InfoHub Logo

بۇرىنعى زاماندا، ىلعي اڭ اۋلاۋدى ادەت قىلعان ءبىر پاتشا بولىپتى. كۇندەردە ءبىر كۇن اڭ اۋلاپ جۇرسە، اعاشتىڭ باسىندا ءبىر بۇركىت وتىر ەكەن دەيدى. پاتشا كورىپ، اتايىن دەپ ىڭعايلانعان ەكەن، بۇركىت:

— ەي، پاتشا! مەنى اتپاڭىز، مەن سىزگە ءبىر ۋاقىتتا كەرەك بولارمىن، - دەپتى. پاتشا ونىڭ ءسوزىن ەلەمەي، اتۋعا تاعى ىڭعايلانادى. بۇركىت الگى ءسوزىن قايتا ايتىپ، جالىنا بەرىپتى. بۇركىت ءۇش رەت جالىنعاننان كەيىن پاتشا ويعا قالادى دا بۇركىتتى ۇيىنە الىپ كەلىپ، ەكى جىلداي اسىرايدى. ەكى جىلدان كەيىن پاتشا كەدەيلەنىپ، اسىراۋعا شاماسى كەلمەيدى دە بۇركىتتى قويا بەرەدى. ءبىراق بۇركىت قاناتىن كوتەرىپ ۇشا المايدى.

سونان سوڭ ول پاتشاعا:

— ەي، پاتشا، مەنى نە قىلساڭ دا تاعى ءبىر جىل كۇت، مۇراتىڭا جەتكىزەيىن، - دەپ جالىنادى. پاتشا جۇرتتان قارىز الىپ، مال الىپ، تاعى ءبىر جىل كۇتىپتى. ءبىر جىل تولعان سوڭ، پاتشانى بۇركىت ۇستىنە مىنگىزىپ اكەتىپتى. ەكەۋى كەلە جاتىپ، ءبىر دارياعا جەتكەن سوڭ، بۇركىت پاتشانى دارياعا تاستاپ جىبەرىپتى. پاتشا تىزەسىنەن سۋعا باتىپ بارا جاتقان كەزدە، بۇركىت قايتادان كوتەرىپ اكەتىپتى دە:

— پاتشا، قالاي، قورىقتىڭ با؟ – دەپتى. پاتشا:

— ەندى ءولدىم عوي دەپ ەدىم، – دەيدى. تاعى دا ءبىر داريانىڭ ۇستىنە كەلگەندە، پاتشانى جانە تاستاپ جىبەرەدى. ورتان بەلىنەن باتىپ بارا جاتقان كەزدە، قايتادان كوتەرىپ اكەتەدى. ءۇشىنشى دارياعا كەلگەندە، تاعى تاستاپ جىبەرەدى دە قايتادان كوتەرىپ اكەتىپ:

— قورىقتىڭ با؟ – دەيدى بۇركىت.

— ەندى تاستاساڭ ولەمىن، – دەيدى پاتشا.

— جوق، ەندى تاستامايمىن. ەسىڭدە بار ما؟ مەن اعاشتىڭ ۇستىندە وتىرعاندا، «اتامىن» دەپ، مەنى دە ءۇش رەت قورقىتىپ ەدىڭ عوي. مەن ءۇش رەت ءوز ىستەگەنىڭدى الدىڭا كەلتىردىم، – دەيدى دە شارىقتاپ كەتەدى. ءبىر كەزدە بۇركىت پاتشاعا:

         — جوعارى، تومەن قاراشى، نە كورىنەر ەكەن؟ – دەيدى.

         — جوعارىدا كوك، تومەندە جەر كورىنەدى، – دەيدى پاتشا.

         — جانە جان-جاعىڭا قاراشى، – دەيدى.

         — وڭ جاعىمدا ساحارا، سول جاعىمدا ءبىر ءۇي تۇر.

         — ول ءۇي - مەنىڭ كىشى قارىنداسىمنىڭ ءۇيى، سوعان بارامىز، – دەيدى بۇركىت. بۇركىت كەلگەن سوڭ، قارىنداسى الدىنان شىعىپ اعاسىن كۇتىپ الىپ، پاتشانى ءىلتيپات قىلماي، قوراعا تاستاپ كەتەدى، اعاسىن تاماققا تويعىزىپ، بايلاۋلى تۇرعان ءيتىن قويا بەرەدى، يت پاتشانى تالاي باستايدى. بۇركىت شىعا كەلىپ، پاتشانى يتتەن ايىرىپ الىپ، قارىنداسىنا اشۋلانىپ، پاتشانى ارقاسىنا مىنگىزەدى دە ۇشىپ جۇرە بەرەدى. ۇشىپ كەلە جاتىپ بۇركىت:

         — ارتىمىزدا نە بار؟ – دەيدى. پاتشا ارتىنا قاراپ:

         — ءبىر قىزىل ءۇي كورىنەدى، – دەيدى. بۇركىت:

         — ول - ءبىزدى كۇتىپ الماي، سەنى يتكە تالاتقانى ءۇشىن جانىپ جاتقان مەنىڭ ماناعى قارىنداسىمنىڭ ءۇيى. ەندى جوعارى، تومەن قارا، – دەيدى.

         — جوعارىدا كوك، تومەندە جەر كورىنەدى، – دەيدى پاتشا.

         — وڭ مەن سولىڭا بىردەي قارا، – دەيدى بۇركىت.

         — وڭىمىزدا ساحارا، سولىمىزدا ءبىر ءۇي كورىنەدى.

         — ول - مەنىڭ ورتانشى قارىنداسىمنىڭ ءۇيى. سوعان ءبىز قوناققا بارامىز، – دەيدى. ەكەۋى قارىنداسىنىڭ ۇيىنە كەلەدى. قارىنداسى الدىنان شىعىپ، اعاسىن كۇتىپ الادى دا پاتشانى قورا ىشىنە تاستاپ كەتەدى. بۇل دا ءيتتى بوساتىپ قويا بەرەدى، پاتشانى تالاتادى. بۇركىت وعان دا كەيىپ، پاتشانى يتتەن ايىرىپ الىپ، قارىنداسىنا اشۋلانىپ، پاتشانى ۇستىنە مىنگىزىپ الىپ، جونەلەدى. كەلە جاتىپ بۇركىت:

         — ارتىمىزدا نە كورىنەدى؟ – دەيدى. پاتشا:

         — قىزىل ءۇي كورىنەدى، – دەيدى.

         —ول - ءبىزدى كۇتىپ الماعانى ءۇشىن كۇيىپ جاتقان مەنىڭ جاڭاعى قارىنداسىمنىڭ ءۇيى. ەندى شەشەم مەن اعامنىڭ ءۇيى بار، ءبىز سوندا بارامىز، – دەيدى. ۇشىپ كەلەدى. اعاسى مەن شەشەسى الدىنان شىعىپ، بالاسى مەن پاتشانى كۇتىپ الادى. بۇركىت پاتشاعا:

         — تاقسىر، جاتىپ دەمال! ءبىرازدان كەيىن ءسىزدى كەمەگە وتىرعىزىپ، ەلىڭىزگە قايتارام، باياعىدان بەرگى ءسىزدىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىڭىزدى اقتايىن، – دەيدى.

         مۇنان سوڭ پاتشاعا ءبىر كەمە، ءبىرى قىزىل، ءبىرى كوك ەكى ساندىق بەرىپ:

         — وسى ەكى ساندىقتى ۇيىڭە بارعانشا اشپا. بارعاننان كەيىن قىزىل ساندىقتى سارايدىڭ ارتقى جاعىنا اپارىپ، كوك ساندىقتى سارايدىڭ الدىڭعى جاعىنا اپارىپ اش! – دەيدى.

         پاتشا مۇنىڭ ءبارىن الىپ، دارياعا ءتۇسىپ، بۇركىتپەن قوشتاسىپ جونەلەدى. كۇندەردە ءبىر كۇن كەمە ارالعا كەلىپ توقتاپ قالادى. سول ۋاقىتىندا پاتشا: «بۇل ەكى ساندىقتى نە ءۇشىن اشپاسقا؟» - دەپ، شىداماي، كورگىسى كەلىپ، قىزىل ساندىقتىڭ اۋزىن اشقان ەكەن، ارالدىڭ ءىشى مالعا سىيماي كەتىپتى. پاتشا نە ىستەرىن بىلمەي وكىنىپ: «وسىنشا مالدى بۇل كىشكەنتاي ساندىقتىڭ ىشىنە قالاي سىيعىزامىن»، – دەپ جىلاپ وتىرعاندا، داريادان ءبىر كىسى سۋدى قاق جارىپ شىعا كەلىپتى دە:

         — نە ءۇشىن جىلايسىڭ؟ – دەپتى. پاتشا ۋاقيعاسىن باستان-اياق بايان ەتەدى. الگى ادام:

         — ەگەر دە سول مالدى ساندىققا سىيعىزىپ بەرسەم، ۇيىڭدەگى ءوزىڭ بىلمەيتىن ءبىر نارسەنى ماعان بەرەمىسىڭ؟ – دەيدى.

         پاتشا: «مەن بىلمەيتىن ۇيىمدە نە نارسە بار؟» دەپ، ويلاپ-ويلاپ، بەرۋگە ۋادە بەرەدى. سونان سوڭ الگى ادام بارشا مالىن جيىپ، ساندىققا سالىپ بەرەدى دە سۋعا ءتۇسىپ كەتەدى. پاتشا كەمەسىنە ءمىنىپ، ۇيىنە كەلسە، حاننان ءبىر ۇل تۋعان ەكەن. پاتشا ونى كورىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ، قاپالانىپ جىلاي باستايدى. حانىم: «نەگە جىلايسىڭ؟» – دەپ سۇرايدى. «ساعىنعاننان جىلايمىن»، – دەپ پاتشا شىنىن ايتپايدى. مۇنان سوڭ سارايدىڭ ارتىنا اپارىپ ساندىقتى اشقان ەكەن، ءتورت تۇلىك مال دالاعا سىيماي كەتىپتى دە كوك ساندىقتان بۇلبۇلدارى سايراعان باقشا شىعىپتى. سول كەزدە پاتشانىڭ كوڭىلىنەن قايعىلار كەتىپ، كەدەيلىكتى دە، عايىپتان كەزدەسكەن كىسىگە بەرگەن ۋادەسىن دە ۇمىتىپتى.

         كۇندەردە ءبىر كۇن پاتشا وزەن بويىنان اڭ اۋلاپ جۇرسە، سۋ ىشىنەن باياعى كىسى شىعا كەلىپ، پاتشاعا: «بەرمەگىڭدى ۇمىتىپ كەتتىڭ بە؟» – دەپتى. پاتشا جىلاپ ۇيىنە كەلەدى دە حانىمى مەن بالاسىنا بۇرىنعى ۋاقيعاسىن باستان-اياق بايان ەتەدى. ەرتەڭىنە حانىممەن ەكەۋى بالاسىن وزەن بويىنا اپارىپ تاستايدى دا جىلاي-جىلاي قوشتاسادى.

         پاتشازادا ۇيىنە قايتىپ بارماي، بەتى اۋعان جاققا جۇرە بەرەدى. كەلە جاتىپ ءبىر قالىڭ توعايدىڭ ىشىندەگى لاشىق ۇيگە كەلىپ كىرسە، ىشىندە ءبىر مىستان كەمپىر وتىر ەكەن. ول پاتشازادانىڭ جايىن سۇراپ، باسىنداعى قايعىسىمەن تانىسقاننان كەيىن:

         — ولاي بولسا، سەن داريانىڭ جاعاسىنا بارىپ، قامىستىڭ ىشىنە جاسىرىنىپ جات. سوندا اسپاننان ۇشىپ، ون ەكى اققۋ كەلەدى. ولار شەشىنىپ، قىز سۋرەتىنە ءتۇسىپ شومىلادى. سوندا سەن جاسىرىنىپ بارىپ، ۇلكەن قىزدىڭ كيەتىن كەبەنەگىن الا عوي. ول قىزدىڭ اتى - عاينيجامال. ول جالىنىپ سۇراسا دا سەن كەبەنەگىن بەرمە. ءوز اتىن ايتىپ، «مەن سەندىك» دەگەنشە كونبە. جولشىباي ساعان ءۇش كىسى جولىعار، ولاردى تاستاماي بىرگە جولداس قىلىپ ال، ولار دا ساعان دوس بولار.

         پاتشا ۇلى كەمپىردىڭ ايتقانىن ىستەپ، قامىستىڭ ىشىنە جاسىرىنىپ جاتقاندا، ايتقانداي، ون ەكى اققۋ كەلىپ، داريانىڭ شەتىنە قونىپ، ون ەكى قىز سۋرەتىنە ءتۇسىپتى دە سۋعا شومىلا باستاپتى. سول كەزدە پاتشازادا جاسىرىنىپ بارىپ، ۇلكەن قىزدىڭ كيەتىن كەبەنەگىن الا قويىپتى. سوندا وزگە قالعاندارى سۋدان شىعىپ كيىنىپ، قۇس بولىپ ۇشىپ كەتەدى دە عاينيجامال وتىرىپ قالادى. پاتشازاداعا جالىنادى:

         — سەن مەنىڭ اتام سۋ پاتشاسىنا كەلگەندە، مەن ساعان كەرەك بولارمىن، مەنى قويا بەر، - دەيدى. پاتشازادا وعان بولمايدى. اقىرىندا قىز ءوزىنىڭ اتىن ايتىپ:

         — مەن سەندىكپىن! قاي ۋاقىتتا بولسا دا كەرەك قىلعانىڭدا ءازىر بولارمىن، – دەپ جالىنىپ ۋادە بەرگەن سوڭ، پاتشازادا اققۋ كەبەنەگىن وزىنە قايتىپ بەرەدى.

         عاينيجامال كيىنىپ الىپ، قۇس بولىپ، جولداستارىنىڭ سوڭىنان ۇشىپ كەتەدى. كەلە جاتىپ پاتشازادا قىستىگۇنگى ايازداي قاھارلانعان ءۇش باتىرعا جولىعىپ، بۇلاردى وزىمەن بىرگە سۋ پاتشاسىنا الىپ كەلەدى. ول پاتشا:

         — دوسىم، نە ءۇشىن مۇنشا كەشىگىپ كەلمەدىڭ؟ مەن سەنى توسا-توسا شارشادىم. ەندى سەن بۇگىنگى تۇننەن قالدىرماي داريانىڭ ۇستىنە كوپىر سال. ەگەر دە سالىپ بىتىرە الماساڭ، باسىڭدى الامىن! – دەيدى. بۇل جىلاپ كەلە جاتىر ەكەن، ءبىر ۋاقىتتا اينەكتەن عاينيجامال قاراپ:

         — پاتشازادا، نە ءۇشىن جىلاپ كەلەسىڭ؟ – دەپتى. پاتشازادا باستان-اياق قىزدىڭ اكەسىنىڭ بۇعان بەرگەن قىزمەتىن بايان ەتكەن ەكەن، قىز:

         — جىلاما! ءبىزدىڭ سارايعا بارىپ، ەرتەڭگە شەيىن جات. بارشاسى دا تۇندە دايار بولار، – دەپتى.

         عاينيجامال دالاعا شىعىپ داۋىستاعان ەكەن، كوپىرگە كەرەك بارلىق اعاشتار دايار بولىپتى. ولارعا: «تاڭ اتقانشا كوپىر دايار بولسىن»، – دەپتى.

         تاڭ اتقان سوڭ قىز كەلىپ، پاتشازادانى وياتىپ: «تۇرىڭىز، كوپىر دايار!» – دەپتى. ول قولىنا سىپىرعىش الىپ، كوپىردىڭ اۋزىندا تۇر ەكەن، سۋ پاتشاسى كەلىپ، كوپىردى ۇناتىپ، پاتشازادانى ماقتاپتى دا:

         — ەندى سارايىمنىڭ ىشىنە نەشە ءتۇرلى باۋ-باقشا، شارباق، ساندال ورنات، وندا بۇلبۇل قۇستار سايراپ تۇرسىن، – دەپتى. عاينيجامال مۇنى دا ازىرلەپ بەرەدى. تاڭەرتەڭ سۋ پاتشاسى كەلىپ:

         — جارايسىڭ، جىگىت! ەندى مەنىڭ ون ەكى قىزىم بار، سونىڭ بىرەۋىن ءۇش قايتارا تاپساڭ، ساعان بەرەمىن. ەگەر دە تابا الماساڭ، باسىڭدى الامىن! – دەيدى.

پاتشازادا كەلىپ ونى عاينيجامالعا ايتقان ەكەن، ول:

         — اۋەلگىدە، مەن ورامالىمدى الارمىن، ەكىنشىدە، كيىمىمدى تۇزەرمىن، ۇشىنشىدە، مەنىڭ باسىمنان ءبىر شىبىن ۇشار، مەن ەكەنىمدى سونان بىلەرسىڭ، – دەپتى.

         پاتشا قىزدارىن كورسەتە باستاعان ەكەن، پاتشازادا عاينيجامالدى ۇشكە دەيىن ۇستاعان سوڭ، وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن جاساپ، قىزىن قوسۋعا نيەتتەنگەن بولدى. نەشە ءتۇرلى شاراپتار دايىنداتادى. سونسىن پاتشا: «شويىن قىپ-قىزىل بولعانشا، مونشا جاقسىن، سودان كەيىن جاستار بارىپ ءتۇسسىن»، – دەپ بۇيىرادى. عاينيجامال اكەسىنىڭ نە ويلاعانىن سەزەدى دە پاتشازاداعا:

         — ءبىز قاشايىق، وسى اتامىز بىزگە قاستىق ىستەر، – دەيدى. ەكەۋى قاشىپ جونەلەدى. ءبىر جەرلەرگە جەتكەندە، عاينيجامال:

         — اتتان ءتۇسىپ، جەرگە قۇلاعىڭدى سالىپ تىڭداشى، ارتىمىزدان كەلە جاتقان قۋعىنشى جوق پا ەكەن؟ – دەيدى پاتشازاداعا. ول اتتان ءتۇسىپ قالىپ تىڭداپ، ەش نارسە ەستي الماپتى. عاينيجامال ءوزى ءتۇسىپ تىڭداپ، ارتتارىنان قۋعىنشى كەلە جاتقانىن بىلەدى دە ۇشكىرىپ، اتتارىن ۇلكەن توعاي قىلىپ جىبەرەدى، ءوزى قۇدىق بولىپ قالادى، ال پاتشازادانى ءبىر قارت شالدىڭ سۋرەتىنە تۇسىرەدى دە:

         — قۋعىنشىلار، ولار ءوتىپ كەتتى، كوپ زامان بولدى، مەنىڭ جاس ۋاقىتىم ەدى، سوندا وسى اعاشتى ەگىپ جاتىر ەدىم دە، – دەيدى.

         قۋعىنشىلار جەتىپ كەلىپ، شالدان:

         — ەي، شال، كەتىپ بارا جاتقان ءبىر قىز بەن جىگىت كوردىڭ بە؟ – دەيدى.

         — كوردىم، شىراقتارىم! ءبىراق وعان كوپ زامان بولدى، مەنىڭ جاس كۇنىم ەدى، وسى اعاشتى جاڭا ەگىپ جاتقاندا كورىپ ەدىم، – دەيدى.

         قۋعىنشىلار پاتشاعا قايتىپ كەلىپ، كورگەندەرىن باياندايدى. پاتشا ولارعا اشۋلانىپ، قۋعىنشىلاردى دارعا اسۋعا بۇيىرادى دا تاعى دا قۋعىنشىلار جىبەرەدى. بۇل كەزدە قاشقىندار كوپ جەرگە ۇزاپ كەتكەن ەكەن، ءبىراق عاينيجامال جەتەتىنىن سەزەدى دە پاتشازادانى ءبىر قارت قوجا ەتىپ، ءوزى ءبىر ەسكى مەشىت بولادى. قۋعىنشىلار كەلىپ:

         — ەي، قوجا، كەتىپ بارا جاتقان قىز بەن جىگىت كوردىڭ بە؟ – دەيدى.

         — كوردىم، ءبىراق وعان كوپ زامان ءوتتى، مەنىڭ جاس كەزىم ەدى، سوندا وسى مەشىت تە جاڭا سالىنىپ جاتىر ەدى، – دەيدى.

قۋعىنشىلار قايتادان قايتىپ پاتشاعا:

         — تاقسىر! ەشبىر حابار تابا المادىق، نە ءىزىن، نە ءوزىن. ءبىر كورگەنىمىز ءبىر قارت قوجا مەن ءبىر ەسكى مەشىت قانا، – دەيدى.

         پاتشا سول قوجانى الىپ كەلمەگەنى ءۇشىن بۇلاردى جانە دارعا اسۋعا بۇيىرادى دا ەندى ءوزى اتتانادى. مۇنى ءبىلىپ عاينيجامال اتتارىن بالدان ءتاتتى بۇلاق قىلىپ، كۇيەۋىن ەركەك ۇيرەك، ءوزىن ۇرعاشى ۇيرەك ەتىپ جىبەرەدى. سول كەزدە پاتشا كەلىپ سۋدان ىشە باستايدى. سۋدىڭ تاتتىلىگىنە قىزىعىپ، ىشە-ىشە پاتشا ءىشى جارىلىپ ولەدى دە قاشقىندار قايتادان قالپىنا ءتۇسىپ، ۇيلەرىنە جاقىن كەلەدى. سوندا عاينيجامال:

         — ءسىز بۇرىن بارىپ اتا-اناڭىزبەن امانداسىڭىز، مەن ءسىزدى توسىپ وتىرايىن. ءبىراق مەنىڭ سۇرايتىنىم، امانداسقاندا، بارشا جۇرتىڭىزبەن سۇيىسكەندە، قارىنداسىڭىزبەن سۇيىسپەڭىز، – دەيدى.

         پاتشازادا ۇيىنە كەلگەن كەزدە، عاينيجامالدىڭ ءسوزىن ۇمىتىپ كەتىپ، اتا-انالارىمەن دە، قارىنداسىمەن دە سۇيىسەدى. بۇدان كەيىن عاينيجامال ءۇش كۇندەي توسىپ، پاتشازادا كەلمەگەن سوڭ، شاھاردىڭ ىشىنە كىرىپ، ءبىر ناشار كەمپىردىڭ سۋرەتىنە كەلىپ، ءبىر كەمپىردىڭ ۇيىندە تۇرادى. سول زاماندا پاتشازادا ءبىر سۇلتاننىڭ قىزىن الماقشى بولىپ: «كىمدە-كىم تويعا كەلەتىن بولسا، مەنىڭ پاتشالىعىما قاراعان ءار كىسىلەر ءبىر-بىر تۇشپارادان الا كەلسىن»، – دەپ جار سالادى.

         بۇل حاباردى ەستىپ، ماناعى عاينيجامال ۇيىندە تۇرعان كەمپىر تۇشپاراعا ۇنىن يلەپ، دايارلانا باستايدى. عاينيجامال:

         — ماعان بەرىڭىز، مەن ءپىسىرىپ الا بارايىن. ماعان ءبىر راقىم قىلار ما ەكەن، – دەپتى.

         ول ناننىڭ ىشىنە ىرىمشىكپەن بىرگە ءبىر ەركەك، ءبىر ۇرعاشى كەپتەر سالىپ پىسىرەدى. عاينيجامال ءۇي يەسى كەمپىردى قاسىنا ەرتىپ، پاتشانىڭ سارايىنا بارسا، توي بولىپ جاتىر ەكەن. داياشىلار بۇلاردىڭ تاماعىن الىپ پاتشانىڭ الدىنا قويادى. پاتشا سول جەردە تۇشپارانى كەسە باستاعان ەكەن، ىشىنەن ەكى كەپتەر شىعا كەلىپ، ۇرعاشىسى اۋزىنا ىرىمشىك تىستەپ، ۇشا جونەلىپتى. سوندا ەركەگى:

         — ماعان جارتىسىن بەر، – دەپ تالاسقاندا، ۇرعاشىسى:

         — جوق، بەرمەيمىن! بەرسەم عاينيجامالدى ۇمىتقان مىنا پاتشازاداعا ۇقساپ، سەن دە ۇمىتاسىڭ! – دەپتى. سول ارادا پاتشازادا عاينيجامالدى تاني كەتىپتى دە قۇشاقتاسىپ، جاساعان تويىن ەندى سوعان ارناپ جاساپتى.

         ەكەۋى قوسىلىپ، بالا ءسۇيىپ، ۇزاق ءومىر ءسۇرىپتى.

---