توگىلگەن ناقاق قان قاۋىت بولعان دۇنيە، كورگەن قورلىق تولەنەر ەمەس. جانبوتانىڭ ويى شارىقتاي-شارىقتاي فانتازياعا بارادى:
— ءوزىم عانا كورىپ، باسقا مەنى كورمەيتىن ءبىر امال تاپسام، — دەدى جانبوتا. — ۇشىپ بارىپ گيتلەردى بۋىندىرار ەدىم دە سوعىستى دەرەۋ توقتاتتىرار ەدىم.
— قاۋىت بولعان دۇنيەنى قايتەسىڭ؟ — دەپ كۇرسىنەدى وندا كارىباي.
— نەمىستى تەپكىلەپ-تەپكىلەپ ىستەتەمىز دە، قالپىنا كەلتىرەمىز.
— كەك قايتتى، دۇنيە ورنىنا كەلدى. ال، قىرىلعان جاندى قايتەسىڭ؟
جانبوتا جاۋاپ تاپپاي تۇرىپ قالدى. ازدان سوڭ كارىباي تاعى دا سۇرادى:
— گيتلەرگە قانداي جازا قولدانار ەدىڭ؟
— اتىپ تاستاۋ كەرەك! جوق، ءوز ىستەگەنىن وزىنە ىستەيمىز. دارعا اسامىز. بۇ دا از ەكەن. ول ميلليوندى استى عوي. وتقا قاقتاپ ءولتىرۋ كەرەك. جوق، ءبارى تەز ءولىم... تاپتىم! مۇنى كەسكىلەپ ولتىرۋگە بولادى ەكەن، موينىنان بايلاپ الىپ بۇكىل دۇنيەنى ارالاتسا. ءار قالاعا، ءار اۋىلعا كەلگەندە دەنەسىنەن ءبىر جاپىراق كەسىپ تاستاپ وتىرسا...
بۇلىڭعىر تۇندە ەپپەن باسقان اياق تىقىرى ەستىلدى. ەكەۋى دە ەلەڭ ەتتى. جالعىز جاياۋ كورىنەدى. ءجۇرىسى ءتىپتى ونبەيدى. شارشاپ كەلە مە، بايقاپ كەلە مە؟ قاراۋى دا، بوگەلۋى دە كوپ.
— بۇل قايسىڭ؟ — دەپ قارسى ءجۇردى كارىباي. كەنەتتەن ەستىلگەن داۋىسقا سەسكەنە:
— مەن! — دەپ تۇرا قالدى جاياۋ. كارىباي مەن جانبوتا ەكى جاقتان ۇڭىلسە دە تاني المادى.
مەزگىلسىز نەعىپ ءجۇرسىز؟
— ويىلدان كەشىرەك شىعىپ ەدىم، جەتكەنشە سول بولدى.
— قايدا باراسىز؟
— وسى جاقتا ءبىر تۋىسىم بار ەدى، سونى ىزدەپ كەلەمىن. قالجىرادىم، جان شاقىرۋعا بولا ما، شىراقتارىم؟
— بولادى. ءجۇرىڭىز.
ەرتىپ الىپ كارىباي ۇيىنە قاراي اياڭدادى. جانبوتا قاي¬تىپ كەتتى. ۇيگە كەلگەن سوڭ ءمۇساپىر ادامعا كۇدىكتەنە قارادى كارىباي. ءمۇساپىر بوپ وتىرعان قايسار اقمەتتىڭ ءوزى ەدى. بەت كەسكىنى-اق «مەنى بايقا» دەپ تۇرعان سياقتى. قانشا بيشارا بولسا دا، بولىپ كورمەگەن مىنەز وراشولاقتىعىن ىستەي بەردى. ءۇي يەسى ادەت بويىنشا جوعارى شىعىڭىز دەگەندە، كىشكەنە ءۇيدىڭ قاق تورىنە بارىپ وتىردى اقمەت. قاباق ءبىتىسىن، كوزقاراسىن بايقاپ وتىرىپ ءسوز تارتتى كارىباي:
— اقساقال، ءجون سۇراسا وتىرايىق. كىم بولاسىز، قايدان كەلەسىز؟
— اقتوبەدەن كەلەمىن. رۋىم اداي. اتىم سۇلەيمەن.
— قايدا باراسىز؟
— تايسويعاندا جالعىز قارىنداسىم بار ەدى، سونى ىزدەپ كەلەمىن.
— ءتۇن قاتىپ جۇرگەنىڭىز قالاي؟
— وسى اۋىلداردا سول جاقتان كەلىپ جاتقان بىرەۋلەر بار دەپ ەدى. ىلەسە كەتەم بە دەپ ءۇرتىس ءجۇرىپ كەتتىم.
— اقتوبەنىڭ وزىندە تۇراسىز با؟
— وزىندە تۇراتىن ەدىم. بالا اسكەرگە كەتتى. كەمپىر قايتىس بولدى. سونان جالعىز قارىنداسىمدى ىزدەپ شىقتىم.
— قالا نە ايتادى سوعىستان؟
— قايدان بىلەيىن، شىراعىم. ايتەۋىر ۇرەي جوق. نەمىس جان قوياتىن ەمەس دەيدى عوي.
ەسىكتەن ايەلى ىمداپ شاقىرعان سوڭ، كارىباي شىعىپ كەتتى. اقمەتتىڭ كوزى ءۇي ءىشىن تىنتە قاراپ كەلىپ، كارىبايدىڭ ساپتاما ەتىگىنە ءتۇستى. ەتىكتىڭ قوڭىشىنان براۋنينگتىڭ ۇشى قىلتيادى. اقمەت لىپ ەتىپ الىپ قالتاسىنا سالا قويدى. كارىباي جول بويى قونىشىنا سالعانىن ۇمىتىپ كەتكەن ەكەن. اۋىز ۇيدەن كەلىسىمەن ەسىنە ءتۇسىپ، قونىشقا قولدى سالىپ قالدى دا، ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى. قايدا جوعالتتىم دەپ اڭ-تاڭ. اتتان تۇسكەلى ەشقايدا بارماعانى ءمالىم. ءتۇسىپ قالدى دەۋگە قيسىنى تاعى جوق. ءۇي ءىشىن قاراستىرىپ، ايەلىنەن سۇراپ بولعان سوڭ، قوناعىنا كوز قىرىن تاستاپ، ۇندەمەي ءبىراز وتىردى. قوناق ەشتەمە سەزبەگەن سياقتى.
— شارشاسام دا، سول ادامداردى ورنىنان باسقىم كەلەدى. بوي جىلىتقان سوڭ جۇرەيىن، مەنى جولعا سالىپ جىبەر، شىراعىم، — دەدى جايىمەن وتىرىپ.
— قونبايسىز با؟
— كەتىپ قالار. ەرىنبەيىن.
— قاي كولحوزدا ەكەن ولار؟
— «قاراكولدە» دەپ ەسىتتىم.
— اقساقال، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا مىلتىق جوعالدى، — دەدى كارىباي. — وسى ۇيدەگى ءۇش ادامنىڭ ءبىرى ۇرلاپ وتىر.
— وندا مەن ۇرلايمىن دا. تىنىمىن ىستەڭىز.
— بەرىڭىز. تىنىمى سول.
— كەلگەلى ورنىمنان قوزعالعام جوق. ءتىنت تە، تاۋىپ ال، ەندەشە.
كارىباي كەلىپ قالتاسىنان سۋىرىپ العاندا، ساسۋدىڭ ورنىنا ىرجيىپ قانا كۇلدى اقمەت.
— مىلتىقتى سولاي تاستاي ما ەكەن. انشەيىن ءبىر ساستىرايىن، — دەپ ەدىم.
— سويلەمە، بەتپاق، شپيون! — دەپ كارىباي مىلتىقتى كوزدەپ تۇرا قالدى. — تۇر شاپشاڭ!
اقمەت ورنىنان جاي تۇرىپ، ساسپاي سويلەپ بارادى:
— بۇيەنى نە ايتىپ تۇرعان؟ قايدا بارامىز؟
— سول بۇيەندى جاراتىن جەرگە بارامىز.
اقمەتتى الدىنا سالىپ، كارىباي شىعىپ كەتتى. شاي قامداپ جۇرگەن ايەلى، ساماۋىر قاسىندا، قولىندا اق شاينەق اڭىرىپ تۇرىپ قالدى...
VI
تورگى بولمەدە اق بولىسكەي كەرەۋەتتە ەكى-ۇش جاسار ەركەك بالا پىس-پىس ۇيىقتاپ جاتىر. جامال ەسىكتەن دىبىسسىز ەندى، بالانى ايمالاپ، قىمتاي جاپتى، ەندى ءۇي ءىشىن جيىستىرىپ ءجۇر. كەرەۋەت باسىنا ىلە سالعان ءپۇلىش پالتوسىن اينالى گاردەروبقا اكەلىپ ىلگەندە، ايناعا قارادى. اقشىل بەتى قوڭىرقاي تارتقان، ۇزىن كىرپىكتى، ءمولدىر قارا كوزى ءالى دە نۇرلى، تەك اينالاسىنا ازىراق ءاجىم ءتۇسىپتى. سول ءاجىمدى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن جازىپ تۇرىپ:
— كارىلىك شىركىن، كەلىپ قالعانى ما؟ — دەدى ىشىنەن. بۇرىن ءۇيدى قازاقشا ۇستايتىن قىلاپ ايەل، ەندى قالا سالتىن ەنگىزگەن، ۇيدە پاتەفون، شامادان، بيىك ستول، ورىندىقتار دا كورىنەدى. ءبارىن ءسۇرتىپ جايعاستىرعان كەزدە اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلدى.
— ولجەكە! — دەپ قۋانىپ كەتتى جامال.
ولجابەك تورگە ورلەمەي، بوساعادا تۇر. «اياز باباي» سياقتى. ساقال-مۇرتىنا، باسىنداعى تۇلكى تىماعىنا تۇرعان قىراۋ، مۇزداقتان كوزى عانا جىلتىرايدى. ءۇنسىز، باياعى ادەتىنشە قولىنداعى قامشىسىن ۇسىنا بەردى. جامال قامشىنى ىلە سالا، سەنەكتە تاسىپ توگىلگەن ساماۋىرعا جۇگىرە شىقتى. ولجابەك ونى بايقاعان جوق. تىماعىن، بەلبەۋىن شەشىپ، ءبىر قولىمەن ۇسىنىپ تۇرعاندا، ەكىنشى قولىمەن مۇرتىنداعى مۇزداقتى الىپ جاتى. قايتىپ ەنگەن جامال كۇلىپ جىبەردى.
— «اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايدى» دەگەن وسى-ay، — دەدى كۇيەۋىن شەشىندىرىپ ءجۇرىپ، — مەنسىز جەردە قالاي شەشىنەسىڭ؟
— شەشىندىرە بەر، اقىڭدى جەمەسپىن، — دەپ ولجابەك تە ءبىر جىمىڭ ەتتى.
جاستاردىڭ كوبى مايدانعا كەتكەن سوڭ، قارۋلى، بايسالدى ولجابەكتى شىعاناق برونمەن ۇستاپ، جىلقىعا سالعان. جىلقى وتاردا. ولجابەك اندا-ساندا جامالعا ءبىر سوعىپ كەتەدى. جامال دا مالشى: قوي فەرماسىن باسقارادى. مال اۋلى كولحوز ورتالىعىنان بولەق ءتۇستىق جەر. ەكەۋى مال جايىندا قىسقاشا اماندىق بىلىسكەن سوڭ، ولجابەك تورگى بولمەگە ەنە بەرگەندە:
— تاقالما، — دەدى جامال، — دەنەڭ سۋىق، شوشىپ كەتەدى.
— اينالايىن! ساعىنتايىمنىڭ، تولەۋى — تولەۋتاي، — دەدى دە، جامالدى جەتەلەپ اۋىز بولمەگە كەلىپ وتىردى. — ال، مايداننان نە حابار بار؟ موسكۆا نە كۇيدە؟
— جامانات ەستىلمەيدى. ءبىر قالپى.
— شىعاناق قالاي؟
— شىقاقنىڭ ناۋقاسى جەڭىپ بارا جاتسا كەرەك. كەشە جانبوتا كەلىپ ەدى. ەكەۋمىز ءبىراز جىلاپ الدىق...
ولجابەكتىڭ، جامالدى ۇستاعان قولى جاڭا عانا جازىلدى. قولى سىلق ءتۇسىپ كەتكەنىن ءوزى بايقاعان جوق. اكەسىندەي قامقور شىعاناق ءىشىن ەلجىرەتىپ بارادى. ونىمەن بىرگە باستان كەشىرگەن كۇندەرى كوز الدىنان ءوتىپ جاتىر...
— بەتىڭ دومبىققان با، ۇسىگەن بە؟ — دەپ ۇڭىلە قالدى جامال.
— ءيا ، — دەي سالدى ولجابەق ءالى دە اۋىر ويىنان ايىعا الماي وتىر. بەتىنىڭ قالاي ۇسىگەنىن، ءوزىنىڭ ۇلكەن قاۋىپتەن قالاي قۇتىلعانىن دا ايتپادى.
بۇدان ەكى كۇن بۇرىن ولجابەك سۇراپىلمەن ءبىر ساتكە الىستى. تاۋسىز، ورمانسىز جالاڭاش دالانىڭ بورانى قانداي كۇشتى! جىلقىنى جەلگە قاراتپاي، ىققا ايداپ بارادى.
ىقتا ۇلكەن oپ — سور جاتىر. بۇل بەتىمەن بارا بەرسە، سورعا باتىپ، قىرىلماق ءبارى.
ولجابەك جالعىز. جولداسى قوستا قالعان. كەلسە كەرەك ەدى، تابا الماي اداسىپ جۇرگەن بولۋ كەرەك. كۇن كەشكىردى. جىلقى ىرىق بەرمەي ىقتاپ كەلەدى. ساسايىن دەدى ولجابەك. شامالاۋىنشا، سور ەندى قاشىق ەمەس. دەرەۋ كۇرەڭ ايعىردى ۇستاپ ءمىندى. قاشاعاننىڭ ءشوبىن جۇتقىزبايتىن بەلگىلى كۇرەڭ، جاراۋ بولاتىن. وعان ءمىنىپ قۇرىق كوتەرگەندە، قانداي اساۋ بولسا دا شيپىڭداپ تۇرا قالادى، نە توپقا تىعىلادى. ولجابەك ايعايدى سالىپ، سويىلىن ۇيىرە ءقايسىبىرىن قابىرعادان كومە تىقسىرا قايىرعاندا، جالداس قارا ايعىر باسىن تۇقىرىپ، جەلگە تارتتى. سول-اق ەكەن، باسقا جىلقى سوقىنان ەرە جونەلدى. ايعايدىڭ، سويىلدىڭ، ايدىندى ايعىردىڭ كۇشىمەن ءبىرىن شاشاۋ شىعارماي، قايرىلۋعا مۇرشا بەرمەي، ءۇش جۇزدەي جىلقىنى شوقتاپ، تىقسىرا ايداپ كەلەدى ولجا¬بەك. قىزۋمەن بەتىنىڭ ۇشى شىم ەتكەنىن بايقاعان جوق. قاس قارايا، قورىققا قالىڭ تۇبەككە جەتتى. ويپات، سونى تۇبەكتى جىلقىشىلار وسىنداي قيىن كۇندەردە پايدالانادى. بوران مۇندا باسقا جەردەن سايابىر. قارى ونشا قاتپاعان، ءشوبى تەگىس جاسىرىنباعان. جىلقىلار كەلە-اق تۇرا قالدى. ولجابەك ەندى الىستان اينالىپ، سوندا دا شاشاۋ شىعارماي ءجۇر. كوزى كەنجە تۋعان بۋرىل جاباعىعا كوبىرەك تۇسەدى. نازىك اياعىمەن قالىڭ قاردى شەكىپ قالىپ، جەرگە ەڭكەيەدى جانۋار. ەرەسەك جىلقىلار تەۋىپ-تەۋىپ جىبەرىپ، قالىڭ قارعا باسىن بويلاتا، بۋدىراتىپ جەپ جاتسا، بۇل بيشارانىڭ اۋزىنا ءجوندى ەشتەمە ىلىكپەيدى. تاعى تەبەدى، تاعى تەبەدى، تاعى ەڭكەيەدى. اياپ كەتتى ولجابەك. جىلقىدا جۇرگەندە اڭ اۋلاپ جۇرەتىن. قانجىعاسىنداعى كۇرەگىن الا اتتان ءتۇستى. كۇرەڭ ايعىردىڭ اۋىزدىعىن الىپ، شىلبىرىنا قۇرىعىن جالعاپ، ونى دا وتقا قويدى. بۋرىل جاباعىعا كەلىپ كومەكتەستى. لەزدە ءۇي ورنىنداي جەردىڭ قارىن ارشىپ تاستاپ:
— ال، جەي عوي، بيشارا، جەي عوي! — دەپ قىزىعىنا قاراپ تۇر. ول وسىنشا مالدىڭ ۇزىن ەسەبى تۇگىل، ءارقايسىسىنىڭ تۇسىنە، كۇيىنە دەيىن بىلەدى. جاباعىنى جايعاستىرعان سوڭ، جاي باسىپ، جىلقىنى جاياۋ ارالادى. ەندى ىزدەگەنى تور بەستى. كوپ مىنىلگەن، ەتى جۇقالاۋ مال ەدى، ۇشىپ قالا ما دەپ ءجۇر. قاراڭعىدا تور بەستىنى دە تاپتى. ۇشاتىن ەمەس. ايتسە دە بۇرسىڭكىرەپ شەتتە تۇر ەكەن، ورتاعا، ىققا ايداپ كەلدى. بيەلەردىڭ قۇلىن تاستاعانى جوق سياقتى. بوراندى، ۇزاق ءتۇندى ولجابەك وسىلاي كوز جۇمباي وتكىزدى. تاڭ اتا بوران اشىلىپ، تيىشتىق ورناعان كەزدە، كۇرەڭ ايعىردى قۇرىعىنا ارقانداي، قالىڭ قاردى كەۋلەي جاتىپ، مىزعىپ كەتتى. سول ەكى ارادا تالاي تۇستەر كوردى... كولحوز جينالىسى. «ۇلگى الىڭدار ولجابەكتەن. ءۇش ءجۇز جىلقىنى سۇراپىل بورانعا، وپقا بەرمەي جالعىز ءوزى امان الىپ قالدى. ەر ولجابەك. ستاحانوۆشى ولجابەك!» دەگەن داۋىستار دۋ-دۋ ەتەدى. بوران اشىلعان سوڭ، اش قاسقىرلار جىلقىعا شاپتى. بۋرىل جاباعىنى باسىپ قالدى ءبىرى. ولجابەك ايعايلاي وياندى. ءتۇسى ەكەنىن بىلگەن سوڭ، اتىنا قۋانا مىنسە دە، تۇسىنەن سەسكەنىپ، ساقتىعىن كۇشەيتە ءتۇستى.
وسى كورگەندەرىنىڭ ءبىرىن ايتپاي، ولجابەك شىعاناقتى ويلاپ وتىر. جامال قايماق اكەلىپ، ۇسىگەن بەتىنە جاعىپ جاتقاندا عانا ول ويىنان سەرگىپ، جامالدى ىشكە ءتۇرتىپ قالدى.
— بيىل ۇرعاشى مال قىسىر قالعان جوق. قار قالىڭ، جەر دە بۋاز. سەندە ىشتەمە بار ما؟
— قايدان بىلەيىن، — دەپ كۇمىلجىدى جامال، — ەكەۋمىز مال باسىن كوبەيتە بىلسەك تە، ادام باسىن كوبەيتە الماي ءجۇرمىز عوي.
— قويلارىڭ نە كۇيدە؟
— كۇيى جاقسى. قىرسىق كەزدەسپەسە، ءجۇز ساۋلىقتان ءجۇز الپىس قوزى الارمىز بيىل. ايتپاقشى، جۇرت تاعى كومەك جونەلتىپتى مايدانعا. ءبىز شەتتە جاتىپ قالىپ قويدىق.
— شىعاناق نە بەردى ەكەن؟
— ءجۇز پۇت تارى، جيىرما مىڭ سوم اقشا بەرىپتى، بۇل جولى.
ولجابەك ۇلكەن قولىن جامالدىڭ يىعىنا سىلق ەتكىزىپ تاستاي بەرگەندە، جامال مايىسىپ قالدى.
— شىعاناقتىڭ اقىلى اسسا دا، مالى اسقان جوق بىزدەن. وسى جولى سودان ءبىر اسايىقشى، — دەدى كوتەرىلىپ، جامال كۇلە قوستادى.
— «اسپان استى كەڭ»، — دەپ اداسقاندا دا ەرە بەرگەم. اسا الساڭ اسا بەر.
— تاۋەكەل، وندا. مەن بەس قوي، ءبىر جىلقى، ەلۋ پۇت تارى بەرەم. بۇدان جامان كۇيىمدە دە تويعا بارعام.
— ءبارىن بەرسەڭ دە مەيلىڭ. تەك نەمىس جەڭىلسە بولعانى.
— ءتايىرى، سوۆەتتى، كولحوزدى جەڭۋ قايدا وعان، — دەپ ولجابەك لەپىرە جونەلگەندە، تورگى بولمەدەن تالتاڭ باسىپ بالا ەندى. ەكەۋى بالانىڭ ۇستىنە شۇرقىراي ءتۇستى.
جامال داستارقان جايدى. ساماۋىردى كەلتىردى. بالانىڭ قاسىنا قوياننىڭ كوجەگىن، مىسىقتىڭ كۇشىگىن دە اكەپ قويدى. بايەك بولىپ:
— قاراشىعىم، اتىڭ قالاي ەدى؟ قاي قالانىكىسىڭ؟ — • دەسە:
— ترە-ۆو-گا! — دەپ اۋزىن قومپايتادى بالا. ءبىرىنىڭ سوزىنە ءبىرى تۇسىنە الماي ارنەمەنى ايتىپ وتىرعاندا:
— بو-بومبا-پيج! — دەپ، ۇلكەن كوزىن باقجيتا قويدى.
— و، ءتۇسىندىم! — دەدى ولجابەق — سوعىستى ايتىپ وتىر، سوعىستى!
جامال قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ:
— مىناۋ مىسىق، مىناۋ كوجەق — دەسە:
— ءمىسىق كوجاق — دەپ بالا دا قايتالايدى. ولجابەك وعان ءماز بولادى:
— قازاق ءتىلى وڭاي عوي، شىركىن. تەز ۇيرەنىپ كەتەدى. وشكەن جانىپ، ولگەن ءتىرىلدى دەگەن وسى! تەك ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن. ساعىنتايىمنىڭ — تولەۋى عوي... — دەگەندە جامال ەگىلە جىلايدى:
— بىرەۋدىڭ جانىنا تەڭگەرگەن جالعىزى ما؟ ماڭدايداعى جۇلدىزى ما؟ بوتاسىنان ايرىلعان ىڭگەندەي بوزداپ قالدى-اۋ، سورلى انا. الدە اقىرعى ءسوزى «قۇلىنىم» بولىپ، جەزتىرناق نەمىستەردىڭ شەڭگەلىندە جان بەردى مە، بيشارا؟
— ءيا، — دەپ ولجابەك تە اۋىر كۇرسىندى. — ۋكراينا قالىڭ ەل. قابىرعادان قان كەشىپ جاتىر. اتانى بالادان، بالانى اتادان ايىردى بۇل نايساپ، نايساپ!..
جامال مەن ولجابەكتىڭ سوزىنە تۇسىنبەسە دە، وڭدەرىنەن سەزىپ، ءسابي جالتاق-جالتاق قارايدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنان كەلىپ، مويىندارىنا اسىلا تۇرعاندا شىراداي جانعان كوزى:
— كەيىمەڭدەر. مەن سوندا دا باقىتتىمىن! — دەگەندى ايتىپ تۇرعان سياقتى...
VII
اۋىل الدەقاشان جاتقان. كولحوزدىڭ كىشكەنە كونتورىندا ىڭىردەن وتىرعان سەرگەي، اقجىبەق جانبوتا — ءبارى جابىلىپ شىعاناقتىڭ ويىن تاپپاي جاتىر. بۇلار جازادى. شىعاناق ايتادى. تىڭدايدى دا قايتا جازدىرادى. ءبىر ماقالانى ءۇشىنشى رەت جازىپ، جاڭا عانا ءبىتىردى. اقجىبەك ەسىنەي باستادى. جانبوتا ورنىنان تۇرىپ، جاڭادا كەلگەن سوعىس پلاكاتتارىن قاراپ ءجۇر. سەرگەي شىلىمىن بۋداقتاتىپ، تومەن قاراپ تەك وتىر. دالاعا شىعىپ كەتكەن شىعاناق كىردى ءبىر كەزدە.
— بولدى ما؟
— بولدى. ەندى ۇناپ قالار، شىقا، — دەدى سەرگەي. — قازاق جازۋىن بىلمەگەنىم دىڭكەمە ءتيدى.
— ءبىزدىڭ دىڭكەگە تالاي تيگەن. قاتقان مويىن سوندا دا بۇرىلمايدى. ورىسشا بىلمەگەنىمە مەن دە قاتتى قينالدىم وسى ارادا. وقى، اقجىبەك.
اقجىبەك ماقالانى وقي باستادى...
ماقالا وقىلىپ بولعان سوڭ، شىعاناق باسىن ۇستاپ، تومەن قاراپ كوپ وتىردى. جاراتقانى دا، جاراتپاعانى دا بەلگىسىز. باسقالارى جاۋاپ كۇتىپ ونىڭ بەتىنە قاراي بەردى. كارەسىن شامنىڭ جارىعى السىرەپ بارادى. قىستىڭ ۇزاق تۇنىندە، كىشكەنە كونتوردا، اۋرۋ شىعاناق الداعى ۇلكەن ءىستى تولعاپ كەلىپ تۇيگەندەي، ءبىر كەزدە باسىن كەتەردى.
— بۇل ماقالادا بۇرىنعىعا قوسىلعان باستى-باستى بەس جاڭالىق ايتپاق ەدىم: ءتورتتىڭ ورنىنا بەس سۋارماقپىز، قار ۇستايمىز، جەردى جەمدەيمىز. بۇل ۇشەۋى ايتىلدى. ەكەۋى قالىپ قويىپتى.
— وسى ۇشەۋى كوڭىلدەگىدەي ورىندالسا، ەگىننىڭ كوڭىلدەگىدەي شىعۋىنا مەن كەپىل، — دەدى سەرگەي. شىعاناق اقىرىن عانا باسىن شايقادى.
— كوزدى جەتكىزىپ، كەزىندە ءبىر-اق ايتارمىن دەگەن ەدىم. وعان ءوزىم جەتەمىن بە، جەتپەيمىن بە، سەندەرگە ايتىپ قويايىن. كورمەگە بارعاندا لىسەنكومەن كوپ سويلەستىم. ول كىسىدەن ءبىر نارسەنى قولقالاپ سۇرادىم:
— تارىنى قۇلاتپاۋ امالىن تاۋىپ بەرىڭىز! — دەگەنىمدە ويلانىپ وتىرىپ:
— سالقىندا سۋارسا قايتەر ەدى؟ — دەدى دە، وزىمە قارسى قولقا سالدى:
— تارىنى مولايتۋ جولىندا توقتار جەرىڭىز قايسى؟ — دەدى ماعان. مەن جاۋاپ بەرمەي، سۇراق بەردىم:
— اۋەلى ءىلىمنىڭ جەتكەن جەرىن كورسەتىڭىز؟
— ەن، ءبىلدىم دەگەن عالىمدار ەكى ءجۇز سەنتنەرگە دەيىن شامالايدى. ءباتۋاسىن سىزدەن كۇتەم؟
— الا بىلسە، جەر بەرە بەرەدى، بەرە بەرەدى... — دەدىم مەن. ءقازىر ءبىز سول ءىلىمنىڭ شامالاعانىن الامىز دەپ وتىرمىز. ءبىراق وسى ماقالادا ايتىلماي قالعان ەكى نارسەنى ىلىمنەن ەستي المادىم. كىتابىڭا قاراشى، سەرگەي.
— ول نە نارسە؟ — دەدى سەرگەي اڭىرىپ.
— باسە، نە نارسە؟ — دەپ شىعاناق قايتا سۇرادى وزىنەن. — ەكى ءجۇز سەنتنەر، ەندى ەكى امال قوس دەپ تۇر.
سەرگەي اڭىرعان بويى تۇرىپ قالدى. شىعاناق ءارى بەرىدەن سوڭ، باياۋ داۋىسپەن ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەي بەردى:
— ويداعى ارمان جەردەگى بەل سياقتى. بىرىنەن اسساڭ، الدىڭنان ءبىرى شىعادى. ەگiس كەزىندە كاسپيي جاقتان ءبىر جەل سوعادى. قاي گەكتار قاشان ەگىلگەنىن، قاي ۋاقىتتا قانداي كۇيدە بولعانىن ءبىلۋ از. كۇن رايى ءارۋاقىتتا قالاي بولعانىن دا ءبىلىپ وتىرۋ كەرەك. سول جەلدەن جەر بەتىنە بۇرىن شىققان ەگىن كەيىن شىققان ەگىننەن ءتۇسىمى كەمدەۋ سياقتى. بيىل ەگىندى جەلدەن كەيىن ەكسەك دەيمىن.
سەرگەي قالامىن الا سالا بلوكنوتىنا جازا باستادى. شىعاناق توقتالعان جوق، سويلەپ وتىر.
— ەندى ءبىر ارمان، ەگىندى قۇلاتپاۋ. جانبوتا! تارى ساباعى كوتەرگەنشە ءدان بەرمەك. ول ساباقتى كۇشەيتپەسە ەكى ءجۇز سەنتنەردى كوتەرە المايدى.
— قالاي كۇشەيتپەكسىز سوندا؟ — دەدى جانبوتا. — ەگىننىڭ قۇلاعانى، شەگىنە جەتكەنى، — دەيدى جۇرت.
— ءار ساباققا ءبىر تىرەۋدەن قويا بەر.
سەرگەيدىڭ قالامى قولىنان ءتۇسىپ كەتتى. ەكى قۇلاعىن دا تاس قىلىپ باسىپ الدى. شىعاناق كۇلىپ جىبەردى.
— قورىقپا، سەرگەي، قورىقپا، قالجىڭدايمىن. لىسەنكو كەسىپ ايتپاسا دا سۇيكەي ايتقانى كوڭىلگە قونا كەتتى. ىستىقتا كىسى سۋسىندى اڭساپ ىشەدى. سالقىندا شايقاپ ىشەدى. شايقاپ ىشكەن سەنىمدىرەك. ەگىن دە وسىلاي ما دەيمىن. كەزەك كەيىن ءتيىپ، كەشكى سالقىنمەن، نە بۇرىن ءتيىپ، تاڭەرتەڭگى سالقىنمەن سۋارىلعان ەگىندەر، بايقادىڭدار ما، قۇلاعان جوق. بۇدان بىلاي تاڭەرتەڭگى، كەشكى سالقىنمەن سۋارۋ كەرەك. بۇل ءوزى ءتىپتى شىعانسىز تاجىريبە.
تەرەزەدەن جۇگىرىپ وتكەن ات ءدۇرسىلى ەستىلدى. ءبارى ەلەڭ ەتە ءتۇستى. بىرەۋ سىعالاپ، بىرەۋ تىسقا شىعىپ ۇلگىرگەنشە، ەسىكتەن ەرماعامبەت، ۆاسيليي انتونوۆيچ، توكەن ەندى.
— ءسۇيىنشى! شىقا، — دەدى ۆاسيليي انتونوۆيچ، كىرە بەرەك-اق، — نەمىستەردى موسكۆا ماڭىنان قۋىپ تاستادى ءبىز¬ءدىڭ اسكەر!..
— ريزامىن تاڭىرگە، — دەپ جىلاپ جىبەردى شىعاناق. ۆاسيليي انتونوۆيچ ولگەن، پلەنگە الىنعان نەمىس اسكەرىنىڭ، ولجاعا تۇسكەن نەمىس سوعىس قارۋلارىنىڭ سانىن ايتىپ جاتىر. جانبوتا مەن اقجىبەك اۋىلدى حابارلاۋعا ۇشىپ كەتتى. توكەن دە قۋانعان بولىپ شىعاناقتىڭ قولىن ۇستاي الدى.
— تارت ءارى! — دەپ شىعاناق قاعىپ جىبەردى قولىن. — سەن نە بەتىڭمەن قۋاناسىڭ!
— وسى وكپە، ارازدىق ساقتايتىن كەز بە، قۋانىش ۇستىندە قاقپا قولىمدى! تاياعىڭ سىنعانشا ۇرساڭ دا، تاتۋلاسقالى كەلدىم. جامان ادامنىڭ كەگى ولە-ولگەنشە كەتەدى. جاقسى ادامدىكى اق جاۋلىق كەپكەنشە عانا جەتەدى، — دەدى توكەن. ءسوزى قانشا قابىندى بولسا دا، شىعاناق قايىسپادى:
— تاعى نە سۇمدىق جاساپ جۇرگەنىڭدى بىلمەيمىن. انەۋگى اۋىر كۇندەردە «بيشارا» دەگەنىڭ ەستەن كەتپەيدى. جىبىمەيدى مىنا كەۋدە. الداۋعا ءتاڭىرىم ولاق قىلدى مەنى. ءىشىم مۇزداپ جاتقاندا، سىرتىم قالاي ءجىبىسىن.
توكەن كۇرسىنە بەرىپ، وتىرا كەتتى. ءسوز توقتالىپ قالدى. ۆاسيليي انتونوۆيچ شىعاناققا وقتىن-وقتىن قاراپ قويادى. كورمەگەلى ءۇش-تورت اي وتكەن. قارتتىڭ ءوڭى سىنىق. ونى ءوزى سەزبەگەن سياقتى. كوڭىلىن سۇراۋشىلارعا «جاقسىمىن» دەيدى. ۆاسيليي انتونوۆيچ موسكۆا حابارىن ايتقالى عانا كەلگەن جوق. «شىعاناقتى جىبەرىڭىز، تاجىريبەسىن ايتسىن، كەرگىمىز كەلەدى» دەگەن حاتتار مازا بەرمەگەن سوڭ، ەل ارالاتپاق ەدى. شىعاناقتىڭ جۇدەۋ ءوڭىن، باياۋ قيمىلىن كورىپ، ول ويىنان اينىپ قالدى.
— ءحالىڭىزدى بىلگەلى كەلىپ ەدىم. جانىڭىزدى ونشا كۇتپەيتىن سياقتىسىز. كۇتۋ كەرەك قوي.
شىعاناق ءبىر مىرس ەتتى:
— جاندى تىم كۇتە بەرسە، ناۋەتەك بولادى.
— كۇتپەسەڭىز ودان دا جامان بولادى.
— كۇت، كۇتپە، ول شىركىن قانشاعا بارار دەيسىڭ. ءبىرسىپىرا جاسادىق، كوردىق ەستىدىك دۇنيە دەگەندى.
— جاساي بەرسەڭىز كورە بەرەسىز، شىقا.
— ءيا، كورگەن سايىن كورگىڭ كەلەدى. تويعان سايىن ارانىڭ اشىلادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، كۇن بىتەدى.
ءبۇل قالجىڭداردان دا ۆاسيليي انتونوۆيچ «قارت ءوزىن كۇتپەيدى» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. قارتتىڭ ءومىرىن ساقتاۋ قامىن ويلاپ وتىر.
— وسى جولى ءسىزدى اقتوبەگە الا كەتەم، تاعى دا دارىگەرلەردىڭ قاراماعىندا ءبىراز بولىڭىز.
— مەنى ەندى اۋرە قىلا كورمە، ۇلكەن كىسى، — دەدى شىعاناق. قيىلىپ ايتقان ءتۇرى بار. شۇكىر، دەنساۋلىعىم جامان ەمەس. مايداننان، جان-جاقتان حاتتار ءتۇسىپ جاتىر. ءبارى تارى جايىندا. جاۋاپ بەرۋ كەرەك. قاشقىن، كۇلمەس، زاۋرەلەر مەنىڭ ماشينامداي ءبىر ماشينا ۇستاپ وتىر. مەنىڭ العاشقى رەكوردىما جەتىپ وتىر. ەندى ولاردى كەيىنگى رەكوردقا جەتكىزبەي بولا ما؟ جۇمىس دەگەن باستان اسادى. ۋاقىت از، از ۋاقىتتى از ءومىردى كوپكە بالاپ وتىرعان جايىم بار...
شىعاناقتىڭ بولماسىن بىلگەن سوڭ ۆاسيليي انتونوۆيچ ەكىنشى تۇردە ۇسىنىس جاسادى:
— وندا، دارىگەردى سىزگە جىبەرەمىز. تەك سونىڭ ايتقانىن تىڭداي كورىڭىز، شىقا. بۇل ۋاقىتشا شارا. موسكۆانىڭ ۇلكەن دارىگەرلەرىنە قاراتۋ جاعىن قامدارمىن.
— جارايدى، — دەدى شىعاناق.
اۋىل ادامدارى جۇگىرە، القىنا ەندى كونتورعا. قايعىلى كوڭىلدىڭ قۋانىشىن اركىم ءارتۇرلى ءبىلدىرىپ جاتتى: بىرەۋ كۇلەدى، بىرەۋ جىلايدى، كەيبىرى نە دەرىن بىلمەي ساسقالاقتايدى. جاتىپ قالعان جۇرتتىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلعان، دۋ-دۋ ەتەدى. ءبىر كەزدە ولجابەك پەن جامال دا ەندى.
— ولجابەك جىلقىدا ەمەس پە ەدى؟! — دەدى ۆاسيليي انتونوۆيچ.
— جىلقىدا بولاتىن. بۇگىن مەنىڭ ءحالىمدى بىلۋگە كەلگەن. تۇندە قايتپاق ەدى، مىنا قۋانىشقا كەزدەستى، ىرىستى انتۇرعان، — دەپ شىعاناق كۇلدى.
ولجابەك ىرجيا كەلىپ، ۇلكەن قولىن سوزعاندا، ۆاسيليي انتونوۆيچ قولىن بوساتپاي تۇرىپ سويلەستى:
— قالاي، بوران مەن قاسقىر مازالاپ تۇر ما؟
— ولاردى جاڭا كورىپپىن بە؟
— جوسپاردان ارتىعىڭ قانشا بولادى بيىل؟
— وتىز جىلقى.
— جامال ەلۋ بەرمەق قالىپ قويعانىڭ با؟
— مەنىڭ ءبىر قۇلىنىم ونىڭ بەس قويىنا تۇرادى.
— دۇرىس ايتاسىڭ؟ — دەدى ۆاسيليي انتونوۆيچ. — ءبىراق، جاس ايەلگە قىرىنداۋىڭدى قوي ەندى. مىنا شىقاڭ قوياتىن ەمەس دەپ وتىر سەنى.
ولجابەك نانىپ قالىپ، الا كوزىمەن قارادى شىعاناققا.
— قۇداي ساقتاسىن. اتاي كورمەڭىز. وتىرىك ايتادى ول.
شىعاناق سىلق-سىلق كۇلىپ، جامالعا بۇردى بەتىن.
— جامالجان-اۋ، جالپاق ەلدەن وسى ايۋدى قالاي تاڭدادىڭ ەكەن!
— مەنىڭ كوزىممەن ءبىر قاراڭىزشى.
— دۇرىس، دۇرىس، — دەدى شىعاناق، — سۇلۋ — سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن سۇلۋ. ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ قارا كەمپىر دە سۇلۋ ەدى ماعان.
قىستىڭ ۇزاق ءتۇنى جالىندى جينالىسپەن ءوتىپ بارادى. ەشكىم دايىنداماعان، بايانداماشى بەلگىلەنبەگەن، باسقارۋشى سايلانباعان، وزگەشە جينالىس. اركىم ويىنا كەلگەنىن ەركىن ايتىپ جاتىر، كوپ الدىندا سويلەۋگە ىسىلماعان تىلدەر مۇدىرە قالسا، ەكىنشى بىرەۋ تۇزەپ جىبەرەدى، نە توتەدەن كيىپ كەتىپ، ءوزى سويلەيدى. ول مۇدىرسە، ۆاسيليي انتونوۆيچ پەن شىعاناق اۋزىنا ۇمىتقان ءسوزىن سالا قويادى. بىردە-بىرى مايدانعا بەرەر كومەگىن اتاماي كەتكەن جوق. تايىنشا، توقتى، تارى، اقشا دەگەندەر ءار اۋىزدان اتقىپ شىعىپ جاتىر ەدى، توكەن دە قاراپ قالا المادى.
— وتان قورعاۋ قورىنا مەن ءبىر ايلىق جالاقىمدى شىعاردىم، — دەپ قورازدانا ايتقاندا، مانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان جانبوتا ۇشىپ تۇردى ورنىنان:
— ءسىز ءۇشىن، سونىڭىزدى مەن تولەيمىن. كەشە ايسۇلۋعا ايتقانىڭىزدى ايتا كەتىڭىز وسى ارادا!
— نە ايتىپپىن وعان؟ نە ايتىپپىن؟
— ەسىنە سال! — دەدى جانبوتا. ايسۇلۋ ايتا باستادى.
— كەشە بۇل كىسى ءبىزدىڭ بريگاداعا كەلىپ، «وسى قاردى كولحوز ءۇشىن ۇستايسىڭدار ما، نەمىس ءۇشىن ۇستايسىڭدار ما؟» — دەدى. مەن: «نەمىسى قۇرسىن! ءوزىمىز ءۇشىن ۇستايمىز دا» دەپ ەدىم: «ۇستا، ۇستا! موسكۆانى العان نەمىس مۇندا كەلمەس دەيمىسىڭ»، — دەدى دە، ءجۇرىپ كەتتى. مەنىڭ قولىمنان كۇرەگىم ءتۇسىپ كەتتى. دەرەۋ جانبوتاعا كەلىپ ايتتىم...
توكەن ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى. جۇرتتىڭ ءبارى بەتىنە قارادى.
— مەن ويناپ ايتىپ ەدىم، بايقاۋعا. شىن كورىپ قالعان ەكەنسىڭدەر عوي!
— بۇل «ويىندى» كۇلكىمەن، ءبىر ايلىق جالاقىمەن جابا المايسىز، — دەپ جانبوتا قىزارىپ، بۋلىعىپ تۇردى دا،
كارىبايعا جالتاق-جالتاق قارادى. ول ىلە سۇراق قويدى
توكەنگە:
— توكەن، سەن اقمەتتى بىلەمىسىڭ؟
— قاي اقمەت؟
— كادىمگى باي اقمەت، قاشقىن اقمەت؟
— ە، ونى كىم بىلمەيدى! جاس كەزىمدە تالاي كورگەم.
— وندا ءالى جاس ەكەنسىڭ، — دەدى دە كارىباي قالتاسىنان شۇبار باكىسىن سۋىردى. — مىناۋ مەنىڭ باكىم. كۇزدىگۇنى توكەن ەكەۋمىز باكى ايىرباستاعان ەدىك. وسى باكى اقمەتتىڭ قالتاسىنان تابىلدى. ءما، باكىڭ، — دەپ تاستاي بەردى. توكەنگە. توكەن سۇپ-سۇر بوپ، مەلشيە قالدى. اقمەتتىڭ اتىن ەستىگەن جامال شىداي الماي ولجابەككە سىبىرلاي بەردى:
— ولجەكە-اۋ، مىناۋ دا يت ەكەن عوي! اقمەتتىڭ دوسى ەكەن عوي! نەعىپ وتىر مۇندا؟ ەكەۋى دە كولحوز جاۋى...
ولجابەك ءۇنسىز تۇردى ورنىنان. نەگە تۇرعانىن ەشكىم بايقاعان جوق. باردى دا، توكەندى جۋان جۇدىرىعىمەن پەرىپ كەپ جىبەردى. قالپاقتاي ءتۇستى. توكەن باجىلداپ جاتىر. ولجابەك جۇدىرىعىنا تۇكىرىپ الىپ تاعى ۇرعالى كەلە جاتقاندا:
— توقتا! — دەدى شىعاناق، — ۇكىمەت قايدا؟! زاڭ قايدا؟ ۇمىتتىڭدار ما؟
ولجابەك تە، وعان قوسىلا ۇمتىلعان باسقالارى دا توقتالدى. ۆاسيليي انتونوۆيچ جانبوتانىڭ قولىن قىسىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى، يەگىنەن قاقتى.
— قىران كوزدى بوتاجان، جارايسىڭ! جارايسىڭ! ءبىراق، قاباعىڭ بۇرىنعىدان سالىڭقى. الدە امانتايدى قايعىرامىسىڭ؟؟ قايعىرما، كەلەدى...
— قايعىرمايىم! — دەسە دە، جانبوتانىڭ كوزىنەن جاستار دومالاپ كەتتى. بۇرىلا بەرىپ، سۇرتە باستادى.
ۆاسيليي انتونوۆيچ بايقاماعان بولىپ، توكەنگە بۇردى بەتىن:
— رۇقسات. ءسىز قايتا بەرسەڭىز دە بولادى.
— ءيا، مەن قايتايىن! — دەپ تۇرا جونەلدى توكەن. كارىباي مەن سەرگەي ىمداسىپ، ىلە شىقتى سوڭىنان...
VIII
موسكۆا سوققىسىنان جۇرەگى شايىلعان نەمىس موسكۆاعا قايتىپ بەتتەي الماي، سوۆەت جەرىن اينالا جۇگىردى. جاز شىعىپ، جەر اياعى كەڭىگەن. سوۆەت ەلىنىڭ قىسىلۋى دا قىسپەن بىرگە كەتكەن ءتارىزدى. جاۋ جازىم قىلا ما دەگەن ءقاۋىپ ەندى جوق. جاۋدى قالاي جانشامىز دەگەن كەك قانا قاينايدى ەلدە. سول كەكتىڭ كۇشى ەل جۇمىسىن بۇرىنعىدان دا قىزدىرىپ جىبەردى. «قۇرمان» كولحوزى جەر جىرتۋىن بىلتىرعىدان بيىل ەرتە ءبىتىرىپ، تۇقىم سەبۋگە شىعاناققا عانا قاراپ تۇر. شىعاناقتىڭ، اۋرۋى كۇن ساناپ دەندەپ بارادى. ءازىر جاتقىزىپ تاستاماسا دا، بويدى سەرگىتپەيدى.
جانبوتا ات ۇستىندە. بۇگىن ۇلكەن سىننان ەتەدى. شىعاناق ەگىس دالاسىن ءوز كوزىمەن كورىپ، جۇمىسقا باعا بەرمەك. قاي جەرىمنەن ءمىن تابادى دەپ، جانبوتا دالا جۇمىسىن تاسقاياقتاي قاعىستىرىپ كەلەدى.
اگرونوم سەرگەي ەگىن جايىن ءوز بەتىمەن جاياۋ ارالاپ ءجۇر. ونىڭ ۇزىن بويى كەڭ قاراسىننىڭ ۇستىندە الدەقايدان كورىنەدى. تۇرا قالىپ تا، وتىرا قالىپ تا جازىپ بارادى. قارسى الدىندا، ويىل قاباعىندا تۇرعان ايسۇلۋعا باسىن ءبىر ءيىپ، وتە بەرگەندە:
— شۇقىلايسىڭ دا جۇرەسىڭ. قاعازدان سۋ شىعا ما؟ — دەدى ايسۇلۋ. سەرگەي تۇرا قالدى.
— نە دەيسىڭ؟
— قاعازدان سۋ شىعا ما دەيمىن.
— سۋدان دا قىمباتىراق شىعادى.
— ول نە؟
— شىعاناق تاجىريبەسى اگرونوميانى جاڭا ساتىعا كوتەردى. مەن سول تاجىريبەنى كوتەرمەككە زەرتتەپ ءجۇرمىن.
— شىقاڭدى جۇرت سەنسىز دە بىلەدى. ودان دا ايەلدەردى كوتەرسەڭشى، — دەپ اسەم-اسەم كۇلدى ايسۇلۋ.
— ارينە، ايەلدەردى دە كوتەرەمىز.
— قاعازدا كوتەرگەنىڭدى قايتەيىن...
سەرگەي ايسۇلۋدىڭ بەتىنە كوز قۇيرىعىمەن ءبىر قارادى دا جۇرە بەردى.
مىنا جاقتان جۇگىرىپ جانبوتا كەلەدى. قانىن ىشىنە تارتىپ العان، كوزىنەن ايسۇلۋعا وت شاشىراپ كەلە جاتقان ءتارىزدى كورىندى. كورىسىمەن ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— نەعىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى، جانبوتا كەلىسىمەن.
— جاي ىستىق قۇمعا بەلىمدى جىلىتىپ وتىرمىن.
— بەلىڭە نە بوپتى؟
— قىستاي قاردا جۇرگەن سوڭ سۋىق ۇستادى دا.
— جۇمىسىڭا بار. مەن بالانى ەمىزىپ كەلەمىن، — دەدى دە شوقىتا جونەلدى.
ونىڭ جۇرەگىندەگى ەكى قۋانىش كوڭىلگە ەكى قانات بوپ بايلانىپ، الىپ-ۇشىپ كەلەدى. ءبىرى — جاڭا تۋعان نارەستەگە تەز جەتىپ، باۋرىنا قىسىپ، قۇشىرلانا سۇيمەك. ءبىرى ءوز باسقارۋىنا تيگەن جاڭا ەگىستى شىعاناقتىڭ سىنىنان وتكىزىپ، «جاقسى» دەگەنىن ەستىمەك. وعان ات ەكپىنى قوسىلىپ، لەپىرگەن كوڭىلمەن ۇيگە جەتكەندە، كارى شەشەسىنىڭ «ءباي-بايى» ەستىلدى:
جالعىزىمنىڭ جالعىزى، ۋىلدەشى، ءباي-باي!
اساۋ تايدان ءتىل كەلدى. بوتا دا كەلەر، ءباي-باي!
قوس تەنتەكتەن ءبىر تەنتەك تۋعان ەكەن، ءباي-باي!
ءۇش تەنتەكتىڭ الدىندا السىن، ءتاڭىرىم ءباي-باي!
جانبوتا شەشەسىنىڭ ءباي-بايىن تىڭداپ تۇرىپ، ۇيگە كىرىپ كەلدى.
— حات كەلدى مە، اپا؟
— كەلدى! ءما، قارعام، ءما!
— ىرگەنى تۇرسەڭىزشى. ءۇي ىسىپ كەتىپتى.
— بالاعا جەل تيە مە دەپ ەدىم.
— قىمتاي بەرسەڭىز تەز تيەدى.
ايجان تىسقا شىقتى. جانبوتا وتىرۋعا شىداماي، حاتتى اياق ۇستىندە تۇرىپ وقىدى.
«بوتا!
مەنى بەكەر ايايسىڭ. دودەڭنىڭ ءالى قىلشىعى دا سىنعان جوق. نەمىستىڭ اۋزىن قان جالاتتىق. قىزىل جوسا قىلىپ قۋىپ بارامىز. بۇل حاتتى شابۋىلعا شىعار الدىندا جازىپ وتىرمىن. ەسىڭدە بولسىن، بەرلينگە جەتپەي امانتاي ەلگە قايتپايدى. جارىلساڭ دا شىدا. بۇرىن بارلاۋشى، «ءتىل» اكەلۋشى ەدىم. ەكى ءجۇز جەتپىس بەس ەڭبەككۇن تاۋىپ، ونىڭ، ۇستىنە سىيعا ءبىر وردەن الدىم. بۇل ءوزى جاقسى كاسىپ بولسا دا، جالىقتىردى. سونسوڭ، اشىق ۇرىسقا تىلەنىپ شىقتىم. ءقازىر مەنى پۋلەمەچيك دەپ اتايدى. مۇنىڭ تابىسىن سۇراما! كەشە ءبىر كوپىردىڭ تۇبىندە ءبىر توپ نەمىس ءبىر-اق جۋسادى. كومانديرىم بەتىمنەن ءسۇيىپ، ارقاعا قاقتى. ءتىرى بولسام، ۇيگە وردەن ارتىپ قايتاتىن ءتۇرىم بار.
وسىنىڭ ءوزى قالاي تيەر ەكەن ساعان؟ سەنىڭ ساۋەگەيلىگىڭە قاراعاندا ەرلى-زايىپ تەڭ بولعاندا عانا ماحاببات، ادىلدىك تەڭەلمەك. مەن اسىپ بارام. سەنى توسىپ، اتتىڭ باسىن تەجەۋگە ۋاقىت جوق. سول پىكىرىڭدى قايتا قاراساڭ دەيمىن، جولداس. اسقان سايىن ساعان ماحابباتىم دا ارتىپ بارا جاتقان سياقتى.
حاتتى ءجيى جازشى. تارپىشى مەنى، بوتاقانىم. ويناقتاشى ۇستىمە، جاس بالاداي ساقىلداپ ءبىر كۇلەيىن...»
جانبوتا كوزىنە كەلىپ قالعان جاستى توكپەي، ءسۇرتىپ تاس¬تاپ، ىلە-شالا حات جازۋعا وتىردى:
— «اساۋ تايىم، ءالى جۋاسىماپسىڭ! — دەپ باستادى حاتتى. — ەركەكتىڭ ايەلدەن قاجىرلى ەكەنىن ەندى مويىندادىم. سەنىڭ ءومىرىڭ ۇيىقتاسام دا، ويانسام دا كوز الدىمنان ءبىر كەتپەيدى. سۇر شينەل، سۋىق وكوپتىڭ ءىشىن كورمەسەم دە، سەن ايتپاساڭ دا جاقسى بىلەمىن. سوندا دا قاجىماعان قۇرىشىم ەكەنسىڭ.
مەنى ءقازىر بوتا ەمەس، ىنگەن دەپ ءبىل. وزىڭدەي ءبىر تەنتەك كەلدى دۇنيەگە. مەن ءقازىر انا. جاستىق جالىنى ءدال بۇرىنعىداي لاۋلاماسا دا، «انا» دەگەن اتتى سەنىڭ بارلىق وردەنىڭە ايىرباستامايمىن. اسىپ بارام دەپ اڭداماي ايتاسىڭ. كىشكەنتاي تەنتەكتى قۇشىرلانا ءبىر سۇيگەندە، مەن كەۋدەمە ءبىر وردەن تاعام.
ءبىراق انا مىندەتى بالا تابۋ عانا ەمەس. ەڭبەكتە دە سەنەن قالىسپاۋعا سەرت ەتكەنمىن. سول سەرتتىڭ ءدال شەشىلەر شاعى ەندى جەتتى. بيىل گەكتارىنان ەكى ءجۇز سەنتنەر الامىز دەپ تۇرمىز. شىقاڭ ناۋقاس، كۇن ساناپ اۋىرلاپ بارادى. سالماق ماعان ءتۇستى. وسى جۇكتى كوتەرىپ مەجەگە جەتكىزسەم، اساۋ تايىم، قولعا تۇرۋىڭ شەكسىز.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، قانشا قاتتى ايتايىن دەسەم دە، مۇقالىپ قالعانمىن با، بۇرىنعىداي ءتىلىم ساعان وتكىر ەمەس. تايىنبايتىن، قاجىمايتىن سەن ايتشى. سىزىلعان «ءسىز-بىز» دەن ارتىق، تاپ باسار «سەنىڭدى» مەن دە قاتتى ساعىندىم...
حات وتە اسىعىستا جازىلدى. امانكەلدىنى ەمىزە سالا مەن دە شابۋىلعا شىققالى وتىرمىن. سولدات اكە مەن ءتىرى جەتىم نارەستەنىڭ تابىسقانىن كورگەندە، شىدار ما ەكەم، جارىلماس پا ەكەن جۇرەگىم دەگەن ويدا وتىر بوتاڭ...»
جانبوتا حاتتى تەز جازىپ ءبىتىردى دە، امانكەلدىنى ەمىزە وتىرىپ، دالادان ەنگەن ايجانعا امانتايدىڭ جايىن ايتتى. وق استىندا جۇرگەن ازامات ەكەۋىنىڭ كوزىنە ءار قيلى ەلەستەدى...
— ە، ءتاڭىرىم، وسى ۇشەۋىنىڭ الدىندا ال! — دەدى كۇڭىرەنە ءتۇسىپ بايبىشە، سودان كەيىن، — شىعاناقتار اتقا قوندى قاراعىم، — دەپ ۇمىتىپ بارا جاتقان ءسوزىن ايتتى.
امانكەلدىنى قىسىپ-قىسىپ ءسۇيدى دە، جانبوتا ۇيدەن اتىپ شىقتى.
شىعاناقتار ءبىر توپ ادام كەتىپ بارادى. قىستىگۇنى حات جازعان رەجيسسەر ارتيستەرىمەن، اپپاراتىمەن كەلگەن. وعان اۋدان باسشىلارى، اۋىل باسشىلارى قوسىلىپ، ەكى-ۇش كۇننەن بەرى اۋرۋ شىعاناقتى بوساتپايدى. قىبىر ەتكەنىن سىرت-سىرت باسىپ جاتقانى. ەندى ەگىن باسىنا ەرە شىعىپتى. شىعاناق پەن قابىش ەڭ الدا، وقشاۋ، سەرگەي مەن رەجيسسەر ولاردىڭ ارتىندا اڭگىمەلەسىپ كەلەدى. باسقالارى كەيىن. جان¬بوتا ءبارىن باسىپ-وزىپ، شىعاناقتارعا بارىپ قوسىلعاندا:
— بۇل قىز كىم؟ — دەدى رەجيسسەر.
— شىعاناق زۆەنوسىندا ىستەيدى. قىز ەمەس، كەلىنشەك.
— وچاياننىي كەلىنشەك!
— قايدان ءبىلدىڭىز؟
— كەشە جۇمىس باسىندا بىرەۋلەردى كينوعا ءتۇسىرىپ جاتىر ەدىم، وسى كەلىنشەكتى قىز ەكەن دەپ قالدىم، اتتى جۇگىرتىپ، جەتىپ كەلدى.
— نەگە توقتاتاسىز جۇمىستى!.. — دەپ اقىرا كەلدى. مەن شايىپ جۋا باستا دىم دا، اشۋىن توقتاتۋعا اقىرىن يەگىنەن قاعىپ قويدىم. سول-اق ەكەن، شاپالاقپەن جاققا تارتىپ كەپ جىبەرگەنى، شايتان.
سەرگەي كۇلىپ جاتىر. رەجيسسەر كەشە تيگەن شاپالاقتى، ەلى اۋىرسىنىپ كەلەدى.
— ءسىزدىڭ ونى قىزدى باسقاشا ۇعىنعان عوي. وتە تالاپتى، وجەت ايەل. زۆەنونى بيىل وسى باسقارىپ ءجۇر، — دەپ سەرگەي شايىپ-جۋعاندا:
— قارتتىڭ وزىنە دە تۇسىنبەدىم، — دەدى رەجيسسەر.
— بۇل كىسىنىڭ از ءومىرى قالدى. ەسكى مەن جاڭانىڭ، عىلىم مەن تاجىريبەنىڭ اراسىندا تۇرعان ءبىر شىڭ. باسىنا شىقساڭ ءتورت تاراپ تۇگەل كورىنەدى. مەنىمشە تۇگەل كورسەتۋ كەرەك.
رەجيسسەر ويلانىپ قالدى. سەرگەي ءسوزىن تولىقتىرا ءتۇستى:
— ءبىزدىڭ جاس قاۋىم بۇگىنگىنى، الداعىنى عانا بىلگىسى كەلمەيدى. وتكەندى دە بىلگىسى كەلەدى. ءومىردى دۇرىس ۇعىنۋ ءۇشىن، تولىق كورسەتۋ كەرەك.
— عاجاپ نارسە! — دەدى رەجيسسەر ويلانىپ كەلە جاتىپ، — وقىماعان ادام دۇنيەدە بولماعان جاڭالىق جاسادى.
سەرگەي باسىن شايقاپ قويىپ، ءسوزىن ءبولدى رەجيسسەردىڭ.
— ول، قاتە پىكىر. ءبىز ءومىردىڭ كوبىن كىتاپتان وقىپ بىلەمىز. بۇل كىسى ءومىردىڭ وزىنەن وقىعان. وزگەشە ءبىر قاسيەتى: تىنباي ىستەيدى. ىستەگەنىنىڭ ءبارىن جادىنا ساقتاپ، ءبىرىن باقىلاۋسىز، زەرتتەۋسىز جىبەرمەيدى. بۇعان بايىپتىلىعىن، اقىلدىلىعىن قوسساڭىز — ۇلكەن عالىمنىڭ ءدال ءوزى بولىپ شىعادى.
— وسى كىسى كەيىنگى كەزدە ازىراق اۋىسقان دەگەن راس پا؟ وڭاشا شىعىپ كەتەدى، وزىمەن-وزى سويلەسەدى دەيدى عوي؟
سەرگەي كۇلىپ جىبەردى.
— بىلتىر، ءبىر كۇنى اۋدانعا ەل جاتا قايتتىم. اي جارىق. جول بويى تارى اراسىندا ءبىر جاياۋ كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ەتەدى. ۇرى ما دەپ جەتىپ كەلسەم، مازاسىز قارتتىڭ ءوزى ەكەن،
— نەعىپ ءجۇرسىز، شىقا؟
— وسى ايدىڭ تارىعا اسەرى بار ما ەكەن، بايقايىنشى دەپ ەدىم.
قولىندا شەلەق ءبىر شارشى مەتر جەردى سۋارىپ قويىپتى.
— مۇنىڭىز نە؟
— كوبىنەسە ىستىقتا سۋارامىز. سالقىندا سۋارىپ تا بايقاۋ كەرەق — دەدى.
تۇسىنبەگەن جۇرت وسىنداي مىنەزدەرىن كورىپ «اۋىسقان» دەيتىن شىعار. اركىم ءوستىپ اۋىسا بەرسە، بۇل دۇنيە عالىمنىڭ دۇنيەسى بولار ەدى. شىعاناق سول تىنباي زەرتتەۋىنىڭ ارقاسىندا بيىل ءوز تاجىريبەسىنە تاعى دا ەكى جاڭالىق قوسىپ وتىر. جىلدا بۇل ۋاقىتتا تۇقىم سەبىلىپ قالاتىن. بيىل،
كاسپيي جاقتان سوعاتىن ءبىر جەل بار، سول ەتسىن دەپ سەپتىرمەدى. ەكىنشى جاڭالىعى — بۇدان بىلاي ەگىندى سالقىنمەن سۋارماق. وسى تاجىريبەسى اقتالسا، عالىم ەمەس، دانىشپان دەۋ كەرەك بۇل قارتتى.
شىعاناق ەگىسكە ويلى كوزبەن قاراپ، ءۇن-تۇن جوق كەلە جاتتى دا اتتان ءتۇستى. رەجيسسەردىڭ ادامدارى دەرەۋ اپپاراتىن سايلاپ، انتالاپ تۇرا قالدى. شىعاناق قالاي جۇرسە، ولار سولاي جۇرەدى. سوڭىنان قالماي سىرتىلداتىپ باسا بەرەدى. جانبوتا كەلىپ اپپاراتتىڭ الدىن بوگەدى ءبىر كەزدە:
— قۇتىرىپ كەتتىڭدەر مە؟ دارەت سىندىرعالى ءجۇر.
قۇمارتقان وپەراتور سوندا عانا ەرنىن تىستەپ كەيىن قاشتى. شىعاناق اۋلاققا بارىپ، دارەتتەن قايتقان سوڭ، تۇسىڭكى قاباعىن كوتەرە ءتۇسىپ، جانبوتانىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى دە، ارقاعا قاقتى.
— جەل ءوتتى. سەبە بەر. سالقىندا سۋار. الماتىدان تەلەگرام كەلدى. لەنينگرادقا كومەك اپارامىز، موسكۆادا ەمدەلە قايتارمىن. ساعان تاپسىردىم ءبارىن...
كينوشىلار سىرتىلداتىپ باسىپ جاتىر. شىعاناق باسقا سوزگە كەلمەستەن اتىنا سوزالاڭداي ءمىنىپ، باسىڭقى وتىرىپ كەتە باردى...
IX
وراق كەزى. ويىل مەن كولحوز وتىرعان قاراسۋدىڭ اراسىنداعى كەڭ قولتىق تارىعا لىق تولى. قالىڭ قامىس ءتارىزدى. ىشىنە ەنسەڭ جان-جاقتى بولجاتپاي، توبەدەگى اسپاندى عانا كورسەتەدى. اندا-ساندا ءۇپ ەتكەن ىستىق جەل، ءشايى شىمىلدىقتى قوزعاعانداي سۋدىراتىپ، تولقىتىپ جىبەرەدى. اتپەن ارالاپ كەلە جاتقان شىعاناقتىڭ اتى كورىنبەيدى. تولقىعان تارىنىڭ بەتىندە ءوزى قالقىپ جۇرگەن سياقتى. كوپ ارالادى. قاسىندا ەشكىم جوق. كوز تۇنعان تارىعا اتىن يەكتەتە ءدۇزىپ ءوتىپ، اشىققا شىققان سوڭ شىعاناق ءىلبي اياڭداپ بارا جاتىر. الدىندا، كيىز ۇيدە القا-قوتان وتىرعان ۇلكەن اۋىل. سول جاقتا قوتاننان دا كەڭ قىرمان. قىرماننىڭ ءبىر شەتىنە باۋلاعان تارىنى مايا-مايا قىلىپ ءۇيىپ جاتىر. ەكىنشى شەتىندە تىزبەكتەلگەن ماشينا تيەپ-تيەپ اكەتىپ جاتىر. ءدال ورتادا مارجانداي اق تارى توبە-توبە بوپ ءۇيۋلى تۇر. ويىل وزەنىن جيەكتەگەن جىڭىشكە جولدى ماشينا تابانى داليتىپ جىبەرگەن. قارا قۇرىق كەڭ قىرمان مەن جول اينالعان سوناۋ سۇر بەلدىڭ اراسىندا شاڭنان قۇرىلعان پەردە ارجاعىن كولەگەيلەپ كورسەتپەيدى...
شىعاناق ءوز ەڭبەگىنىڭ ساۋلەتىنە بايىپپەن قاراپ كەلە جاتتى دا:
— داريعا! شاتتانا ءبىر كۇلسەم، شارتيا ءبىر تويسام، جالعاندا ارمانىم جوق سياقتى! — دەدى كۇرسىنىپ. — ارمان.
ارمان. جەتكەنىمنەن جەتپەگەنىم كوپ ەكەن. الدىڭ ارمان، ارتىن، تايعاق كەن، دۇنيە-اي، مۇنشا سۇلۋ بولارمىسىڭ! قۋاراعان كارى دە، بالدىرعان جاس تا ساعان قۇمار. شىركىن ارمان! شاتتانا ءبىر كۇلسەم، شارتيا ءبىر تويسام، جالعاندا ارمانىم جوق سياقتى. جازىلعان بار ما وسىدان؟ قاشان تويام قۋ ارمان!
بەت سۇيەكتەرى شىعىڭقىراپ، ۇرتى ىشىنە ەنىپ كەتكەن. كوز شاراسى كەڭىپ، كوزى بۇرىنعىدان كىشىرەيە تۇسكەن. سىلبىر اياڭداپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەلدى دە، سوزالاڭداپ اتتان ءتۇستى. بەلدەۋدەگى بوتانىڭ قاسىندا قىزىل بۇيرا، تاپ-تازا ارۋانا، كوزى مولتىلدەپ شىعاناققا قاراي بەردى.
— ەسكى دوسىم، ارۋانا! تامشىلاعان تەرىڭە تارىنى توننالاپ الدىم، تەگەرشىكتى تالقان قىپ، ارقاڭدى بوساتتىم عوي، — دەپ ارۋانانىڭ ۇزىن موينىن قۇشاقتاپ، ءمولدىر كوزىنەن سيپاپ ءبىراز تۇردى دا ۇيگە كىردى.
ءزارۋ بايبىشە دە، دارىگەر ماريام دا دەمالۋعا جانتايىپ ەدى. شىعاناقتىڭ، اۋىر ەنگەنىن كورگەن سوڭ، ەكەۋى دە ۇشىپ تۇردى. سۇيەمەلەپ اپارىپ توسەگىنە جاتقىزدى دا، ماريام تامىرىن ۇستاي باستادى.
— تاعى دا ءبىر ۋكول سالسام قايتەدى، اتا؟
— سونى قوياق قوي، شىراعىم.
— اس قازانىڭىز اس تىلەپ تۇر؟
— ول شىركىن سۇراي بەرەدى. قابىشتان دا سۇرامساق.
— جازىلاسىز. ەشتەمە ەتپەيدى، شارشاپ قاپسىز.
— ە، جازىلام، شىراعىم...
ماريام ناندىرعانداي، شىعاناق نانعانداي بولدى. ەكەۋى دە ىشىنەن نانعان جوق. جالعىز-اق ءزارۋ بايبىشە نانىپ وتىر.
— كۇنىن توسپاي-اق بارا بەرسە قايتەدى، — دەپ كۇڭكىلدەپ قويادى.
شىعاناق موسكۆا — لەنينگراد ساپارىنان ۇزاق ءجۇرىپ، تاياۋدا قايتقان. لەنينگرادتى نەمىستىڭ ءالى قورشاپ جاتقان كەزى. جاي ادام بارا المايتىن بولعان سوڭ، اپارعان ءبىر پوەزد سىيلىقتارىن لەنينگراد وبكومىنىڭ سەكرەتارى موسكۆاعا كەلىپ ءوزى قابىلداعان. سودان كەيىن شىعاناق موسكۆا دارىگەرلەرىنە قارالدى. اسقىنعان قىلتاماققا ەشقايسىسى ەم تاپپادى. ۇلعايعان ادامعا وپەراسيا جاساپ، تۇتىكپەن قورەكتەندىرۋدىڭ قيسىنى تاعى كەلمەدى. مۇنىڭ ءبىرىن ايتپاستان، دارىگەرلەر جىلى ءسوز، جاقسى جورامەن ۇزاتىپ سالدى.
— جازىلاسىز. بايقاقىز. بولماسا تاعى كەلەرسىز، — دەپتى.
شىعاناق بۇعان ءوزى سەنبەسە دە اڭقاۋ ءزارۋدى، بالا-شاعالارىن سەندىرىپ قويعان. «كورەسىڭدەر مە، مىنە جازىلىپ كەلەم» دەگەندەي كوڭىلى سەلت ەتسە، اتقا مىنە جونەلدى. ونىڭ اۋىلدا بولۋى، اۋرۋ دا بولسا ات ۇستىندە كورىنۋى «قۇرمان» تۇرسىن، بۇكىل ويىلعا ايبار ەدى. ول جوقتا ويىل ارناسى ومسىرايا قالعانداي، ول كەلگەندە لىق تولا قالعانداي بولا¬تىن. ونىسىن جاقسى بىلگەن شىعاناق اۋرۋعا ءىشىن بەرگەنمەن، سىرتىن بەرمەدى.
قىرمان باسىندا قاۋىرت جۇمىستى باسقارىپ، الاسۇرعان جانبوتا، شىعاناقتى سىرتتان باقىلاپ، اۋىلعا قايتقانىن، ەڭسەسى تۇسىڭكى بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ، ءبىر قاعا بەرىستە ۇشىرتىپ وتىرىپ اۋىلعا كەلدى. امانكەلدىنى ەمىزە سالىپ، شىعاناقتىكىنە ەنگەندە، تورگە ورمەلەمەي بوساعادا تۇرىپ قالدى. باسىنا ورامال تارتقان، جەلكەسىنە تۇيگەن شاشى قوبىراڭقىراپ، قامشىسىن ەكى بۇكتەپ ۇستاپ تۇر. بەتى دە، ەتىگى دە توزاڭ. سارى گيمناستەركا، كەڭ شالباردىڭ شاڭى كورىنبەگەنمەن قىرتىستارى سىنىپ، بەلبەۋى بوساڭقىراپ كەتىپتى. ەكى كوزى قوس شىراقتاي جانىپ، شىعاناققا قادالا قارايدى.
— بوتاجان، قوبىراپ كەتىپسىڭ عوي! — دەدى شىعاناق. اقىرىن عانا ەزۋ تارتىپ، — ەكى ءجۇز سەنتنەر يە بەرمەي جاتىر ما؟
شىعاناق كەمىتىپ ايتتى. ەكى ءجۇز ەمەس، بيىلعى گەكتاردىڭ بىرەۋىنىڭ بەرگەنى 1232 پۇت. جانبوتا بۇعان ءمان بەرگەن جوق. ءۇستىن جوندەپ. شىعاناقتىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى.
— جاتىپ قالدىڭىز با؟
— جاي، تىنىستاپ جاتىرمىن. كارىلىك شىركىن اياقتان قاعا بەرەدى.
— قايسار دالانى جەڭگەندە، قاۋساعان كارىلىكتى نەعىپ جەڭە الماي ءجۇرسىز؟
— اي شىراعىم-اي، ونىڭ سۇيەۋشىسى مىقتى عوي.
جانبوتا اۋزىنا كەلىپ قالعان ءسوزدى ايتپاستان، جالت بەردى. شىعاناقتىڭ «مىقتىسى» قۇداي ەدى. قۇدايعا ءتىل تيگىزگەندى ۇناتپايدى. سونسوڭ سىپايى قالجىڭعا سالا قويدى جانبوتا.
— جارىقتىق، ءبىر سۇيەگەندى ولەردەي سۇيەيدى، بىلەم.
شىعاناق جاۋاپ قايىرعان جوق. تاعى دا ءبىر جىميىپ كۇلدى دە باسقا اڭگىمەگە كوشتى.
— سەرگەي ەكەۋىڭ انەۋگى تەلەگرامدى جىبەردىڭدەر مە، وسى؟
— سول كۇنى جىبەرگەنبىز.
— الداعى جىلدىڭ قامىن وسى باستان ويلاي بەرىڭدەر.
— نە ويلايتىنى بار. ەكى ءجۇز سەنتنەر نورماداعى.
— نورما دەگەننىڭ ءوزىن، ءوزىمىز جاسايتىن بولىپ الدىق قوي. وسىرمەيسىڭدەر مە تاعى؟
— بالە! شىقاڭ ءتىپتى كەتە بەرەدى — دەپ جانبوتا ساقىلداپ كۇلدى. — وسىنىڭ وزىنە جۇرت جاعاسىن ۇستاپ تالىپ قالا جازدادى.
— بۇل كۇندە سوۆەت جەرىندە رەكورد بەرۋشى كوپ، — دەپ شىعاناق تا ەزۋ تارتتى. — كوپتىڭ ءبىرى بولماۋ كەرەك. شىن جۇيرىك الدىن بەرمەيدى. جۇرت ءتاسىلىڭدى ۇيرەنىپ جاتىر. ەرتەڭ بىرەۋى قۋىپ جەتىپ، وزىپ كەتسە قايتەسىڭ؟ باياعىدا ءدۇرجىعۇلدىڭ تورىنە ءبىر شىعىپ ەدىم دەپ قابىش سياقتى قۇر كەۋدەمەن قالۋعا بولماس.
— اسسالاۋماليكۇم! — دەپ داۋسىن كوتەرە قابىش ەنىپ كەلدى وسى كەزدە. شىعاناق مىرس-مىرس كۇلىپ جىبەردى.
— كىمدى ايتساڭ سول كەلەدى. ءزارۋ، شۇبات اكەل، بۇل وڭباعان، قۇلقىنى كەپكەندە سالەمدى وسىلاي بەرەدى.
— سەنىڭ قۇلقىنىڭ جەتىسىپ تۇرعان شىعار.
— ءازىر جۇرتتا قالعان ءجۇن-جۇرقانى جەگەنىم جوق.
— دەرت جەڭبەگەن سەنى مەن جەڭە الماسپىن، — دەپ قابىش شۇباتتى سىلق-سىلق جۇتا باستادى. ۇلكەن كاردەن كەسەنى باسىنا ءبىر-اق كوتەرىپ، قايتىپ بەرگەندە، ءزارۋ تاعى دا اكەپ ۇسىندى. مۇنى الىڭقىراپ وتىرىپ بارىپ ءىشتى.
— بولدىم.
— مەن ءۇشىن ءبىردى ءىششى، — دەدى شىعاناق. ول ىشكەندە ءوزى ىشكەندەي ءسۇيسىنىپ وتىردى. — اۋداننان كەلەسىڭ بە، ۇيىڭنەن شىقتىڭ با؟
— ۇيگە سوققام جوق. كەلىپ تۇسكەنىم وسى.
— سوعاتىن ءقايبىر ءۇي بار سەندە. الپىستان اسقانشا ەل اقتاپ ءوتتىڭ-اۋ، بيشارا.
— وكىنبەيمىن. قارتايعاندا كەنەلگەلى تۇرمىن.
— ە، بايعۇسىم، كوبىرەك بوقتىققا كەزدەستىڭ بە؟
— بوقتىقتى نە قىلايىن. سەن ولگەلى وتىرسىڭ، ورنىڭ ماعان بوسايدى.
— ءتايت! — دەدى ءزارۋ بايبىشە. شىعاناق تا، قابىش تا ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى. كۇلكى ۇستىندە قابىش قالتاسىنان الىپ حات ۇسىندى.
— بۇل كىمنەن؟
— بىلمەيمىن. پوچتاعا سوعىپ ەم، الا كەلدىم.
جانبوتا حاتتى ىشىنەن وقىپ شىعىپ، ورىسشا جازىلعان ەكەن، قازاقشاعا اينالدىرىپ ايتىپ بەردى:
«اسا قۇرمەتتى، بەرسييەۆ شىعاناق جولداسقا! ءسىزدىڭ تەلەگرامماڭىزدى العاندا نانار نانباسىمدى بىلمەي كوپ سەندەلدىم. ەڭ ءبىلدىم دەگەن عالىمدار گەكتارىنان 200 سەنتنەردەن ارتىق استىق الۋ مۇمكىن ەمەس دەگەنگە بەكىگەن ەدى. ءبۇل جاي ايتىلماعان. وسىمدىكتەر كۇن قۋاتىن بويىنا قانشا سىڭىرە الاتىندىعىن ەسەپتەپ بارىپ ايتىلعان بولاتىن. ءسىز وسى ەسەپتەن اسىپ ءتۇسىپ، ەگىن شىعىمىنىڭ مولشەرى ادامنىڭ ءوز قولىندا ەكەنىن دالەلدەپ بەردىڭىز.
بۇرىن-سوڭدى دۇنيە كورمەگەن، وراسان ەگىننىڭ ماستەرى بولعان سىزگە كىشىلىكپەن باس يەمىن. مارتەبەڭىز ەسە بەرسىن. دەنساۋلىعىڭىزدى، ۇزاق ءومىر ءسۇرۋىڭىزدى تىلەيمىن.
اكادەميك ت. د. لىسەنكو»،
شىعاناق جاستىعىنا شىنتاقتاپ، حاتتى سۇلىق تىڭداپ وتىرعان كۇيىندە ويلانىپ كەتتى. جانبوتانىڭ كەۋدەسىن قۋانىش كەرنەپ، «مەنىڭ اتىمدى قاشان اتايسىز؟» دەگەندەي دامىل-دامىل قاراي بەرەدى. قابىش تا حاتقا ابدەن تۇسىنگەن سياقتى. اندا-ساندا كوز قىرىن تاستاي وتىرىپ:
— ءبىر تۋعان قارا نار، وسىنشا نەگە شىرەندىڭ؟ — دەدى. سول كەزدە شىعاناقتىڭ وڭىنەن ءولىم بەينەسىن كورگەندەي بولدى. كوڭىلى بۇزىلىپ، سيپاقتاپ، قابىش تەرىس قارادى.
— ارمان. ارمان. شىركىن ارمان! — دەدى شىعاناق اقىرىن عانا. — ءبىزدىڭ بوتا 240 سەنتنەر بەرەم دەسە قايتەر ەدى؟ تارى شىركىن ەندى ىلىمگە دە ازىق بولدى.
جانبوتا قۋانىپ تا، ويلانىپ تا قالدى. سويلەگەنشە شىعاناق وڭ جامباسىنا اۋناپ، تەرىس قاراپ كەتتى. «تىنىشتىق السىن» دەگەندى بىرىنە-بىرى ىممەن ايتىپ، سىبدىرسىز شىعا باستادى ۇيدەن.
ءزارۋ عانا قاققان قازىقشا تاپجىلماي، ءۇن-تۇن جوق، شىعاناقتى كۇزەتىپ قالا بەردى.
سوڭى.
You Might Also Like
-
مارات سامەت ۇلى بيسەنعالييەۆ — سكريپكاشى. 1962 ج. الماتى قالاسىندا تۋعان.
-
ءوزى بولعان جىگىتكە قايدا بارسا ورىن بار. بولا الماعان جىگىتكە ەن دالادا ورىن تار. بولعانعا دا، بولا الماعانعا دا كىندىك كەسىپ تۋعان جەر، قازداي قالقىپ وسكەن ەل سەنەن ىستىق بار ما ەكەن!
