InfoHub Logo

قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى — پەداگوگيكانىڭ كۇردەلى سالاسىنىڭ ءبىرى — ديداكتيكا تاراۋىندا قارالادى. ديداكتيكا (وقىتۋ تەورياسى) گرەكتىڭ didaktikos — وقىتامىن دەگەن سوزىنەن شىققان. ديداكتيكانىڭ نەگىزگى پروبلەمالارى وقۋ ءۇردىسىنىڭ زاڭدىلىقتارىن، پرينسيپتەرىن جانە وقىتۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەمەلەرىن كورسەتەدى. ال قازاق تىلىنەن وقۋشىلارعا ءبىلىم بەرۋ كەزىندە — وقىتۋ ادىستەرى جوعارىدا ايتىلعان زاڭدىلىقتار مەن پرينسيپتەرگە نەگىزدەلەدى. وقىتۋ ماتەريالىن تۇسىنىكتى ەتىپ بايانداۋ ءۇشىن ديداكتيكانى كوپ جىلدان بەرى زەرتتەگەن ديداكتيك عالىمدارىمىزدىڭ زەرتتەۋ ادىستەرىن ۇنەمى باسشىلىققا الىپ وتىرۋ كەرەك. قازاق ءتىلىن وقىتۋدا وكۋشىلارعا تياناقتى، ساپالى دا، سانالى ءبىلىم بەرۋ — ءمۇعالىمنىڭ وقىتۋ ادىستەرى مەن تاسىلدەرىن شەبەر مەڭگەرۋى ارقىلى جۇزەگە اسادى. قازاق ءتىلىن وقىتۋ تەحنولوگياسى. ول وقىتۋشى مەن وقۋشى اراسىنداعى جاقسى ۇيىمداستىرىلعان قىزمەتتەن كورىنەدى. ءمۇعالىم ءوز ءپانىن ساباق تۇسىندىرۋدەن باستايدى، ول — ءتۇسىندىرۋ ءادىسى.

وقۋشىلار كىتاپ وقيدى، ول — كىتاپپەن جۇمىس ءادىسى؛ وقۋشى جاتتىعۋ جازادى، ول — جاتتىعۋ ءادىسى؛ وقىتۋشى ءار ءتۇرلى سۋرەت، تابليسا ارقىلى ءبىلىم بەرەدى، ول — كورنەكىلىك ءادىسى، تەحنيكالىق قۇرالداردى پايدالانسا، ول- دەمونستراسيالىق ءادىس، ت.ب. تولىپ جاتقان ادىستەر بار. مىسالى: «ديداكتيكا سرەدنەي شكولى» دەگەن ەڭبەكتە ي.يا.لەرنەر، م.ن.سكاتين وقىتۋ ءادىسىنىڭ بەس ءتۇرىن كورسەتەدى. ولار: 1. وبياسنيتەلنو-يلليۋستراتيۆنىي يلي ينفورماسيوننو-رەسەپتيۆنىي. 2.رەپرۋكتيۆنىي. 3. پروبلەمنوە يزلوجەنيە. 4. چاستيچنو-پويسكوۆوي ەۆريستيچەسكيي. 5. يسسلەدوۆاتەلسكيە — دەپ وقىتۋدىڭ ءتۇرلى ادىسىنە توكتالسا، گ.ا.يلينا «پەداگوگيكا» ەڭبەگىندە وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ 4 ءتۇرىن اتاپ كورسەتەدى. ال اكادەميك يۋ.ك.بابانسكيي دە وسىنداي وقىتۋ ادىستەرىنىڭ 7 تۇرلەرىنە توقتالىپ، ونى وقىتۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى دەپ باعالايدى. ءا.يسابايەۆ ءوزىنىڭ «قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ديداكتيكالىق نەگىزدەرى» دەگەن ەڭبەگىندە وقىتۋ ادىستەرىن: اڭگىمە، حابارلاۋ، تاجىريبە، ءتۇسىندىرۋ جانە كىتاپتى پايدالانۋ ءادىسى دەپ تەوريالىق، تاجىريبەلىك تۇرعىدا ونىڭ ءتورت تۇرىنە توقتالادى.

وقىتۋدىڭ تەورياسىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە وقىتۋ ادىستەرىنىڭ انىقتاماسىن بىلاي بەرگەن: ي.د.زۆەريەۆ: «وقىتۋ ادىستەرى دەگەنىمىز — ءمۇعالىم مەن وقۋشىلاردىڭ ءوزارا ارەكەتىنىڭ بارىسىندا ءبىلىم الۋ جولدارى» دەسە، يۋ.ك.بابانسكيي: «وقىتۋ ادىستەرى دەگەنىمىز-مۇعالىم مەن وقۋشىلاردىڭ ءوزارا ارەكەتىنىڭ نەگىزىندە ءبىلىم، تاربيە جانە تانىم پروسەسىن جەتىلدىرۋ» دەيدى. د.ءالىمجانوۆ، ى.مامانوۆ «قازاق ءتىلىن وقىتۋ مەتوديكاسى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە: «…قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى — قازاق ءتىلىن وقىتۋداعى مۇعالىمدەردىڭ وزىق تاجىريبەلەرىنىڭ قورىتىندىلارىنا نەگىزدەلگەن وقىتۋ ادىستەرىنىڭ جيىنتىعى تۋرالى عىلىمي ءپان» دەگەن بولاتىن. ديداكتيك عالىمداردىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاق ءتىلى وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ جىكتەلۋ ءتۇرىن جاساۋعا مۇمكىندىك بولدى. وقىتۋ ادىستەرى جايلى عالىمدارىمىزدىڭ كوپ جىلعى زەرتتەۋ تاجىريبەسى، ايتقان پىكىرلەرى ءمۇعالىم قاۋىمىنىڭ جۇمىستارىنا (ماقساتى، جولى، مىندەتتەرى) ۇلگى بولا بەرمەك. سوڭعى كەزدە عىلىمي ەڭبەكتەردە، جۋرنالدار بەتتەرىندە ءتيىمدى وقىتۋ، پروگراممالاپ وقىتۋ، دەڭگەيلىك وقىتۋ، مودۋلدىك وقىتۋ جانە ساباقتى بلوكپەن وقىتۋ ءادىسى دەگەن ادىستەر پايدا بولدى.

بلوكپەن وقىتۋ — بۇل ءادىس ءمۇعالىمنىڭ قالاۋى بويىنشا توقسان ىشىندە ەكى نە ءۇش كۇن بويى (پانگە بولىنگەن ساعات مولشەرىنە قاراي) ءبىر پانگە ارنالىپ تۇتاستاي وتكىزىلەدى. مىسالى، ول كۇندەرى تۇتاستاي ءتۇسىندىرىپ، ءبىلىم بەرۋگە تىرىسادى. مۇنداي ساباقتى مەكتەپتە ۇيىمداستىرۋدىڭ قيىندىقتارى كوپ. ماسەلەن، ساباق كەستەسىن ۇنەمى وزگەرتىپ وتىرۋ كەرەك، ونى مەكتەپكە ەنگىزۋ ءۇشىن وقىتۋ ادىستەرى تولىق مەڭگەرىلمەگەن قازاق ءتىلى ءپانى ءۇشىن ناتيجەسى شامالى. قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ جىكتەلۋ كەستەسىندە ادىستەردىڭ دامۋ جولدارىنىڭ ءبارىن جيناقتاپ كورسەتۋگە تىرىستىق، ارينە ءمۇعالىم ساباقتىڭ مازمۇنىنا قاراي قالاۋى بويىنشا ادىستەردى تاڭدايدى. وسىنىڭ ءبارىن جيناقتاي كەلە، وقۋشىلاردىڭ ۇعىمىن، ىسكەرلىگىن، ءبىلىمىن، داعدىسىن ۇيىمداستىرۋدا جۇزەگە اسىرۋعا جاردەمدەسەدى نە كوز جەتكىزەدى. ساباقتىڭ جاڭا ءتيپى — وقىتۋ ادىستەرىنىڭ جىكتەلۋىنە سايكەس ورىندالۋى قايسىسى بولماسىن ءبىلىمدى جالپىلاۋ جانە جۇيەلەۋ، دارالاپ، سارالاپ دامىتا وقىتۋ ساباعىنىڭ بەرەرى مول. مەكتەپ تاجىريبەسىن جانە الدىڭعى قاتارلى وزىق تاجىريبەلى مۇعالىمدەر جۇمىسىن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە ساباقتىڭ اتالعان تيپتەرىندە كورسەتىلگەن ادىستەردى ءتيىمدى پايدالانۋدا مۇعالىمدەر شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسىپ، وقۋشىلارعا ساپالى ءبىلىم بەرەتىن جاقسى ناتيجەگە جەتىپ وتىرعانىن بايقادىق.

يا.ا.كومەنسكييدى 1697 جىلى جازعان «ۇلى ديداكتيكا» ەڭبەگىندە وقىتۋدىڭ تۇڭعىش پرينسيپتەرى مەن ادىستەرىنىڭ ءتورت ءتۇرىن ۇسىنعان. بۇل ەڭبەكتەن ۇلگى العان ورىستىڭ كورنەكتى پەداگوگى ك.د.ۋشينسكييدىڭ ديداكتيكاسى «بالالار الەمى» (1861) ەڭبەگى وسى ىقپالمەن دامىدى. يا.ا.كومەنسكيي، ك.د.ۋشينسكييدىڭ ديداكتيكالىق ەڭبەگىن زەرتتەي وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ اعارتۋشىسى ى.التىنسارين قازاق بالالارىن وقىتۋدىڭ ۇلگىسىن «قازاق حرەستوماتياسى» (1879) ەڭبەگىنە وسى 4 ءتۇرلى وقىتۋ ءادىسىن ەنگىزدى. وسى عۇلاما پەداگوگتاردىڭ ەنگىزگەن جاڭالىقتارى ءومىر تالابىنا ساي دامۋ جولدارى تارماقتالىپ كورسەتىلدى. ادىستەردىڭ بارلىعىن ساباق تاقىرىبنا ساي مۇمكىندىگىنشە بارلىق ءتۇرىن ءمۇعالىم ءوز ساباعىنا پايدالانىپ كەلەدى. بۇل بىرىنشىدەن، وقۋشىعا بەرىلەتىن ءبىلىمنىڭ ادىستەرى كورسەتىلەدى، ەكىنشىدەن وقۋشىمەن جۇرگىزىلەتىن جۇمىستىڭ دالدىگى نىعايادى، ۇشىنشىدەن ءمۇعالىمنىڭ اتقاراتىن جۇمىسى، باعىتى بەلگىلەنەدى (ادىس-تاسىلدەر).

انا ءتىلىن وقىتۋ بارىسىندا تاقىرىپتىڭ مازمۇنىنا ساي ءبىلىم بەرۋدىڭ ءار ءتۇرلى ءادىس-تاسىلىن قولدانۋ ەرەكشەلىگى جونىندەگى عالىمداردىڭ پىكىرلەرىن جاقسى بىلگەن ءجون. جوعارىدا ايتىلعان وقىتۋ ادىستەمەسىنە بايلانىستى جازىلعان قۇندى عىلىمي ەڭبەكتەردى زەرتتەي كەلە، وسى ادىستەمەنىڭ جىكتەلۋ تۇرىنە قاراي وتىرىپ، اسىرەسە ەڭ باستىلارىنا كۇنبە-كۇن ءجيى كەزدەسەتىن ادىستەرگە تۇسىنىك بەرىپ وتسەك:

1. ءتۇسىندىرۋ ءادىسى: بۇل ادىسكە اۋىزشا بايانداۋ — ءتۇسىندىرۋ، اڭگىمە، سۇراق-جاۋاپ، لەكسيا تۇرلەرى جاتادى..
2. كىتاپپەن جۇمىس ىستەۋ ءادىسى؛ ءمۇعالىمنىڭ تۇسىندىرگەنىن كىتاپتان قاراۋ — انىقتاما، تۇسىنىكتەر، جوسپار، كونسپەكتىلەۋ، تەزيس، گازەت، جۋرنال، سوزدىكپەن، ت.ب. جۇمىستار.
3. كورنەكىلىك ءادىس: ەكسكۋرسيا، تابليسا، سۋرەت، سحەما، كارتوچكا پايدالانۋ، ت.ب.
4. تەحنيكالىق قۇرالمەن جۇمىس ىستەۋ ءادىسىنىڭ ءبىرى - دەمونستراسيالىق ءادىس: ەكران بەينەسى ارقىلى ديافيلم، كينو، فراگمەنى ت.ب. تەحنيكالىق قۇرالمەن جۇمىس ىستەۋ ءادىسىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى كودوسكوپ، ەپيدوسكوپ، لينگوفون، كومپيۋتەرمەن جۇمىس، ت.ب.
5. جاتتىعۋ ءادىسى؛ اۋىزشا، جازباشا جانە سۋرەتپەن جۇمىس تاقتامەن جۇمىس، ءوز بەتىنشە جۇمىس، قايتالاۋ، پىسىقتاۋ كەزىندە ۇلتتىق ويىن ەلەمەنتتەرىن پايدالانۋ جۇمىسى.

بايانداۋ ءادىسى. قازاق تىلىنەن وقۋشىلارعا بەلگىلى تاقىرىپ بويىنشا بەرىلەتىن ءبىلىمدى مۇعالىمدەردىڭ تۇسىندىرۋدەگى ارەكەتى -اۋىزشا بايانداۋدان باستالادى. ءمۇعالىمنىڭ وقۋشىلارعا جاڭا ءبىلىمدى بايانداپ ايتىپ بەرۋىن — اۋىزشا بايانداۋ ءادىسى دەيمىز. اۋىزشا بايانداۋ ءادىسى وقۋشىلاردىڭ جاس شاماسىنا قاراي، قىسقا، نە ۇزىن باياندالۋى مۇمكىن. ءمۇعالىم كۇنى بۇرىن ءوزىنىڭ باياندايتىن ءسوزىن ويلانىپ الۋى كەرەك، ەگەر بۇرىن بايانداۋ جولىنا ىسىلماعان بولسا، مازمۇندامانىڭ جوباسىن جازىپ العانى ءجون. اۋىزشا بايانداپ، مازمۇنداپ بەرۋدىڭ ءۇش ءتۇرى بار: اڭگىمە ءادىسى، ءتۇسىندىرۋ (وبياسنەنيە)، لەكسيا ءتۇرى. اڭگىمە ءادىسى — جاڭا ماتەريالدى تۇسىندىرگەندە جۇرگىزىلەتىن ءادىس نەمەسە سۇراق-جاۋاپ ءادىسى. قازاق تىلىنەن جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ بارىسىندا عىلىمي فاكتىلەرگە، انىقتامالارعا سۇيەنە وتىرىپ، سول تاقىرىپتىڭ شىعۋ تاريحى نەمەسە ونى جازعان اۆتورلار ماعلۇماتتان باستاپ اڭگىمەلەۋ ادىسىمەن تۇسىندىرۋگە تالاپتانادى. وقۋشىلارعا ول ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋدى تۇسىنىكتى، ايقىن، تىلمەن جەتكىزە وتىرىپ، سول تاقىرىپتىڭ شىعۋ تاريحى نەمەسە جازعان اۆتورلاردان باستاپ، اڭگىمەلەۋ ادىسىمەن تۇسىندىرگەن پايدالى. ورتا جاستاعى وقۋشىعا 10 مينۋت، جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنا — 15 مينۋتتاي ۋاقىت ىشىندە سۇراق-جاۋاپ رەتىندە اڭگىمە ايتىلادى.

اڭگىمە ءادىسى — كوبىنە سۇراق-جاۋاپ ارقىلى ديالوگتىق سويلەۋ فورماسىندا جۇرەدى. مىسالى، قازاق تىلىنەن «ءسوز جاسامىن»، «ءسوز تىركەستەرىن» وتكەندە، وقۋشىلاردى وزدىگىنەن ىزدەندىرۋ ءۇشىن سۇراقتار قويعىزىپ، وعان جاۋاپ قايتارعىزۋ، جاۋاپتارىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن وقۋشىلاردىڭ وزدەرىنە ايتقىزۋ، مىنە، وسىلار ولاردىڭ ەستەرىندە جاقسى ساقتالادى. اڭگىمەلەسۋ تۇرلەرى جاڭا ماتەريالدى تۇسىندىرگەندە ءبىلىم جۇيەسىن اڭگىمەلەۋ، ءبىلىمدى قورىتىندىلاعاندا — اڭگىمەلەسۋ، اۋىزشا سۇراۋ-جاتتىعۋلار تەكسەرگەندە — وتكەن ماتەريالداردى قايتالاعاندا بالا وقىپ بىلگەنىن سانالى تۇردە مەڭگەرگەن ساتتەرىن ءبىلۋ ءۇشىن جۇرگىزىلەدى. ءادىسىن جاقسى ۇيىمداستىرۋ — ءمۇعالىمنىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى. ايتا كەتۋ كەرەك، وقۋشىلاردىڭ وتىلگەن ءپاندى ءتۇسىنىپ، بەلسەندى قاتىسۋى ءۇشىن اڭگىمەنىڭ ەۆريستيكالىق ءتۇرى ، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا پايدا بولعان ەدى. ەۆريكو — گرەك ءسوزى — تابامىن، اشامىن دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. سوندىقتان قازىرگى ۋاقىتتا ءار تاقىرىپتىڭ ەرەجەسى پروبلەمالىق جاعدايلار تۋعىزا وتىرىپ، وقۋشىعا سول ءپاننىڭ ءتۇيىنىن تاپتىرۋ ءادىسى كەڭ ءورىس الۋدا،

اڭگىمەنىڭ ناتيجەلى بولۋى — سۇراقتى دۇرىس، ءدال، تۇسىنىكتى قويا بىلۋگە بايلانىستى. ءمۇعالىم سۇراقتى دۇرىس قويا الماسا، وقۋشىلار دا اسىپ-ساسىپ، جاۋاپ بەرە المايدى. وقۋشى قينالعان كەزدە جەتەلەپ، سۇراقتار بەرۋ ءمۇعالىمنىڭ ىسكەرلىگىن كورسەتەدى.

ءتۇسىندىندىرۋ ءادىسى — قازاق تىلىنەن بەرىلەتىن بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتى تۇسىندىرۋدە ءمۇعالىم كورنەكى قۇرالدى، كەستەنى، ت.ب. قۇرالداردى پايدالانا وتىرىپ، ساباقتىڭ مازمۇنىن تۇسىندىرەدى. — «بۇگىن سىزدەرگە تۇسىندىرىلەتىن جاڭا ساباق تاقىرىبى مىناداي» — دەپ، باستاپ كەتەدى. ءتۇسىندىرۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ نازارىن اۋدارا وتىرىپ، ءار ءتۇرلى ءادىس-تاسىلدى پايدالانىپ، قىزىقتى تۇسىندىرسە، وندا ولار پروبلەمالىق ماسەلەنى وزدەرى شەشۋگە تالاپتانادى. مىسالى: 5- سىنىپقا قازاق تىلىنەن زات ەسىم، سىن ەسىم، سان ەسىمدى تۇسىندىرگەندە سويلەم قۇراتۋ، سۇراق-جاۋاپ ارقىلى ەرەجەنى، انىقتامالاردى وزدەرى قۇراپ شىعادى.

لەكسيا — جوعارى سىنىپتاردىڭ وقۋشىلارىنا قازاق تىلىنەن فاكۋلتاتيۆتىك ساباقتاردا، ال 9-سىنىپتا قازاق ءتىلى ساباعىندا وقىلادى. باعدارلامادا بەرىلگەن تاقىرىپتاردى تۇسىندىرۋدە لەكسيا ءادىسىن پايدالانادى. 8-9 سىنىپقا 10-15 مينۋت، 10-11 سىنىپتار ساباقتارىندا 15-20 مينۋتتىك لەكسيا وقىلادى. «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىندا وقىتىلادى. وسى وقۋلىقتىڭ 9-بەتىندە «ءتىل مادەنيەتى» دەگەن تاقىرىپ بار. وندا: «ءماتىندى وقىپ شىعىپ، ءتىل مادەنيەتى جايىندا ايتىلعان اتالى ءسوزدىڭ مانىنە تەرەڭ بويلايدى. ءتىل مادەنيەتىنە فونەتيكادان، لەكسيكادان جانە گرامماتيكادان العان بىلىمدەرىنىڭ قانداي قاتىسى بار ەكەندىگى جونىندە ءوزارا پىكىر الىساسىندار» دەپ كەلەدى دە، ءتىلدى قادىرلەۋ دۇرىس سويلەۋدەن باستالاتىنى ايتىلادى.

جۇيەسىن تاۋىپ ايتىلعان ءسوز جۇرەككە جەتىپ، جۇيكەنى بوساتادى. ادام مادەنيەتىنىڭ العى شارتى دۇرىس سويلەي ءبىلۋ. سويلەي ءبىلۋ دە ونەر. ءتىلىن بىلمەگەن، ءتۇبىن بىلمەيدى. ونداي ادام كۇلدىرەم دەپ، كۇيدىرەدى، سۇيسىندىرەم دەپ سۇرىندىرەدى. بىلدىرەم دەپ بۇلدىرەدى، قۋانتام دەپ قۋارتادى، كەلتىرەم دەپ كەتىرەدى، جۇباتام دەپ جىلاتادى، جانە وسى سەكىلدىلەردى مىسالعا كەلتىرىپ، لەكسيا وقي بەرەدى… ءسويتىپ، مەكتەپ لەكسياسى جاي ىرعاقپەن، كوبىنە قازاق تىلىنەن وتكەن ماتەريالداردى قايتالاۋدا، نەمەسە سوعان قوسىمشا رەتىندە، نە كۇردەلى تۇردە لەكسيا وقىلۋى ارقىلى تاقىرىپقا تۇسىنىك بەرىلەدى. بۇدان كەيىن سۇراق-جاۋاپ بەرە وتىرىپ، وقۋشىنىڭ قانشالىقتى ءبىلىم يگەرگەنىن بايقايدى. ءارى قاراي جاتتىعۋ جۇمىسى جۇرگىزىلەدى.

---