قار سۋىمەن كەتكەن جىلقى
ءبىزدىڭ اۋىل تۋرا جۇڭگو مەن موڭعوليانىڭ شەكاراسىندا ەدى. ول كەزدە شەكارا قازىرگىدەي تىشقان جورعالاماستاي تورلانباعان، كەي جەرىنەن ءۇيىرلى جىلقى وتەردەي الان-اشىق جاتاتىن. جىلقىسى ءوز اياعىمەن ءوتىپ كەتسە دە «موڭعول ايداپ كەتتىگە» ساناپ، ءتۇن قاتىپ جورتقان «جوقشىلار» جوعىنىڭ ءوزى تابىلماسا دا، توپانىن تولتىرارداي وزگە قىلقۇيرىقتاردى شۇرقىراتىپ ايداپ كەلەتىن كەز.
ۇنەمى سونداي ىستەردىڭ باسى-قاسىندا جۇرەتىن جۇماقىن دەيتىن قۇدامىز بولدى. اق الماستاي جارقىلداعان كىسى ەدى. قاشان كورسەڭ بالا-شاعا، كەلىن-كەپشىك دەمەي ءازىلىن ايتىپ جارق-جۇرق ەتىپ وتىراتىن. شارۋاسىنان شاشاۋ شىعارمايتىن بۇيىمتاق، شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا تۋ بيەنى شىبىنعا بىلدىرمەي جەيتىن ىلدىم-جىلدىم، ىسپاردىڭ ناق ءوزى. «جۇماقىنعا قاراڭعى تۇندە قالىڭ جىلقىنىڭ ىشىنەن «اناۋ قارا ايعىردى ۇستا» دەشى، قايىرىلىپ قاراعانىڭشا، قايىس ارقانى ءدال سول قىلقۇيرىقتىڭ قىل موينىندا تۇرادى» دەپ شالماشىلىعىن ماقتاساتىن اۋىلداعى ۇرت ءتىلدى جىگىتتەر. سوندىقتان دا ەل كۇزەۋلىكتەن قىستاۋلىققا كوشكەندە ايعىر ءۇيىرىن جۇماقىنعا تاپسىرادى. جۇكەڭ جالعىز ءۇي قالادى دا، ەكى-ۇش اۋىلدىڭ جىلقىسىن قوسىپ قايىرىپ جونتاۋعا ەكىنشى قار جاۋعاندا قىستاۋلىققا ءبىراق اكەلەدى.
بىردە جۇكەڭنىڭ اتىنا ارىز ءتۇسىپ، ەكى ايدان استام ۋاقىت قاماقتا جاتىپ شىققانى بار. جاۋاپ الىپ، تەرگەپ-تەكسەرىپ امان-ەسەن بوساتىپ جىبەرىپتى، ايتەۋىر. سول بوساپ كەلە جاتقان بەتتە جول ۇستىندەگى ءبىزدىڭ ۇيگە ءتۇستى. اكەم ەكەۋى قۇشاق ايقاستىرا امانداسىپ، قۋانعاندا ەستەرى شىقتى. ەكى اي تۇرمەدە بولعاننان ءبىر بەلگى دە جوق، سول باياعى جارق-جۇرق ەتكەن جۇماقىن. سىنباعان ەكەن. سىنباق تۇگىلى سىزات تۇسپەپتى. «قۇدەكەم مەنى تاپ ءبىر قاجىدان كەلە جاتقانداي قارسى الدى عوي» دەپ ازىلدەپ جاتىر.
جۇماقىننىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە تۇسكەنىنەن حاباردار بولعان اينالاداعى ۇلكەن كىسىلەر دە بىرلەپ-ەكىلەپ جينالا باستادى. داستارحان جايىلدى، قازان كوتەرىلدى، اڭگىمە دە بۇرق-سارق قايناپ الا جونەلدى...
اڭگىمە ارەدىگىندە جۇماقىن قالتاسىنان شاقشا شىعارىپ، ەرىنگە ناسىباي سالدى. بۇرىن مۇندايىن كورمەگەن اكەم:
— وۋ، قۇدەكە، مۇندايىڭىز جوق ەدى عوي، تۇرمە ۇيرەتىپ جىبەرگەن بە؟ — دەيدى.
— جوق، ءا، تۇرمەنى قويشى، — دەيدى قۇدەكەسى. — مەن بۇنىڭ قىزىعىن ايتايىن. قۇداي ساقتاسىن، بۇل قۇداڭىزدىڭ ىستەمەگەنى بار ما؟ ءاي، مەن ءبىر ادام سەكىلدى ادام كوردىم عوي، اسىقپاڭىز، ۇزاق اڭگىمە ول، — دەپ شاقشاسىن جيناپ جوندەلىپ وتىرىپ، اڭگىمە تىزگىنىن اعىتا بەردى-اۋ.
— مىنا ادامدا ۇيات دەگەن بولادى عوي، سول قيىن نارسە ەكەن. «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەگەن ءسوزىڭ راس ەكەن. نەگىزى ۇياتتان ادام ءولىپ تە كەتەدى-اۋ. مەن ولە جازدادىم. بەتتىڭ قالىڭدىعىنان ءتىرى قالىپ وتىرمىز عوي، — دەپ كەڭك-كەڭك كۇلەدى ءوزى. وتىرعاندار داستارحان شەتىن قايىرا جاقىنداپ، «ە، ە، ە...» دەپ ەنتەلەي ءتۇستى.
— جازعىتۇرىم ءۇيىرلى جىلقىما ءبىر جيرەن قاسقا بيە كەلىپ قوسىلدى. باسىندا اينالاداعى بىرەۋدىكى بولىپ ۇيات بولىپ جۇرمەسىن دەپ اربىرەۋگە ايتقان بولدىم. ەلەڭ ەتكەن ادام بولمادى. ماڭايدا جىلقى ىزدەگەن ەشكىم جوق سەكىلدى. ءتورجايلاۋعا بارعاندا دا بولىنبەي ىلەسىپ باردى. سودان، شىنى كەرەك، يەمدەنە باستادىم. ءوزى دە قىستان كۇيلى شىققان مال ەكەن، جىلتىراپ سەمىرىپ كەلە جاتتى. «ءجا-ا-ا، بيىلعى كۇزدىگىم سەن بولارسىڭ» دەپ ءبىر ءتۇيىپ قويدىم. جىلقىمدى جولدان اۋلاق بولەكتەۋ سايعا تامان ىسىرىپ قايىرا ءجۇردىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ جازىڭ دا ورتالادى. جىپ-جىلتىر بولىپ، ساۋىرىنان جارىلارداي سەمىردى-اق ەندى جارىقتىق. جالپاق جاتقان قوس جايانىڭ قوسپاسىنا جاڭبىردىڭ سۋى ىركىلدى عوي!..
كۇزدىك سوعىم كوڭىلدى كۇپتى ەتىپ، ەلدىڭ ەتەككە تۇسكەنىن اسىعا كۇتىپ ءجۇردىم. كۇن ارتىنان كۇن ءوتىپ، ول ۋاقىت تا جەتىپ، ەڭكەيە كوشىپ ەل دە كەتتى. ەندى انە-مىنە كۇن كىشكەنە شىتقىلداي قالسا دەپ پىشاعىمدى قايراپ قويىپ مەن ءجۇرمىن.
ءبىر كۇنى ءتۇس اۋا جىلقىنى كوزدەپ كەلەيىن دەپ ۇيدەن شىققالى جاتىر ەدىم، ءبىر بەيتانىس اقساقال اتتان ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. كۇمىستەي ساقالى كەۋدەسىن جاپقان، سۇڭعاق بويلى كەلىستى-اق ادام ەندى. جاسى ەگدەلەۋ تارتقانمەن ەڭكەيمەپتى، تىك جۇرەدى ەكەن. سالەم بەرىپ، ەسىك اشىپ، تورگە وزدىردىم. شاي ءىشىلدى، ءجون سۇرالدى. اڭگىمەسى وسى جۇرگەن ءجۇرىسىنىڭ جايىنا كوشكەندە ءىشىم قىلپ ەتە قالدى. تۋرا مەندەگى جىلقىنى ىزدەپ ءجۇر ەكەن! ەن-تاڭباسى، قاسقاسى دەيسىڭ، باسقاسى دەيسىڭ — ءبارى كەلىپ تۇر، ءبارى...
— سودان؟..
— سودان، كوكپەك جەگەن تۇيەدەي دوڭبەكشىدىم. كەۋدەسىن جاپقان ساقالىنا قاراپ جەتەلەتىپ جىبەرسەم بە دەگەن دە وي كەلگەن. وعان الا جازداي سەمىرتكەن مالىڭدى كۇزدە بىرەۋ كەلىپ سىلەكەيىڭدى شۇبىرتىپ جەتەلەپ بارا جاتسا قالاي بولادى؟ ونىڭ ۇستىنە سويا قوياتىن وزگە مالدىڭ رەتى دە جوق. كۇزدىككە وسى دەپ نيەتتەنىپ قويدىم ەمەس پە! ءوزى دە جارداي بولىپ، جارىقتىق، كۇندە كوز الدىڭدا جايقالىپ جۇرسە... قيمادىم، قۇدەكە، شىنىمدى ايتايىنشى، قيمادىم. اقىرى ايتا المادىم. نە بولسا دا شالدى اتتاندىرىپ جىبەرۋگە امال قىلدىم. «ءسىز ەندى اۋدان جاقتان كەلدىڭىز، ءبىراز بۇرىس دەمەسەڭىز ورتادا اعاشوبا اۋىلى جاتىر، ءبىرىنشى سولاردىڭ جىلقىسىنا قوسىلادى عوي. جىلقىشىلارى مىنا جىڭىشكەسايدىڭ باسىندا وتىر. نەگىزى سولاردان سۇراعانىڭىز ءجون عوي» دەدىم. شال ەلەڭ ەتە قالدى. «ونىڭ دا ءجون ەكەن، جاقىن بولسا كۇن باتپاي سولاي جەتىپ الايىن» دەپ قوزعالا باستادى. «ءيا، كورسەتىپ جىبەرەم، ەكى-اق بەلدىڭ استى عوي» دەپ مەن دە الدىنا ءتۇسىپ ارسالاڭداي بەردىم. جەلە جورتىپ ءبىر بەلدى اسىرىپ، جىڭىشكەسايدى قامشىمەن نۇسقادىم دا، قاراعايلى قاپتالداردا بولەك-بولەك جاتقان جىلقىلارعا قاراي شاپتىم. «ە-ە، ىزدەۋشىڭ شىققان ەكەن، اڭدىعان جاۋ الماي قويماس. جۇكە، ەندى قامدان، جۇكە!» دەيدى ءىشىم.
ءۇيىردى تاۋىپ قوراعا قاماعانشا قاس قارايىپ كەتتى. جارىلعالى جۇرگەن جيرەن قاسقاعا شالمانى جالعىز رەت تاستاپ، جىقتىم دا، «سەندە جازىق جوق، مەندە ازىق جوق، بۇيىرعان نەسىبەسىڭ، ءبىسسىمىللا، اللاھۋ اكپار!» دەپ ورىپ جىبەردىم. قورقىراپ كەتتى جيرەنقاسقاڭ. قاتىن انادايدا سيىرىن ساۋىپ، جىلقىلار ناۋانىڭ اينالاسىندا قاسىنىسىپ، تاي-قۇناندار تەبىسىپ دەگەندەي، كەشكى مەزگىلدىڭ ابىر-دابىرىمەن ارالاسىپ جالعىز ءوزىم جاۋكەمدەپ جاتىرمىن. ءبىر كەزدە سىرت جاعىمنان ءبىر ءدۇبىر جاقىنداپ كەلگەندەي بولدى. تاي-قۇناندار شىعار دەپ ەلەمەگەن ەدىم، ءتىپتى تاقاۋ كەلگەندەي سەزىلدى. ەندى قارايىن دەگەنىمشە بولعان جوق، ارقا تۇسىمنان «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەگەن زور داۋىس گۇر ەتە قالدى. قۇرعىر-اۋ، قۇلاعىما تانىس ءۇن سياقتى. اقىرە-ە-ە-ن بۇرىلىپ قاراپ ەدىم، باعاناعى اقساقال ەكەن. توبەمنەن ءتونىپ تۇر! ونە بويىم ءبىر ىسىپ، ءبىر مۇزداپ الا جونەلدى. ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتتى. التى ايىرىعىمنان جوسىلا اقتى. وندايدا تەر بەتتى بويلاپ اقپايدى ەكەن، بۇرشاقتاپ، شاشىراپ جەرگە تامادى ەكەن. «اقساقال، ءتۇسىڭىز» دەپ اتاعاشتى نۇسقادىم. ەرە بارىپ اتتان ءتۇسىردىم. «ءبىر جىلقى تاسقا ءتۇسىپ مەرتىگىپ قالعان ەكەن، سونى سويىپ جاتىر ەدىم، ءسىز وتىرا بەرىڭىز» دەپ ۇيگە كىرگىزدىم دە، كەرى بۇرىلدىم. جارىقتىقتىڭ قاسقاسى قانداي، قاراڭعىدا ايداي بولىپ جارقىراپ جاتىر ەكەن. ساسقانىمنان باسىن كەسىپ الىپ، تۇيەنىڭ جابۋىنىڭ استىنا تىعا سالدىم. ءسويتتىم دە، انا كىسىنى ورنىقتىرىپ وتىرعىزىپ كەتەيىن دەپ ۇيگە قايتا كەلدىم. سويتسەم، شالىڭنىڭ ءمۇيىز ساپتى ۇزىن قارا پىشاعى بار ەكەن، الاقانداي جالپاق بەلبەۋىنە جانىپ تۇر. «كومەكتەسىپ جىبەرەيىن» دەدى. يىعىنان باسىپ وتىرعىزاتىن ەمەس، دالاعا شىقتىق. شالەكەڭ جەڭدى ءتۇرىپ تاستادى. نە كەرەك، باسى جوق جىلقىنىڭ مويىنىن قىلجىڭداتىپ ەكى جاقتاپ سويىپ جاتىرمىز. قاتىن ول تۇك بىلمەگەندەي مونتانسىپ ءوز شارۋاسىمەن ءجۇر. قۇداي-اۋ، تەرىنى ىرەپ جاتقاندا بۋىن-بۋىنىم بوساپ كەتە بەرەدى. قولىمداعى پىشاقتان ايىرىلىپ قالا جازدايمىن. الاقانىم وزىنەن-وزى اشىلا سالادى. ءتىپتى دەنەمنىڭ جارتىسى بىردە بار، بىردە جوق سەكىلدى، مىنا جۇمىس ەلەس قۇساپ سەزىلە بەرەدى...
ەس كەتىپ، جان شىققاندا تەرىسىن ءتۇسىرىپ، بۇزا باستادىق. الدىڭعى قولىن كەسىپ الدىم دا، قازانعا سالا بەر دەپ قاتىنعا اپارىپ كەلدىم. اقساقالىم «جىلقىنىڭ باسى قايدا؟» دەگەن دە جوق، «تاسقا تۇسكەن جەرى قايسى؟» دەگەن دە جوق، تەرلەپ-تەپشىپ جامباستى ۇرشىقتاپ وتىر. مەن دە كەلىپ كىرىسىپ جاتىرمىن ءبىر جاعىنان. ءبىر مەزگىلدە «مەن نامازىمدى وقىپ الايىن» دەپ، ۇيگە قاراي بەتتەدى. مەن ەتتى جىرىمداپ شالا-پالا بۇزىپ، قارىن-قارتاسىن جۋىپ، ورنىن جيناستىرىپ، ءويتىپ-بۇيتىپ دالادا ءجۇرمىن. ۇيگە كىرە السامشى. ساۋىپ وتىرعان جالعىز سيىردى ءارى ايدايمىن، بەرى ايدايمىن. قاتىنعا ايقايلاپ، «اناۋ قايدا، مىناۋ نە؟» دەپ بىردەڭەلەردى سۇراپ، شارۋامەن جۇرگەن بولام. ءبىراق ەندى ءوز ۇيىڭە كىرمەي قاشانعى جۇرە بەرەسىڭ. كىردىم. اقساقال شارشاعان با، قۇس جاستىقتىڭ ۇستىندە وڭ الاقانىن جاستانىپ مىزعىپ كەتىپتى. قاتىندا ءۇن جوق. مەندە دە. ءبىر قاۋىم ۋاقىتقا سوزىلعان ۇنسىزدىك تىنىسىمدى ءتىپتى دە تارىلتىپ جىبەردى. دالاعا اتىپ شىقتىم. دالا دا تىم-تىرىس. اقساقالدىڭ ارقانداۋلى اتىنىڭ تاقىر ءشوپتى جۇلعانداعى تىرس-تىرس دىبىسىنان وزگە تىرشىلىكتى جەر جۇتىپ قويعانداي. العاشىندا ءوز جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلى وزىمە ەستىلە باستاپ ەدى، اتتى جاقىن جەرگە ارقانداعانىم جاقسى بولىپتى، ارقامدى ۇيگە سۇيەپ سونى تىڭداپ ءبىراز تۇردىم. الاشابىر بۇلت ۇستىندە اسىعىس اي كىلكىپ بارادى...
«كىسى وياندى» دەگەن دىبىستان سەلت ەتە قالدىم. ەسىك الدىندا سار ەتكىزىپ بىردەڭەسىن توكتى دە قاتىن ۇيگە قايتا كىرىپ كەتتى. ەت تە دايىن بولعان ەكەن. قاريانىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ، سۋلىعىن ۇسىندىم. ءوزى سەمىز، ءوزى جاس تۋ بيەنى ازداپ جىنىكتىرىپ اكەلىپ سويساڭ ەتى تاڭدايىڭدا ەرىمەي مە، بۋى بۇرقىراپ الدىعا كەلگەندە، «ال، كانە، ءاۋمين!» دەدىم. ەندى نە بولسا دا وسى باتادا بىردەڭە ايتاتىن شىعار، ءبىر ءسوز ۇشىعىن شىعارار دەدىم. جوق، كادىمگى باتا جاساپ بەت سيپادى. «ءاي، وسى شالىڭ بىلمەي قالعان جوق پا ەكەن؟» دەگەن ءۇمىت ۇشقىنى جىلت ەتە قالدى. «قارتايعان ادام، جولدان شارشاپ بايقاماسا بايقاماي قالعان شىعار. باسىن كەسىپ تاستاعانىڭ دۇرىس بولدى ما، قالاي؟» دەپ قويادى ءىشىم.
«ال، الىڭىز!» دەيمىن اقساقالعا. و، قۇدىرەت! ءسويتىپ ايتقان سايىن «ءوز مالىڭىز عوي» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز قايتا-قايتا ىلەسە شىعىپ كەڭىردەگىمە كەپ كەپتەلەدى. ەتتى شايناپ، جۇتايىن دەسەم تۇيىرلەنىپ جۇتىلمايدى. وي، اللا! تاماعىمنان وتپەيدى. بىرنەشە ءتۇيىرىن بۇركىتشە قىلعىنىپ ارەڭ جۇتتىم. «ءوزىڭ دە ال، كەلىن، سەن دە» دەپ قويادى قاريا. كەلىنىن قايدام، مەنىڭ جاعدايىم ەت جەۋگە كەلمەي قالدى، تاعى دا اعىل-تەگىل تەر باستى... ءبىر كەزدە تاباققا قولىن سوزىپ جاتىپ اقساقال: «مىناۋ قار سۋىمەن كەتكەن جىلقى عوي، تويىنعان-اق ەكەن، ءا» دەپ قالدى. «ءيا، ءيا، جەسەڭىزشى» دەدىم تۇقىرايىپ وتىرعان قالپى ەتتى ارالاستىرا الدىنا ىسىرىپ. «ە-ە-ە، بىلگەن ەكەن عوي. ءوزى دە جىلعا-جىلعادان قاردىڭ سۋى جىلاپ اعىپ جاتقان كەزدە كەلدى ەمەس پە...» دەيدى ءىشىم. «ءبىراق مەنىڭ دە جىلقىم قار سۋىمەن كەتۋىنە بولادى عوي، بۇل سوزدە تۇرعان نە بار؟ مىنىستەن ەرتە بوساتىپ، تويىنىسقا جىبەرىلگەن جىلقى ەكەن دەپ ايتىپ وتىرعانى شىعار» دەيدى تاعى ءبىر ويىم. «بۇل ات ەمەس، بيە عوي» دەپ بۇلك ەتە قالدى بۇيرەگىم. قويشى، ەندى باسىڭدى قاتىرعانمەن پايدا جوق، نە بولسا دا بولىپ كەتتى. ەندىگىسىن الدا كورەمىز...
اقساقالىڭ اسىقپاي وتىرىپ ەتتى جاقسى-اق جەدى. تاباق تۇبىندەگى مايلى تۇزدىققا ماتىرىپ بۇلعاپ-بۇلعاپ العان ۋىس تولى ەتتى بۇتا شايناعان بۋراداي ەكى جاعىنا كەزەك الىپ، ءنىلىن سورعانداي قىلىپ ابدەن ەزىپ بارىپ تالماپ جۇتادى، سالالى ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان سىعىلىپ شىققان قازىنىڭ ءمولدىر مايىن قاراكەسەك ەتكە ءسىڭىرىپ الىپ ازۋعا باسادى، جۇقالانىپ تۋرالعان جالپاق جالدى ەكى قارا كەسەكتىڭ ورتاسىنا سالىپ جىبەرىپ قاسقا تىسپەن كەرتىپ جەيدى... ءوز كەڭىردەگىڭنەن اس وتپەگەن سوڭ سۇيەك مۇجىگەن بولىپ، جەگەن ادامعا قاراپ وتىرادى ەكەنسىڭ. اقساقال مايلىققا قول سوزعاندا وزىمشە اساتۋ جاساعىم كەلىپ، كۇشتەگەن بولىپ ەدىم، «ول كارىدەن جاسقا عوي» دەدى دە كۇرەكتەي الاقانىن تولتىرىپ مەنىڭ الاقانىما سالعانى. ال، جەپ كور! اقساقالعا اساتپاق بولعانىمنان ۇيالعانىم بار، «قىلتاماق» بولىپ قىلعىنىپ وتىرعانىم بار، كوزىم جاساۋراپ ءولدىم-تالدىم دەگەندە ارەڭ جۇتىپ تاۋىستىم. نە دە بولسا ەتتى جەپ بولعاننان كەيىن ايتپاق پا دەگەن كۇدىكپەن تاعى قول جايىپ اس قايىرۋىن سۇرادىم. جاقسىلاپ تۇرىپ باتا قايىردى. كۇمان تۋدىراتىنداي باسى ارتىق ءسوز بولعان جوق. ءتۇنى بويى ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشىدىم. «ءبىلدى مە، بىلمەدى مە؟». ەكى جامباسقا كەزەك تۇسەمىن. سوڭعى اساتۋدا جەگەن ەتىم بىتەۋ جۇتىلعانداي اسقازانىمدى تۇينەپ ول دا ءبىر جاعىنان قينادى كەپ. «بىلسە نەگە ۇندەمەيدى؟». «بىلمەسە نەگە قار سۋى؟..». ءتۇننىڭ سونشاما ۇزاق ەكەنىن بۇرىن بىلمەگەن ەكەنمىن... تاڭعا جاقىن كوزىم ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، اقساقالدىڭ ازانىنان ويانىپ كەتتىم.
ءتوردىڭ الدىن كۇڭىرەنتىپ نامازىن وقىدى. داستارحان جايىلدى. ەلدىڭ جايى، اۋا رايى، جىلقى كۇيى دەگەندەي ازدى-كەم اڭگىمە ايتىلدى. جىڭىشكەسايداعى ءۇيدى تاپپاي، كوز بايلانباي تۇرعاندا وسى ءۇيدى قايتا تاۋىپ الايىن دەپ كەشە ءبىراز قاتتى جۇرگەنىن، بەلى اۋىرىپ شارشاڭقىراپ قالعانىن، جاقسى دەمالعانىن ايتتى. «ءيا، ونىڭىز قانداي جاقسى بولعان، ايتپەسە... اتىڭىز جورعا ەكەن عوي» دەپ ايدالاعا لاقتىم. جيرەنقاسقا ەندى ايتىلىپ قالا ما دەگەندە جۇرەگىم القىمىما كەلىپ قايتادى. ەسالاڭ كىسىشە ەبىل-دەبىلىم شىعىپ وتىرمىن. شايدان سوڭ بەت سيپاپ، «ال مەن ەندى قوزعالايىن» دەدى. «ءيا، قوزعالىڭىز، اتىڭىزدى ەرتتەپ قويدىم» دەپ ەلپەك قاعام. اتىنىڭ مىنەر جاعىن دوڭەستەۋ جەرگە ىڭعايلاپ، سۋلىعىنان ۇستاپ، قولتىعىنان كوتەرىپ ەرگە سالدىم اقساقالدى. باسىمدى كوتەرىپ جۇزىنە ەندى قارايمىن دەي بەرگەنىم سول ەدى، قاريا تىزگىنىن ىركىپ تۇرا قالدى. تۇرا قالدى دا: «ءجا، جۇماقىن!» دەپ اۋىر كۇرسىندى. «سەن دە ءبىر الاشتىڭ ازاماتى ەكەنسىڭ...» دەدى دە ءۇنسىز قالدى. باسىم ەرىكسىز سالبىراپ سالا بەردى. بۋىنىم بوساپ، سۇيەنەرگە بىردەڭە ىزدەگەندەي سەندەلىپ تۇرىپ قولىمنىڭ قالاي اقساقالدىڭ ەتىگىنىڭ قونىشىنا بارعانىن سەزبەي دە قالىپپىن. «مەنىڭ شاڭىراعىم اۋداننىڭ شەت جاعىندا. كەشە دە ايتتىم عوي، سارزالىڭ دەگەن جەر. اۋىلدىڭ شەتىنە ىلىنە بەرە «حاسەن اقساقالدىڭ ءۇيى قايسى ەكەن؟» دەپ سۇراساڭ ەلدىڭ ءبارى بىلەدى... ال، كورىسكەنشە امان بولايىق!» دەپ ءسال ەڭكەيىپ اتىنىڭ مويىنىن قولىمەن قاعىپ، «ال، قاراجورعا، سەنىڭ دە ارام تەرىڭ جوق ەكەن. ەندى جىڭىشكەسايعا دا ساندالمايتىن بولدىق، شارۋامىز ءبىتتى، وسى جەردەن كەرى قايتامىز» دەپ تىزگىن قاقتى دا، تەبىنىپ قالدى.
تۇرعان جەرىمدە قازىقتاي قالشيدىم دا قالدىم... ءبارى تۇسىنىكتى بولدى. اقىر-ە-ە-ن موينىمدى بۇرىپ قاراسام قاريام قاراجورعاسىن تايپالتىپ كەزەڭگە جاقىنداپ قالىپتى.
— سودان؟.. — دەدى وتىرعاندار، اۋىزدارىنان اق جالىن اتىلىپ شىققانداي بولىپ.
— سودان سۇمىرەيىپ ەر جاسايتىن دۇيسەنگە باردىم. ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە ومىلدىرىك-قۇيىسقانىمەن كۇمىس ەر جاساپ بەر دەپ مۇيىزىنەن جەتەلەپ قىلجاقتاتىپ ءبىر وگىزشە اپارىپ بەردىم. ىسمەر نەمە عوي، ايتقان ۋاقىتىمدا ءبىتىردى. ءسويتىپ ونى تورجورعاعا سالدىم دا، جەتەككە الىپ سارزالىڭعا تارتتىم.
جۇماقىن تورجورعانى ايتقاندا وتىرعانداردىڭ ءبىرازى گۋ ەتە قالدى. ول جورعا جارىسىندا الدىنا قارا سالماعان قىلقۇيرىق قوي. ادەتتە قانداي جورعا جازىق جەردە عانا جاقسى جورعالايدى دا، ويلى-قىرلى ويپاڭ جەرلەرگە سالىپ جىبەرسەڭ جورعاسىنان جاڭىلىپ، شاۋىپ كەتىپ، جەلىپ كەتىپ جورعاسى جورتاققا اينالادى. ال تورجورعا الدىنىڭ ءبارىن اياق الىسىمەن ولشەپ ويلى-قىرلى جەرىڭدى تۇياعىمەن تەگىستەپ تايپالعاندا قولىڭداعى شارانىڭ سۋى شايقالمايتىن ەدى عوي. جانە ماڭدايى جارىلىپ جالعىز كەلەتىن. وتىرعانداردىڭ ىشتەرى ۋداي اشىپ بارا جاتقانى سول.
— سودان؟..
— سودان تاڭدا شىعىپ ەكىنتى ۋاقىتىندا اۋىلدىڭ شەتىنە ءىلىنىپ، «حاسەن دەگەن قاريانىڭ ءۇيى قايسى ەكەن؟» دەپ سۇراپ ەدىم، ءبىر اياعىن سىلتىپ باساتىن جاس جىگىت الدىما ءتۇسىپ جۇگىرىپ وتىرىپ، جاقىنداعاندا «انە!» دەدى. اتاعاشقا ەكى اتتى بايلاپ، كىرىپ بارىپ ەدىم، اقساقال توردە جاتىر ەكەن. «ۋاعالەيكۋماسسالام! و، جۇماقىن، كەلدىڭ بە؟» دەپ ورنىنان تۇردى. بالالارىنا بىردەن «مىنا كىسىنىڭ اتتارىن شوپكە قويىڭدار، ماياعا كىرگىزىڭدەر» دەپ بۇيىردى.
— اتتارىن، — دەيدى، ءا؟ ءبىلىپ وتىر عوي جەتەك اكەلگەنىڭدى، — دەپ قويادى ادەتتە وزگەنىڭ اڭگىمەسىنىڭ اراسىنا سىنىق ءارىپ قىستىرماي ءۇنسىز وتىرىپ تىڭداپ، ءۇنسىز كەتە باراتىن كوكسەگەن.
— مايا ءالى باستالماعان ۋاقىت قوي، سوندا دا كىرگىزىڭدەر دەپ قۇرمەتتەپ، رازى بولعانى دا ەندى، — دەپ جۇپتەپ قويادى اسقابي.
— تۇرا تۇرىڭىزدار، اڭگىمەنى بۇزباڭدارشى، — دەپ جاقاي كورشى اينالاسىنا قاباعىن ءبىر شىتىپ الدى دا جۇماقىنعا كۇلىمسىرەي، تەسىلە قارادى.
— ە-ە-ە، سودان، قارسى الىپ جاتىر اشەيىن؟
— قارسى الىپ جاتىر. سودان شاي ءىشىلدى، اڭگىمە ايتىلدى. قازان اسىلدى. شەجىرەشى ادام ەكەن ءوزى. سوعىس كەزدى ايتتى، وسپاننىڭ اسكەرىنىڭ، شىڭ شىسايدىڭ اڭگىمەسىنەن جىبەردى. ءبىر كەزدە مەنىڭ ارعى اتالارىما جاقىنداپ كەلدى. مەنىڭ اتالارىم بۇرىن اۋدان جاقتان كوشىپ كەلدى ەمەس پە، جاقسى بىلەدى ەكەن. «جاقسى ادامدار ەدى» دەگەندەي ءبىر اڭگىمەلەرىن ايتتى. ونىسى «سەنىڭ ىستەپ جۇرگەنىڭ مىناۋ!» دەپ، ارقامدى وسىپ-وسىپ جىبەرگەندەي بولدى. كوزىمدى داستارحان شەتىندەگى قوشقار ءمۇيىز ورنەكتەن الماعان كۇيى تاپجىلماي وتىردىم، ەندى نە ىستەيمىن؟ كەمپىرى مەنىڭ ىڭعايسىزدانىپ، جايسىزدانىپ وتىرعانىمدى سەزىپ وتىرعان سەكىلدى، «قوناق شارشاپ كەلدى عوي، دەمالسىن» دەپ، توسەك سالعىزدى.
بۇل دا ءبىر قۇس ۇيقىلى ءتۇن بولدى. تاڭەرتەڭ تۇرسام، كەمپىرى قورجىن دايىنداتىپ قويىپتى. «كەلىننىڭ قولىنان ءدام تاتتىق قوي، مىنانى الا بار» دەيدى اقساقال. «ءدام تاتقاندا...» دەپ كۇمىلجىدىم. «ءوزىڭىزدىڭ مال عوي» دەگەن الگى ءبىر ءسوز كەڭىردەگىمە تاعى كەلىپ كەپتەلدى. بالاسى قورجىندى اتقا سالىپ، ءوزىمدى قولتىقتان كوتەرىپ مىنگىزدى. «ال ەندى امان بول!» دەپ حاسەن قاريا كەۋدەسىنە قولىن اپاردى. «ال» دەپ مەن دە ىڭقيىپ تويعان شارداق شابدارىمدى تەبىنە بەرىپ ەدىم، «جۇرگىسى كەلمەگەن قويدىڭ سيگىسى كەلەدى» دەگەندەي بەلىن قايقيتىپ تۇرا قالعانى. تۋرا اتاعاشتىڭ تۇبىندە. سارىلداتىپ توگىپ جاتىر، توگىپ جاتىر، سارزالىڭنىڭ سۋىن جالعىز ءوزى سارقىپ ىشكەندەي تاۋسىلىپ بەرمەيدى ءتىپتى. قوشتاسىپ الىپ بىر-بىرىمىزگە قاراپ تۇرمىز. ءاي، سول كەزدە بەتىمنىڭ قىزارعانى-اي. تەزىرەك ءجۇرىپ كەتسەم دەپ تۇرمىن. اناۋ جاۋ ايداعىر مايىسقان ەكى تىلەرسەگىن ارەڭ جيناپ ىلگەرى باستى، ايتەۋىر، ءبىر كەزدە. كەتىپ بارا جاتىپ «انا كىسى ارتىمنان قاراپ تۇر عوي» دەگەن وي ساپ ەتە قالىپ، ارقام كادىمگىدەي قۇرىسىپ بارادى. كوزى دە سۇمدىق وتكىر ەدى. سالدەن كەيىن ارقامنان جەبە قادالاتىنداي قۋىرىلىپ كەلەم. باسىم زەڭىپ اينالعانداي بولدى. سودان باياعىدا بىرەۋدەن «باسىڭ قاتتى اۋىرعان كەزدە ناسىباي اتساڭ، قويادى ەكەن» دەگەندى ەستىپ ەدىم، سول ەسىمە تۇسە كەتكەنى. ءبىر بۇرىشتا دۇكەن تۇر ەكەن. جاناسا بارىپ قامشىنىڭ ۇشىمەن تەرەزەسىن قاعىپ ەدىم، كۇنگە قاراپ سىعىرايىپ، قابىرعاسىن تىرمالاپ بىرەۋ شىقتى. ناسىباي بار ەكەن، ايتەۋىر. تيىنىن ۇستاتىپ ەدىم، ءۇش قالتاسىن اكەلىپ بەردى. سودان سونى اۋىلعا جەتكەنشە ازداپ-ازداپ ەرنىمە سالىپ وتىردىم. ءسويتىپ وسى قۇرعىرعا ءۇيىر بولىپ جامان ۇيرەنىپ الىپپىن، قۇدەكە، — دەيدى عوي الگى جەردە ساندى ۇرىپ جىبەرىپ قارقىلداي كۇلگەن جۇمەكەڭ.
وتىرعاندار دۋ ەتە قالدى. ويپىرمايلاپ، اھىلەپ-ۇھىلەپ تىزە جازىستى. «ە-ە، تورجورعا كەتتى دەسەڭشى...»، «و-و-و، بۇل ناسىبايدىڭ تاريحى تىم تەرەڭ دە...»، «ءاي، جۇماقىن-اي» دەپ ءار ءىم تۇس-تۇسىنان كەرگىلەپ الا جونەلدى.
— ءاي، سەنىڭ تورجورعاڭدى جاقىندا قوراڭنان كوردىم عوي؟ — دەپ نيعىمەت كورشى ساڭق ەتە قالدى وسى كەزدە.
— تۇرا تۇر، اڭگىمە ءالى بىتكەن جوق، — دەدى جۇماقىن تاعى دا ەزۋىنە كۇلكى ءۇيىرىپ. سودان ەكى جۇمادان كەيىن تورجورعانى جەتەلەپ باياعى بالاسى كەلىپ تۇر. اينالاسىنداعى بىرەۋلەر تانىعان با، تورجورعانىڭ اتاعى شىققان ات ەكەنىن ءبىلىپتى اقساقال. «ابىرويىن كوتەرىپ جۇرگەن اتى ەكەن، ءوزى ءمىنسىن! اتتىڭ باسىن بيەگە قور قىلمايىق، ورنىنا باسقا بىردەڭەسىن بەرسىن» دەپ سالەم ايتىپ جىبەرىپتى. ءسويتىپ توبەل بيەنى جەتەلەتىپ جىبەردىم، — دەپ جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ جانىنداعى قۇس جاستىققا شىنتاقتاي جانتايا بەردى جۇماقىن.
— شىنىندا، ادام سەكىلدى ادام كورىپسىز، قۇدەكە، — دەپ ءجۇزى بال-بۇل جانعان اكەم ەرىكسىز باسىن شايقاپ ەدى.
* * *
راسىمدى ايتسام، وسى وقيعانى ۇمىتىپ تا كەتىپپىن. مۇلدە جادىمنان ءوشىپ كەتپەسە دە، ايتىلماعان سوڭ اۋىلداعى شاڭ باسقان كوپ اڭگىمەنىڭ ءبىرى سەكىلدى بولىپ ميدىڭ قالتارىس ءبىر قاتپارلارىندا قاتتالىپ قالا بەرگەن ەكەن.
ءقايبىر جىلى استانا كوشەلەرىنىڭ الدەبىر قيىلىسىندا ۇيدەي-ۇيدەي وڭكيگەن ەكى «دجيپ» ماشيناسى ءبىر-بىرىن سۇيكەپ كەتكەندەي بولدى. قارا جولدىڭ قاعىن كوشىرە ىشقىنىپ بارىپ ەكەۋى دە كىلت توقتادى. ەكەۋىنەن دە ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت ءتۇستى. ورىسشاتىس بوقتاسىپ، كەۋدەلەسە كەتتى. تۇرلەرى ءورت سوندىرگەندەي قاراقوشقىلدانىپ تۇتىگىپ، شەكە تامىرلارى بىلەۋدەي بولىپ ادىرايىپ كەتكەن. ءبىر كەزدە بىرەۋىنىڭ ايەلى ءتۇستى. قولىندا مويىنىنا كيگىزىلگەن قارعىباۋدى توسىنەن وتكىزىپ اپارىپ ارقاسىنان تۇيمەلەپ، ارتىنان جەتەلەگەن ءيتى بار ايتپاقشى. قۇداي-اۋ، قۇددى ءبىر اتتى ومىلدىرىكتەگەن سەكىلدى ەكەن. تۇسە سالا قارسى تاراپقا شابالانىپ بەردى ايەل. قولىنداعىسى دا قوسىلا ءشاۋ-شاۋ ەتىپ قويادى. ءبىر جاعىنان تەلەفونداپ جاتىر. سودان نە كەرەك، ۇزىن كوشەنىڭ ۇزىنا بويىن ازان-قازان قىلىپ قيقۋلاتىپ جول پوليسياسى جەتتى. سەڭدەي سىرەسىپ تۇرىپ قالعان كولىكتەردىڭ تەرەزەسىنەن مويىندارىن سوزا قاراپ، باجىلداتا سيگنال باسىپ تاعاتسىزدانعان جۇرت. جەر-دۇنيەنى شۋلاتىپ ەنتىگە جەتكەن قىزمەتكەرلەر اينالاسىنان كولىكتەر وتەتىن جول شىعارعاننان كەيىن قاعاز-قالام، ءتۇرلى قۇرالدارىن الىپ شىعىپ قورشاپ، ولشەپ ەكى ماشينانىڭ قالاي سوعىلىپ، نە زارداپ بولعانىن تەكسەرۋگە كىرىستى. جول شەتىندە بىرەۋدى كۇتىپ تۇرعان ادام اقىرى الدىندا بولىپ جاتقان وقيعاعا نازارىن سالماي تۇرا ما؟ ادەيى ءۇڭىلىپ قارادىم. سويتسەم، قۇداي-اۋ، سىرىڭكە تارتقانداي بولار-بولماس ءىز ءتۇسىپتى جاڭاعى يت تۇسكەن اپپاق «دجيپكە». بولار-بولماس، كورىنەر-كورىنبەس ءىز... ونى بىرەۋى ساۋساعىمەن سيپاپ قالىپ ەدى، ارعى جاعى ايناداي جارقىراپ شىعا كەلدى، الگى سىزات دەگەنىمنىڭ ءوزى اق تەمىردىڭ «جانىنا» ەمەس، شاڭىنا عانا تۇسكەن ءىز سەكىلدى...
اناۋ ەكەۋى ءالى ەرەگەسىپ تۇر...
اۋىر كۇرسىنگەنىم ەسىمدە. سوندا ميىمنىڭ تەرەڭ ءبىر قالتارىس قاتپارلارىندا قالىپ قويعان جۇماقىن قۇدانىڭ اڭگىمەسى عايىپتان جەتكەن حابارداي ويىما ورالا كەتىپ ەدى. قاراجورعاسىن تايپالتىپ كەزەڭ اسىپ بارا جاتقان حاسەن قاريا ەندى بىردە مەنىڭ دە ارقا تۇسىمنان قادالا قاراپ تۇرعانداي تۇلا بويىم شىمىرلاپ كەتكەن...
سوندا تاس قالانىڭ تار كوشەسىندە تۇرىپ سونا-ا-ا-ۋ باسى مۇز، باۋىرى بالقاش قارت التايدىڭ الىپ شىڭ، ايعىرجال جوتالارىن اڭساپ ەدىم...
You Might Also Like
-
بيداۋلەت تۋمىسىنان كەدەي ادام ەدى. بالا كۇنىمنەن كوز الدىمدا. شوشاڭداعان بەس ەشكىسىن ايقايلاپ ارى قۋىپ، بەرى قۋىپ كىجىنەتىن دە جۇرەتىن. كەيىن ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنەن ەستۋىمشە ارعى اتالارى دا ءيىنى ج...
-
ءداۋىر تەگەرشىگى تاعى ءبىر اينالعاندا وسى كۇنى شەك-سىلەمىز قاتىپ كۇلىپ وتىرعان ازىلىمىزگە جاي عانا ەزۋ تارتىپ نەمەسە مىرس ەتىپ، ءتىپتى كۇلمەي دە قوياتىنىمىز بەك مۇمكىن. ويتكەنى، كۇلكىنى قابىلدايتىن بول...
