قاراتورعاي ج. ايماۋىتوۆ
ادەبيەتتىك وقۋ 4 - سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قاراتورعاي ج. ايماۋىتوۆ
ساباقتىڭ ماقساتى:
1) وقۋشىلارعا ءماتىننىڭ نەگىزگى ويىن اشىپ تۇسىندىرە وتىرىپ، قاراتورعاي تۋرالى بىلىمدەرىن مولايتۋ. اۆتوردىڭ ءومىربايانى، شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋ.
2) وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن، ءتىل بايلىعىن، وقۋ مەن جازۋ ارقىلى سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ قابىلەتىن دامىتا وتىرىپ، قيالىن ۇشتاۋ.
3) وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋگە، جان - جاقتى بولۋعا ۇيرەتۋ. قۇستاردىڭ پايداسى تۋرالى تۇسىندىرە وتىرىپ، ولاردى قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: قۇستار سۋرەتى، تىرەك سىزبا، سيۋجەتتى سۋرەت، ءسوزجۇمباق، اۆتور سۋرەتى جانە قىسقاشا مالىمەت.
ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەۋ، پىكىرلەسۋ، توپتىق جۇمىس.
ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى يگەرتۋ ساباعى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەندەۋ، ساباققا نازارىن اۋدارۋ. II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
1) «شىبىق» مازمۇنىن ايتۋ.
2) ەڭبەك تاقىرىبىنا ماقال - ماتەلدەردى جاتقا ايتۋ.
III. ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتۋ. سۇراق - جاۋاپ
ا) «شىبىق» شىعارماسىنىڭ اۆتورى
كىم؟
ءا) كەيىپكەرلەرىن اتا.
ب) باقىت تەمىرگە قانداي ۇسىنىس جاسادى؟
ۆ) تەمىر نەگە وكىندى؟
ءىۇ. جاڭا ساباق
ءمۇعالىم:
- «شىبىق» ماتىنىندەگى وقيعا قاي مەزگىلدە بولعان دەپ ويلايسىڭدار؟
(كوكتەم مەزگىلىندە)
- كوكتەمدە تۋعان جەرگە نەلەر ورالادى؟ ( جىل قۇستارى)
– ولاي بولسا، بۇگىن ءبىز جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «قاراتورعاي» شىعارماسىمەن تانىسامىز.
ا) اۆتوردى تانىستىرۋ.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ - جازۋشى، اقىن، عالىم، قوعام قايراتكەرى. ول 13 - 14 جاسىنان قيسسا، داستان جاتتاپ، ولەڭ شىعارا باستاعان. جۇسىپبەك بالالارعا ارناپ ەرتەگىلەر، اڭگىمەلەر جازعان. ونىڭ «قارتقوجا»، «اقبىلەك» تاعى دا باسقا كوپتەگەن شىعارمالارى بار.
ول تورعاي جەرىندە اشىققان حالىققا جاردەم بەرەتىن توپ قۇرامىندا بولىپ، وسى كەزدەردە جالعان جالامەن ايىپتالىپ، 1931 جىلى ءولىم جازاسىنا
كەسىلگەن.
ءا) قۇستاردى توپتاستىرۋ
ءۇي قۇستارى: قاز، ۇيرەك، اتەش، كۇركەتاۋىق، تاۋىق.
جىل قۇستارى: قارلىعاش، قاراتورعاي، اققۋ، تىرنا، شىمشىق، توقىلداق.
وتىرىقشى قۇستار: تورعاي، قارعا، توقىلداق، ساۋىسقان، كوگەرشىن.
(تاقتاعا قۇستار سۋرەتتەرى ىلىنەدى)
قاراتورعاي - دالا قۇسى، ول بۇلبۇلدىڭ انىنەن ءۇزىندى ايتىپ بەرە الاتىن شاعىن قۇس. سالماعى 75 گرامم، دەنە تۇرقى 23 سانتيمەتردەي بولادى. موينى قىسقا، تۇمسىعى ۇزىنداۋ، ءتۇسى مەتالداي جارقىلداعان قارا، سول قارا قاۋىرسىندارىنىڭ اراسىنان اق داقتاردى كەزدەستىرۋگە
بولادى. وزدەرى جىل قۇسى، تەك وڭتۇستىكتە ۇيالايتىندارى عانا تۇرعىلىقتى بولىپ تابىلادى. ۇيالايتىن جەرلەرىنە، ماسەلەن قازاقستان اۋماعىنا ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا كەلە باستايدى. ۇياسىن اعاش پەن جارتاستاردىڭ قۋىسىنا، شاتىرعا نەمەسە باسقا جەرلەرگە سالا بەرەدى. ەكى رەت بالاپان باسىپ شىعارادى. كۇزدە ۇلكەن توپ قۇرىپ، قىركۇيەك - قازان ايلارىندا قىستايتىن جەرلەرىنە قاراي قايتادى. قاراتورعاي زياندى ناسەكومداردى، ولاردىڭ دەرناسىلدەرىن كوپتەپ جويىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا ەلەۋلى پايدا كەلتىرەدى.
(تاقتاعا تومەندەگى سىزبا ىلىنەدى.)
قاراتورعاي
↓
ءتۇسى قارا
دەنە تۇرقى شاعىن
جىل قۇسى
زياندى جاندىكتەردى كوپتەپ جويادى
ەكى رەت بالاپان باسىپ شىعارادى
ب) وقۋلىقپەن جۇمىس
1) ءماتىندى تىزبەكتەي وقىتۋ. ( وقۋشىلار تۇسىنبەگەن سوزدەرىنىڭ استىن قارىنداشپەن سىزىپ وتىرادى)
2) سوزدىك جۇمىس.
3) ءماتىن ەكىگە ءبولىنىپ، ىشتەي وقۋعا بەرىلەدى.
4) وقۋشىلار ءماتىندى وقىپ بولعان سوڭ ءماتىن مازمۇنى سۇرالادى.
5) سۇراقتارمەن جۇمىس. وقۋلىقتاعى سۇراقتار وقىلىپ، وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارى تىڭدالادى.
6) قازىرگى كەزدە قۇستار قالاي قورعالعان؟
ازايىپ بارا جاتقان قۇستاردى اتۋعا، اۋلاۋعا تىيىم سالىپ، مەملەكەتتىك قورىقتار ۇيىمداستىرىلعان.
ۆ) داپتەرمەن جۇمىس.
قامبار اتانىڭ قاراتورعايعا قاتىستى ايتقان ءسوزىن داپتەرگە جازادى.
سەرگىتۋ ءساتى. ويىن «ۇشتى - ۇشتى»
وقۋشىلار ورىندارىنان تۇرىپ قولدارىن جايادى. ءمۇعالىم ۇشتى - ۇشتى قاز ۇشتى دەسە قولدارىن كوتەرەدى، ەگەر ءمۇعالىم ۇشپايتىن زات اتاۋىن ايتسا قولدارىن كوتەرمەي قالۋى كەرەك.
ۇشتى - ۇشتى تورعاي ۇشتى،
ۇشتى - ۇشتى توراي ۇشتى.
ۇشتى - ۇشتى ءشىل ۇشتى،
ۇشتى - ۇشتى ءپىل ۇشتى.
ۇشتى - ۇشتى تارعاق ۇشتى،
ۇشتى - ۇشتى تاراق ۇشتى.
ۇشتى - ۇشتى قىرعاۋىل ۇشتى،
ۇشتى - ۇشتى سىرعاۋىل ۇشتى.
V. پىكىرتالاس.
1 - توپ
قۇستاردىڭ پايداسى تۋرالى جازۋ.
ءۇي قۇستارىنىڭ ەتى، مامىعى، مايى، جۇمىرتقاسى پايدالى. كەي قۇستار زياندى دەرناسىلدەردى جويادى. تاڭنان ءبىزدى اتەش شاقىرىپ وياتادى. سانيتار قۇستاردىڭ پايداسى وتە جوعارى. ەرتەدە كەپتەرلەر پوشتا قىزمەتىن اتقارعان. ءانشى قۇستار ءبىزدى ۇنەمى قۋانتادى. ۇكى قاۋىرسىنى ادامداردى ءتۇرلى جاماندىقتان قورعايدى. قالامساپتار بولماعان كەزدەردە ءبىزدىڭ اتالارىمىز قۇس قاۋىرسىنىمەن جازعان. اڭشىلاردىڭ كومەكشىسى قىراندار دەپ بىلەمىز. ورمان شارۋاشىلىعىندا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا قۇستار زياندى جاندىكتەر مەن ۇساق كەمىرۋشىلەردى قۇرتىپ كوپ پايدا اكەلەدى. قۇستاردىڭ ەش زيانى جوق.
سىنىپ جەتەكشىسى: بەگالييەۆا ماريا سەريكبايەۆنا
قاراتورعاي ج. ايماۋىتوۆ جۇكتەۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قاراتورعاي ج. ايماۋىتوۆ
ساباقتىڭ ماقساتى:
1) وقۋشىلارعا ءماتىننىڭ نەگىزگى ويىن اشىپ تۇسىندىرە وتىرىپ، قاراتورعاي تۋرالى بىلىمدەرىن مولايتۋ. اۆتوردىڭ ءومىربايانى، شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋ.
2) وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن، ءتىل بايلىعىن، وقۋ مەن جازۋ ارقىلى سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ قابىلەتىن دامىتا وتىرىپ، قيالىن ۇشتاۋ.
3) وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋگە، جان - جاقتى بولۋعا ۇيرەتۋ. قۇستاردىڭ پايداسى تۋرالى تۇسىندىرە وتىرىپ، ولاردى قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: قۇستار سۋرەتى، تىرەك سىزبا، سيۋجەتتى سۋرەت، ءسوزجۇمباق، اۆتور سۋرەتى جانە قىسقاشا مالىمەت.
ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەۋ، پىكىرلەسۋ، توپتىق جۇمىس.
ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى يگەرتۋ ساباعى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەندەۋ، ساباققا نازارىن اۋدارۋ. II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
1) «شىبىق» مازمۇنىن ايتۋ.
2) ەڭبەك تاقىرىبىنا ماقال - ماتەلدەردى جاتقا ايتۋ.
III. ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتۋ. سۇراق - جاۋاپ
ا) «شىبىق» شىعارماسىنىڭ اۆتورى
كىم؟
ءا) كەيىپكەرلەرىن اتا.
ب) باقىت تەمىرگە قانداي ۇسىنىس جاسادى؟
ۆ) تەمىر نەگە وكىندى؟
ءىۇ. جاڭا ساباق
ءمۇعالىم:
- «شىبىق» ماتىنىندەگى وقيعا قاي مەزگىلدە بولعان دەپ ويلايسىڭدار؟
(كوكتەم مەزگىلىندە)
- كوكتەمدە تۋعان جەرگە نەلەر ورالادى؟ ( جىل قۇستارى)
– ولاي بولسا، بۇگىن ءبىز جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «قاراتورعاي» شىعارماسىمەن تانىسامىز.
ا) اۆتوردى تانىستىرۋ.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ - جازۋشى، اقىن، عالىم، قوعام قايراتكەرى. ول 13 - 14 جاسىنان قيسسا، داستان جاتتاپ، ولەڭ شىعارا باستاعان. جۇسىپبەك بالالارعا ارناپ ەرتەگىلەر، اڭگىمەلەر جازعان. ونىڭ «قارتقوجا»، «اقبىلەك» تاعى دا باسقا كوپتەگەن شىعارمالارى بار.
ول تورعاي جەرىندە اشىققان حالىققا جاردەم بەرەتىن توپ قۇرامىندا بولىپ، وسى كەزدەردە جالعان جالامەن ايىپتالىپ، 1931 جىلى ءولىم جازاسىنا
كەسىلگەن.
ءا) قۇستاردى توپتاستىرۋ
ءۇي قۇستارى: قاز، ۇيرەك، اتەش، كۇركەتاۋىق، تاۋىق.
جىل قۇستارى: قارلىعاش، قاراتورعاي، اققۋ، تىرنا، شىمشىق، توقىلداق.
وتىرىقشى قۇستار: تورعاي، قارعا، توقىلداق، ساۋىسقان، كوگەرشىن.
(تاقتاعا قۇستار سۋرەتتەرى ىلىنەدى)
قاراتورعاي - دالا قۇسى، ول بۇلبۇلدىڭ انىنەن ءۇزىندى ايتىپ بەرە الاتىن شاعىن قۇس. سالماعى 75 گرامم، دەنە تۇرقى 23 سانتيمەتردەي بولادى. موينى قىسقا، تۇمسىعى ۇزىنداۋ، ءتۇسى مەتالداي جارقىلداعان قارا، سول قارا قاۋىرسىندارىنىڭ اراسىنان اق داقتاردى كەزدەستىرۋگە
بولادى. وزدەرى جىل قۇسى، تەك وڭتۇستىكتە ۇيالايتىندارى عانا تۇرعىلىقتى بولىپ تابىلادى. ۇيالايتىن جەرلەرىنە، ماسەلەن قازاقستان اۋماعىنا ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا كەلە باستايدى. ۇياسىن اعاش پەن جارتاستاردىڭ قۋىسىنا، شاتىرعا نەمەسە باسقا جەرلەرگە سالا بەرەدى. ەكى رەت بالاپان باسىپ شىعارادى. كۇزدە ۇلكەن توپ قۇرىپ، قىركۇيەك - قازان ايلارىندا قىستايتىن جەرلەرىنە قاراي قايتادى. قاراتورعاي زياندى ناسەكومداردى، ولاردىڭ دەرناسىلدەرىن كوپتەپ جويىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا ەلەۋلى پايدا كەلتىرەدى.
(تاقتاعا تومەندەگى سىزبا ىلىنەدى.)
قاراتورعاي
↓
ءتۇسى قارا
دەنە تۇرقى شاعىن
جىل قۇسى
زياندى جاندىكتەردى كوپتەپ جويادى
ەكى رەت بالاپان باسىپ شىعارادى
ب) وقۋلىقپەن جۇمىس
1) ءماتىندى تىزبەكتەي وقىتۋ. ( وقۋشىلار تۇسىنبەگەن سوزدەرىنىڭ استىن قارىنداشپەن سىزىپ وتىرادى)
2) سوزدىك جۇمىس.
3) ءماتىن ەكىگە ءبولىنىپ، ىشتەي وقۋعا بەرىلەدى.
4) وقۋشىلار ءماتىندى وقىپ بولعان سوڭ ءماتىن مازمۇنى سۇرالادى.
5) سۇراقتارمەن جۇمىس. وقۋلىقتاعى سۇراقتار وقىلىپ، وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارى تىڭدالادى.
6) قازىرگى كەزدە قۇستار قالاي قورعالعان؟
ازايىپ بارا جاتقان قۇستاردى اتۋعا، اۋلاۋعا تىيىم سالىپ، مەملەكەتتىك قورىقتار ۇيىمداستىرىلعان.
ۆ) داپتەرمەن جۇمىس.
قامبار اتانىڭ قاراتورعايعا قاتىستى ايتقان ءسوزىن داپتەرگە جازادى.
سەرگىتۋ ءساتى. ويىن «ۇشتى - ۇشتى»
وقۋشىلار ورىندارىنان تۇرىپ قولدارىن جايادى. ءمۇعالىم ۇشتى - ۇشتى قاز ۇشتى دەسە قولدارىن كوتەرەدى، ەگەر ءمۇعالىم ۇشپايتىن زات اتاۋىن ايتسا قولدارىن كوتەرمەي قالۋى كەرەك.
ۇشتى - ۇشتى تورعاي ۇشتى،
ۇشتى - ۇشتى توراي ۇشتى.
ۇشتى - ۇشتى ءشىل ۇشتى،
ۇشتى - ۇشتى ءپىل ۇشتى.
ۇشتى - ۇشتى تارعاق ۇشتى،
ۇشتى - ۇشتى تاراق ۇشتى.
ۇشتى - ۇشتى قىرعاۋىل ۇشتى،
ۇشتى - ۇشتى سىرعاۋىل ۇشتى.
V. پىكىرتالاس.
1 - توپ
قۇستاردىڭ پايداسى تۋرالى جازۋ.
ءۇي قۇستارىنىڭ ەتى، مامىعى، مايى، جۇمىرتقاسى پايدالى. كەي قۇستار زياندى دەرناسىلدەردى جويادى. تاڭنان ءبىزدى اتەش شاقىرىپ وياتادى. سانيتار قۇستاردىڭ پايداسى وتە جوعارى. ەرتەدە كەپتەرلەر پوشتا قىزمەتىن اتقارعان. ءانشى قۇستار ءبىزدى ۇنەمى قۋانتادى. ۇكى قاۋىرسىنى ادامداردى ءتۇرلى جاماندىقتان قورعايدى. قالامساپتار بولماعان كەزدەردە ءبىزدىڭ اتالارىمىز قۇس قاۋىرسىنىمەن جازعان. اڭشىلاردىڭ كومەكشىسى قىراندار دەپ بىلەمىز. ورمان شارۋاشىلىعىندا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا قۇستار زياندى جاندىكتەر مەن ۇساق كەمىرۋشىلەردى قۇرتىپ كوپ پايدا اكەلەدى. قۇستاردىڭ ەش زيانى جوق.
سىنىپ جەتەكشىسى: بەگالييەۆا ماريا سەريكبايەۆنا
قاراتورعاي ج. ايماۋىتوۆ جۇكتەۋ
You Might Also Like
