InfoHub Logo

قازاقستان  رەسپۋبليكاسى  ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى  كەنتاۋ قالاسى

ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى  №24  جالپى  ورتا  مەكتەپ

باعىتى: قوعامدىق گۋمانيتارلىق باعىت

سەكسياسى: ادەبيەتتىك وقۋ

تاقىرىبى:  «قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانى»

جوبا اۆتورى: بەكمۋرزايەۆا ساگديانا باحتيار قىزى

3 «ءا» سىنىپ وقۋشىسى، ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى №24 جالپى ورتا مەكتەبى، كەنتاۋ قالاسى

جەتەكشىسى:  كۇنباسوۆا ەسەنكۇل، باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى، ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى №24 جالپى ورتا مەكتەبى، كەنتاۋ قالاسى

كەڭەسشى:كامالقىز جانىمگۇل، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،دوسەنت. ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى

ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى №24 جالپى ورتا مەكتەپتىڭ

3-سىنىپ وقۋشىسى بەكمۋرزايەۆا ساگديانا باحتيار قىزى دايىنداعان

«قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ  تاربيەلىك ءمانى» اتتى عىلىمي جوباعا  بەرىلگەن

سىن پىكىر

عىلىمي جوبا تاقىرىبى بۇگىنگى كۇنگى ۇلتتىق سانانى جەتىلدىرۋ، جەكە تۇلعا تاربيەلەۋ ماقساتىنداعى مەملەكەتىمىزدىڭ العا قويعان ماقساتتارىمەن ساباقاتاستىعى ونىڭ وزەكتىلىگىن ايقىندايدى. قازىرگى تاڭداعى «رۋحاني جاڭعىرۋ» اياسىندا جۇرگىزىلۋگە ءتيىستى ءىس-شاراعا دا ءوز ۇلەسىن قوسا الادى. ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق ساناسىن  تاسقىنداپ كەلىپ جاتقان جاھاندانۋ داۋىلىنا قارسى تىك تۇرا الاتىن جىگەرلى رۋحتى ءوز ۇلتىمىزدىڭ ىشكى رۋحاني بايلىعىنان ىزدەۋ – ەڭ ۇتىمدى جول. كىشكەنتاي  ءبۇلدىرشىننىڭ ساناسىنا ەڭ ءبىرىنشى ۇلتتىق سانا ساۋلەسىن تۇسىرەتىن ۇلتىمىزدىڭ ەرتەگىلەرى مەن اڭىزدارى. جەتەكشى وسى ماسەلەنى جاقسى ۇعىنعان. ءوز الدىندا تاربيەلەنىپ جاتقان شاكىرتىن وسى باعىتقا جەتەكتەۋگە ارەكەت جاساعان. بۇل – قولدايتىن ارەكەت. عىلىمي جوبا تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگىنە دە دالەل بولا الادى.

عىلىمي جوباعا جوسپار جاسالعان. كىرىسپە، قورىتىندىدان وزگە نەگىزگى ءبولىمدى ەكى تاقىرىپقا ءبولىپ قاراستىرعان. ءوز بەتىنشە ىزدەنگەن ساگديانا قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ تۇرلەرىن وقۋلىقتاردان الىنعان ىزدەنىسىنە سايكەس بايانداعان. ەكىنشى ءبولىمى «ەرتەگىنىڭ تاربيەلىك ءمانى» دەپ، جوبا تاقىرىبىن وسى تاراۋدا اشۋعا اركەتتەنگەن.

ءبۇلدىرشىن تالاپكەر ءوزىنىڭ نەگىزگى قورتىنىدىلارىن جۇيەلى بايانداعان.

عىلىمي جوبا شارتىنا سايكەس، ساگديانا ءوزىنىڭ تاقىرىپ بويىنشا  ۇسىنىستارىن انىق كورسەتە العان. قاراپايىم جانە وتە پايدالى ۇسىنىستار دەۋگە بولادى.

قورىتا ايتقاندا، بەكمۋرزايەۆا ساگديانا باحتيار قىزى دايىنداعان «قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ  تاربيەلىك ءمانى» اتتى عىلىمي جوبا ءوز جاسىنا سايكەس دۇرىس ورىندالعان. جاس تالاپكەردىڭ ايتقان ويى، بەرگەن ۇسىنىستارىن كادەگە جاراتۋعا بولادى.

ارينە، ناقتى ەرتەگىلەردى تەرەڭىرەك تالداۋ قاجەتتىگى كورىنەدى. ونى بولاشاقتا ءارى قاراي جالعاستىرار دەپ سەنۋگە بولادى.  ساگدياناعا ساتتىلىك تىلەيمىن.

سىن پىكىر بەرگەن: كامال قىزى جانىمگۇل، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت. 

ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى

پىكىر

حالقىمىزدىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان شىعارمالارىنىڭ ءبىرى ەرتەگىلەر جانە ولاردىڭ تاربيەلىك ءمانىن زەرتتەۋ بارىسىندا 3 «ءا» سىنىپ وقۋشىسى بەكمۋرزايەۆا ساگديانا ءوزىنىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىرى ەرتەگىلەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى جانە ولاردىڭ تاربيەلىك ءمانىن ۇعىنا ءبىلدى.ساگديانا ەرتەگىلەردىڭ تۇرلەرىن بار ىنتا-ىقىلاسىمەن وقىپ،ولاردى وزىنەن كەيىنگى ءىنى-قارىنداستارىنا تۇسىندىرە ايتىپ،كىتاپحانالاردان ءتۇرلى ەرتەگى كىتاپتاردى ىزدەپ،وقيدى ەكەن. ومىردە قازاق ەرتەگىسىنىڭ تاربيەلىك ءمانى زور ەكەنىن،ياعني ەرتەگىنى وقۋ ارقىلى ادام بويىنا جاقسى قاسيەتتەردى سىڭىرۋگە بولاتىنىن ساگديانا تۇسىنە ءبىلدى. ول زەرتتەۋ ناتيجەسىندە بىرنەشە ۇسىنىستار تاستاماقشى. وسىنداي جاس بۋىن ساگديانانىڭ تالپىنىس ەڭبەگى جاقسى باعالانىپ، ۇسىنىستارى قابىلدانىپ، ىسكە اسىرىلادى دەگەن سەنىمدەمىن.جەتەكشىسى: كۇنباسوۆا ەسەنكۇل

اننوتاسيا

قازاق  ەرتەگىلەرى مەيىرىمدىلىككە، ادالدىققا، ادىلەتتىلىككە ۇيرەتەدى. جاماندىقتان، وتىرىكتەن، زۇلىمدىقتان اۋلاق بولۋعا تاربيەلەيدى. ءاردايىم تاتۋلىق، بىرلىك، ىنتىماق جەڭەتىنىن كورسەتەدى . ءار ەرتەگى تۇنىپ تۇرعان تاربيە قۇرالى.قازىرگى تاڭدا جاڭا تەحنولوگيا دامىعان زاماندا  بالالاردىڭ قيالىنان تەك قانا روبوت ماشينالار نەمەسە توبوتتار دەگەن قيال عانا تۋادى. ولاي دەيتىن سەبەبىم تەلەارنالاردان كوبىنەسە شەتەلدىك ەرتەگىلەر كورسەتىلىپ جۇر. ال قازاق ەرتەگىلەرى – تاربيەنىڭ اينىماس كومەكشى قۇرالى، ولار بىزگە تۇسىنىكتى تىلدە ءومىر تۋرالى، قيىن جاعدايلاردان شىعۋ جولدارىن كورسەتەدى.

عىلىمي جۇمىستىڭ ماقساتى:

بالالاردى  قازاق ەرتەگىلەرىن ناسيحاتتاۋ ارقىلى تاربيەلەۋ.

-ەرتەگىلەردى اسىل مۇرا  دەپ قابىلداۋ

-عىلىم مەن تەحنيكا دامىعان زاماندا عالامتوردا، اقپاراتتىق قۇرالداردا، باسپا ءسوز بەتتەرىندە  قازاق ەرتەگىلەرىن  جاريالاۋ.

عىلىمي جوبانىڭ مىندەتى:

-قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن اشۋ.

اننوتاسيا

سەل يسلەدوۆاتەلسكوي  رابوتى: ۆوسپيتاتەلنايا رول كازاحسكيح سكازوك.

-پرينياتيە كازاحسكيح سكازوك كاك ناسلەديە.

-كازاحسكيە سكازكي تاك جە ۆسترەچايۋتسيا:ۆ ينفورماسيوننىح نوسيتەلياح، يزداتەلستۆاح  ي  ۆو منوگوم  درۋگوم.

Abstract

Abstract: the purpose of  this  study is to examine the peculiarities of Qazaq fairy tales، as well as its role in the moral education of preschool children. In the education of people by kind، merciful، honest fairy tale plays the most important role. A child who، "grew up in fairy tales،" will never commit meanness، will keep optimism in the hardest moments of life، because the folk tale is the best teacher. Therefore، we can safely say that the study of fairy tales is always a relevant، necessary direction of work in a modern school.

Keywords: role، fairy tale، folk fairy tales، Uzbek، wonder fairy tale، social fairy tale، fairy tale about animals، peace، the good and the bad، the moral education، children of preschool age.

5 Reasons why fairy tales are good for children:

1. They boost a child's imagination and cultural literacy

2. They teach us right from wrong

3. They develop critical thinking skills

4. They can help children deal with emotions themselves

5. And finally، they are great fun!

Fairy tales help to teach children an understanding of right and wrong، not through direct teaching، but through implication.

مازمۇنى

ءى.كىرىسپە..........................................................................................................................3-5

ءىى.نەگىزگى ءبولىم

2.1.قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ تۇرلەرى ....................................................................................6-9

2.2.ەرتەگىنىڭ تاربيەلىك ءمانى .....................................................................................10-12

ءىىى.قورىتىندى ..............................................................................................................13

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.........................................................................................14

كىرىسپە

مەنىڭ زەرتەۋ جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى «قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانى» دەپ اتالادى. مەنىڭ ەرتەگىگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىم  بالاباقشادا جۇرگەن كەزىمنەن باستالدى. ەرتەگىلەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتان ونى زەرتتەۋ تۋرالى نيەت تۋىندادى. سەبەبى ،قازاق  ەرتەگىلەرى مەيىرىمدىلىككە، ادالدىققا، ادىلەتتىلىككە ۇيرەتەدى. جاماندىقتان، وتىرىكتەن، زۇلىمدىقتان اۋلاق بولۋعا تاربيەلەيدى. ءاردايىم تاتۋلىق، بىرلىك، ىنتىماق جەڭەتىنىن كورسەتەدى . ءار ەرتەگى تۇنىپ تۇرعان تاربيە قۇرالى. مىسالى، بالالارعا ارنالعان ەرتەگىلەر بالانى ادالدىققا، تاپقىرلىققا، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەيدى. وكىنىشكە وراي، كازىرگى كەزدە عالامتوردان،تەليەۆيدەنيە ارقىلى شەتەلدىك ەرتەگىلەر جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن كوركەم فيلمدەر، مۋلتفيلمدەر،انيماسيالىق فيلمدەر  ءجيى كورسەتىلەدى. ونداعى كەيىپكەرلەر ەسىمى، جەر-سۋ اتتارى تانىس ەمەس جانە ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزگە جات وقيعالار باياندالادى. قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ  تاقىرىپتارى سان الۋان.

زەرتتەۋ جۇمىسىمداعى ماقساتىم قازاق ەرتەگىلەرىن زەرتتەپ، وقىپ، ولاردى  قازىرگى عىلىم مەن تەحنيكا دامىعان زاماندا  ناسيحاتتاۋ جولدارى تۋرالى ءوز جاڭالىعىم مەن ۇسىنىستارىمدى ايتسام دەپ ەدىم. بۇل جاڭالىقتارىم ءارى پايدالى، ءارى ءتيىمدى بولاد دەگەن ويدامىن. مەنىڭ ويىمشا ادامداردىڭ بويىندا تەك قانا جاقسى قاسيەتتەر بولۋى ءتيىس، ال وسى قاسيتەتتەرگە قازاق ەرتەگىلەرىن وقۋ ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى. سوندىقتان دا  مەن قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن زەرتتەمەك بولدىم. بالا جاعىمسىز كەيىپكەردىڭ جەكسۇرىن ارەكەتىنەن بوي تارتىپ، جاقسىلىققا قۇمارتادى.ەرتەگىنىڭ وسىنداي ءار جاقتى سىرىن قىزىقتى، تارتىمدى جەتكىزۋدى مەن ءوزىمنىڭ جاڭالىعىم، شەبەرلىگىم دەپ تاپتىم. ەرتەگى  قۇدىرەتتى نارسە،ۇيقىعا باتقىزادى،قىزىقتىرادى،تىنىشتاندىرادى،كوڭىلدەندىرەدى،قولدايدى،ۇيرەتەدى،سەندىرەدى.ەرتەگىلەر ەرتە  زاماندا، ءتىپتى جازۋ-سىزۋ بولماعان كەزدىڭ وزىندە-اق تۋعان. بۇلاردى حالقىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزشا جەتكىزىپ كەلدى. اۋىز ادەبيەتىنىڭ باسقا تۇرلەرى سەكىلدى ەرتەگىلەر دە ادام بالاسىنىڭ ەڭبەككە، تۇرمىس-تىرشىلىك جاعدايلارىنا بايلانىستى تۋعان. جاراتىلىس قۇبىلىستارىن، تابيعات سىرىن جەتىك بىلمەگەن، ولاردىڭ نەدەن بولاتىنىن تولىق تۇسىنبەگەن ەرتەگىدەگى ادامدار ءار نارسەنى قيال ەتكەن، وزدەرىنىڭ اۋىر ەڭبەكتەرىن جەڭىلدەتۋ جايىن قاراستىرعان. بۇل جونىندە جاي كۇيلەرىن اڭگىمەلەپ ايتاتىن بولعان. بەرتىن كەلە ادام بالاسىنىڭ ءوي-ورىسىنىڭ ۇلعايىپ ءوسۋى ەرتەگىلەردىڭ تۋىنداۋىنا كوپ اسەر ەتكەن.ەرتەگىلەر حالقىمىزدىڭ تاريحىن، دۇنيەتانىمىن، تۇرمىسى مەن سالتىن، ادەت-عۇرپىن، نانىمى مەن سەنىمىن بىلدىرەدى. قازىرگى زاماننىڭ جەتىستىكتەرىن كورە وتىرىپ، ەرتەگى وقيعالارىنداعى حالىق ارمانىنىڭ ىسكە اسقانىن بايقايمىز. ەرتەگىلەردىڭ العاشقى ۇلگىلەرى ءار ءتۇرلى وزگەرىستەرگە تۇسكەن، مۇنىمەن قاتار جاڭا ەرتەگىلەر تۋا باستايدى جانە وندا حالىقتىڭ تۇرمىس- سالتى، ىس-ارەكەتى   باستى   ورىن   الادى. ەرتەگى بالالاردى ادامگەرشىلىككە، ەڭبەككە، تاپقىرلىققا، سۇيىسپەنشىلىككە، سەزىمگە باۋلۋ ىسىندە شەشۋشى ورىن الادى. ەرتەگىدە قيال ماقساتتى تۇردە پايدالانىلادى، سوندىقتان ول اسەرلەنىپ، عاجايىپقا اينالادى جانە ءبىرشاما وزىنشە دامىپ وتىرادى. ەرتەگىدە عاجايىپ قيال ادامنىڭ كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن زاتتارى مەن قۇبىلىستارىن سانالى تۇردە باسقاشا ەتىپ كورسەتەدى، ويتكەنى بۇل جانردى  عاجايىپتىڭ بەينەلەۋشى قۇرال رەتىندە قولدانىلادى. قازاق ەرتەگىلەرىندە حاندىق زاماننىڭ شىندىعى، سول شاقتاعى ادەتتەر مەن نانىمدار، سالت-داستۇرلەر، تۇرمىس كەيپى كوبىرەك كورىنىس تاپقان. 

وسى اۋىزشا اڭگىمەلەرى، ەرتەگىلەرى   ارقىلى   ەڭبەكشى حالىق باقىت تۋرالى، ەركىن ءومىر جايلى، مەكەن تۋرالى ءۇمىت، ارماندارىن باياندايدى. ەرتەگىدە باياندالاتىن سان الۋان قىزىق وقيعالار شىندىقتان گورى، كوبىنە قيال دۇنيەسىن  تۋدىرعان. «ەرتەگى» دەگەن ات ەرتەدە، ەرتە كۇندەگى دەگەن سوزدەردەن تۋعان. كەيدە «ەرتەك» دەپ تە ايتىلادى. سودان ەرتەگى ايتۋشىنى «ەرتەكشى»، «ەرتەگىشى» دەيدى. وسى اتاۋ كوپ ەرتەگىنىڭ باسىندا ادەيى ايتىلىپ  وتىرادى. قازاق ەرتەكشىسى  دە كوپتەن كوپ ەرتەگىسىن: «ەرتەدە ءبىر باي بولىپتى»، «ەرتەدە ءبىر حانىم بولىپتى»، «ەرتەدە ءبىر كەمپىر مەن شال بولىپتى» دەپ باستايدى. نەمەسە «ەرتە –ەرتە ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدى» دەگەن سياقتى كوپ ەرتەكتەرگە ورتاق ەرەكشە ولەڭ باستاۋىمەن كەلەدى.

ەرتەگىلەردىڭ وزىندىك قۇرىلىسى، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى بار. قانداي ەرتەگىنى الساقتا،ول بەلگىلى ءبىر سيۋجەتكە قۇرالادى، وقيعا جەلىسىنىڭ باستالۋى، اياقتالۋى، وزىندىك شەشىمى بولادى. ەرتەگى باياۋ باستالىپ، وقيعا جەلىسى كۇردەلەنە تۇسەدى.كەيىپكەرلەر اراسىنداعى قايشىلىقتار ورىستەي كەلە ادىلدىك، ۇستەمدىك قۇرىپ، زۇلىمدىق جەڭىلىس تابۋىمەن اياقتالادى.

مەنىڭ بالاباقشاداعى ەرتەگىلەرىم

ءىى.نەگىزگى ءبولىم

2.1. ەرتەگىنىڭ تۇرلەرى

مەن جەتەكشىممەن بىرلەسىپ قازاق حالىق ەرتەگىلەرىمەن تانىسقاننان كەيىن، ولاردىڭ تۇرلەرىن،ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەي باستادىم. قازاق ەرتەگىلەرى ءوزىنىڭ تاقىرىپتارى، كوتەرگەن ماسەلەلەرى، مازمۇنىنا بايلانىستى

1.قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرى،

2.ءتۇرمىس-سالت ەرتەگىلەرى،

3.حايۋاناتتار تۋرالى ەرتەگىلەر،

4.شىنشىل ەرتەگىلەر بولىپ بولىنەدى.

قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەردىڭ وقيعاسى قيالعا، فانتازياعا قۇرىلادى، ومىردە بولمايتىن نارسەلەر تۋرالى باياندالادى. كەيىپكەرلەرى قيالدان تۋعان جالماۋىز، جەزتىرناق، مىستان كەمپىر، الىپ ءداۋ جانە سولارمەن كۇرەسكەن باتىرلار بولىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار ادامعا كومەكتەسەتىن قاناتتى تۇلپارلار، قۇستار دا قيالدان تۋعان بەينەلەر. قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرى ادامداردىڭ ارمانى مەن قيالىن تانىتادى، بولاشاققا دەگەن سەنىمىن بىلدىرەدى. ەرتەگىنىڭ قاراپايىم كەيىپكەرى ارمانىنا جەتۋ ءۇشىن جولىندا كەزدەسكەن بارلىق كەدەرگىلەردى اقىلمەن، ايلاسىمەن، دوستارىنىڭ كومەگىمەن جەڭىپ وتىرادى. قيال عاجايىپ ەرتەگىلەر: «ەر توستىك»، «كەرقۇلا اتتى كەندەباي»، «ىستا تاس»، «التىن ساقا»، «تاس بولعان شاھار».

قيال عاجايىپ ەرتەگىلەر قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ ىشىندە ەڭ كونەسى بولىپ تابىلادى. قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرى كوپ ءداۋىردى باستان كەشىرگەندىكتەن، وزگەرىستەرگە دە كوپ ۇشىراعان. قازاق قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرىنىڭ كەيىپكەرلەرى «اي دەسە-اۋزى، كۇن دەسە-كوزى بار سۇلۋ»، نە «التىن شاشتى قىز»، سولارمەن قاتار « ايداھار- جەتى باستى جىلان»، «الىپ قارا قۇس»، «تۇلپار ات»، «باسى التىن»، «ارتى كۇمىس كيىك» سياقتىلار ارالاسىپ وتىرادى. بۇلاردىڭ ءبىر توبى ەرتەگى كەيىپكەرىنىڭ دوسى بولسا، ءبىر توبى قاس جاۋى بولىپ ارەكەت ەتەدى. بۇل كەيىپكەرلەردىڭ اراسىندا كەيدە دوس، كەيدە قاس بولىپ كەزدەسەتىندەرى دە بار. ولارعا تاۋسوعار، كولجۇتار، كورەگەن، جەلاياق، ساققۇلاق، جۇمباق جار، جىلان پاتشاسى، جاتادى. قيال عاجايىپ ەرتەگىلەرىندە زۇلىمدىقتى جەڭەتىن كۇش-ادام. ول نە ءالسىز بالا جىگىت، نە كەدەيدىڭ جالعىزى، نە ادال ەڭبەكپەن كۇنىن كورگەن اڭشى مەن مەرگەن ەر بولىپ كەلەدى.

 قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرىندەگى ادامعا دوس كۇشتەردەن ادامزاتتىڭ ارمانىن تانۋعا بولادى. مىسالى، «التى ايلىق جەردى التى اتتايتىن تۇلپار»، «ءوزى ۇشاتىن كىلەم»، «كورەگەن باتىر»، ساققۇلاق، جەلاياق ادام-ادامنىڭ ۇلى ارماندارىن بىلدىرەدى. ادام اياعى باسپاعان جەردى كورسەم، تانىسام، تابيعات قۇپياسىن اشسام دەگەن ارمانىنان تۋعان دۇنيەلەر قيال ەرتەگىلەردە كەڭىنەن ورىن العان. عالىمدار، جازۋشىلار، عارىشكەرلەر، ينجەنەرلەر، ت.ب. بارلىعى بالا كۇنىندە ەرتەگى وقۋ ارقىلى قيالىن دامىتىپ قوعامداعى مادەنيەتتىڭ، عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ قازىرگى جەتىستىكتەرىن جاسادى. مىسالى، ەرتەگىدەگى ۇشقىش كىلەمدەر، قۇلاعىن بۇراسا ۇشاتىن اعاش اتتار بۇگىنگى زاماندا ۇشاق، تىكۇشاق، زىمىراندارعا اينالعان، تاۋسوعار – ەكسكاۆاتور، كولتاۋسار – سۋ سوراتىن كولىك، جەلاياق – جەڭىل كولىكتەر، پويىزدار، مەترولار، ساققۇلاق – تەلەفون، ۇيالى تەلەفون، ت.ب.

تۇرمىس-سالت ەرتەگىلەرىنىڭ كەيىپكەرى قاراپايىم ادامدار.  ادامداردىڭ شىنشىلدىعى، وزبىرلىعى جانە ومىردەگى قيىندىقتار جايلى باياندالادى. بۇل ەرتەگىلەر وتە قىسقا، سيۋجەتتەرى ءبىر باعىتتا بولىپ كەلەدى. تۇرمىس-سالت ەرتەگىلەردە قويشى مالشى، باقتاشىلاردىڭ تۇرمىسى سۋرەتتەلەدى. بۇل ەرتەگىلەردىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى-ومىردە بولاتىن جاعدايلار مەن بولمايتىن نارسەلەردىڭ ارالاسىپ وتىرۋى. تۇرمىس-سالت ەرتەگىلەرىنە «بوزىنگەن»، «ايۋ، تۇلكى جانە قويشى»، «ارىستان مەن كىسى» سياقتى شاعىن، تاربيەلىك ءمانى زور ەرتەگىلەر جاتادى.

ال حايۋانات جايىنداعى ەرتەگىلەر  اتا - بابامىز ءتورت تۇلىك مالدى قادىرلەپ، ءپىر تۇتقان. بالالارعا ەڭ جاقىن ەرتەگىلەر حايۋاناتتار تۋرالى ەرتەگىلەر. حايۋاناتتار تۋرالى ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرلەرى اڭ، قۇس، ءۇي جانۋارلارى بولادى. الايدا ولار ادامعا ءتان قاسيەتتەر، ارەكەتتەر يەسى بولىپ سۋرەتتەلەدى دە سول ارقىلى سۇم - قياناتشىل، ارامزا، قۋ مىنەز قىلىقتار اشكەرەلەنەدى، ەڭبەكسۇيگىشتىگى، باتىلدىعى، ادالدىعى سۋرەتتەلەدى.ادام بالاسى وزىنەن وزگە جاندى، جانسىز دۇنيە، اسىرەسە اينالاسىنداعى حايۋاناتتاردىڭ تىرشىلىگى، ءومىرى جايلى تانىپ بىلۋگە تالپىنعان تالاي اڭىز ويلار، اڭگىمەلەر ايتىپ تاراتقان. قازاق ەلى دە كوپ زاماننان بەرى مال مەن دالانىڭ اڭى، قۇسىمەن ۇنەمى كوپ ارالاسىپ، كەلە جاتقاندىقتان، حايۋاناتتار جايلى ءار الۋان ەرتەگى اڭگىمە شىعارعان. حايۋانات جايلى ەرتەگى بارلىق ەلدە بار. حايۋانات جايىنداعى اڭگىمە اڭىزداردىڭ ەكى ءتۇرى بار. بىرىندە حايۋان مىنەز-قىلىقتارىن حايۋاننىڭ ءوزىن سۋرەتتەۋ ءۇشىن ايتپاي، ادامداعى مىنەز-قۇلىققا بەينە، تۇسپال، مىسقىل ەسەبىندە قولدانعان. ادامداعى كەمدىكتى، ءمىندى بادىرايتىپ، ۇلعايتىپ جيىرەنىشتى ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن، سونداي سىن ارقىلى جامانشىلىق پەن الىسۋ ءۇشىن مىسال ەتىپ الۋ بولعان. حايۋان مىنەزدەرىن اڭگىمە ەتۋدىڭ ەكىنشى ءتۇرى – حايۋاندى انىق حايۋان ەتىپ سۋرەتتەيدى. ونىڭ جاندى-جانسىز دۇنيە اراسىنداعى ءوز قالپى، كەيپىمەن جۇرگەن شىندىعىن، بولمىسىن ادام ءوز تۇسىنىگى ارقىلى انىقتاپ، ايقىنداپ جەتىلتە وتكىرلەپ كورسەتەدى. جان-جانۋارلار تۋرالى ەرتەگىلەرى بارلىعىمىزعا جاقسى تانىس، ولاردىڭ كەيىپكەرلەرى: قۋ تۇلكى، قورقاق قويان، وزبىر قاسقىر. بۇل توپقا «ايۋ، قاسقىر، تۇلكى، بودەنە»، «ايۋ، تۇلكى جانە ارىستان»، «قوياننىڭ زارى»، «كۇشىك پەن مىسىق» ت.ب. ەرتەگىلەر جاتادى.

شىنشىل ەرتەگىلەر حالىق ءومىرىن، تۇرمىسىن شىندىق تۇرعىدان بەينەلەيدى. اتقا مىنەرلەردىڭ ءىس - ارەكەتتەرىن اشكەرەلەيدى. ەرتەگىلەردىڭ ءتىلى كوركەم، قاراپايىم، تۇسىنىكتى جەڭىل كەلەدى. شىنشىل ەرتەگىلەر-قازاق ەرتەگىسىنىڭ ەڭ مول ءتۇرى. شىنشىل ەرتەگىگە حالىق ءوزىنىڭ دۇنيەتانۋىنداعى، قوعام تىرشىلىگىندەگى، ءۇي تۇرمىسىنداعى باستى تىرلىكتەرى - بارلىق مۇڭ، مۇددەسىن، تارتىس، تالابىن جيىپ، تۇيگەن.بۇل سالالى ەرتەگىلەر قۇر ەرتەگى عانا ەمەس، اۋىزشا ايتىلعان شەبەر كوركەم شىعارما بولىپ، حالىق رومانى، حالىق اڭگىمەسى، نوۆەللاسى بولىپ تا كەتەدى. جانە مۇندا قوعامدىق تارتىس، تاپ قايشىلىعى، قاناۋ، زورلىق، سوعان قارسى قالىڭ   ەڭبەكشى   حالىقتىڭ   سىنى، نارازىلىعى، الىس-تارتىسى، الىس-ارمانى ءبارى دە ايقىن كورىنەدى.

اڭىز ەرتەگىلەر دە قازاقتىڭ  كوپ ەرتەگىسىنىڭ ءبىرى. بۇل توپتىڭ ەرەكشەلىگى بارلىعى دا تاريحتا بولعان ادامدار جايىنان ايتىلعان، حالىق شىعارعان كوركەم اڭگىمە بولادى. بۇل ونىڭ ەرتەگىلەردە تاريحي ادامدار ومىرىندەگى ۋاقيعالار ءدال ايتىلمايدى، كوبىنەسە ەلدىڭ ءوز جانىنان قوسقان، ءبىراق سول تاريحتا بولعانىن سىيىمدى تىم ءىس، مىنەز، ارەكەتتەر اڭگىمەلەنەدى.

بۇل جاي الىس ەسكىلىكتە بولعان ادامدار تۋراسىندا ءبىر بولسا، ءتىپتى بەرىندە، جاڭادان بولعان تاريحتىق ادامدار جايىندا دا بولا بەرەدى. تاريحتا ەل جادىندا اتى قالعان بەلگىلى ءبىر قىلىق ارەكەتىمەن ەلگە داڭقتى بولعان كىسى بولسا، سونىڭ ومىرىندە شىن بولعان مىنەز قالپىنان تۋعىزىپ، قيالدىق، تىڭ ءىس،

ۋاقيعالار تىزىلەدى. ونداي اڭگىمەلەردى اڭىز دەيدى.

اڭىز ەرتەگىلەرىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ول اڭگىمە ەتىلەتىن ادامنىڭ ءوز ومىرىندەگى   شىن   ءىسى   مەن مىنەزىنىڭ سۇرلەۋىنەن، اڭعارىنان تۋادى. سوندىقتان

باتىر جايىنداعى اڭىز بولسا، تىرلىكتەگى باتىرلىق ىس-ارەكەتىنە قوسىمشا ۇلعايتىلىپ ايتىلعان شىعارما بولادى. كۇلدىرگى بولسا، ونىڭ سول كۇلدىرگىلىك ءىس، مىنەزدەرىنە قوسىلىپ، ۇلعايتىلىپ، مولايتىلىپ ايتىلعان وقيعا بولادى.

2.2.ەرتەگىنىڭ تاربيەلىك ءمانى

ادامنىڭ بالالىق شاعى ەرتەگىمەن تىعىز بايلانىستى. ءبىز اجەمىزدەن ەرتەگى ايتىپ نەمەسە وقىپ بەرۋىن ءجيى سۇرايمىز. سيقىرى بار وقيعالاردى تىڭداۋدى تاعاتتانا كۇتەمىز. كوڭىلدى دە ايانىشتى، قورقىنىشتى دا كۇلكىلى ولار بىزگە ءبىرازدان تانىس. ولارمەن ءبىزدىڭ الەم، جاقسىلىق پەن جاماندىق، ادىلەت تۋرالى العاشقى كوزقاراستارىمىزدى قالىپتاستىرادى. ءبىر قاراعاندا ءجاي كىشكەنتاي عانا اڭگىمە سياقتى، ال شىن مانىندە وسى اڭگىمەلەردە حالىق دانالىعى، مەيىرىمدىك پەن زۇلىمدىق تۋرالى تۇسىنىك جاتىر.ەرتەگىلەر بىزگە سوناۋ ەرتە زاماننان كەلدى. ەرتەگىگە ءبىز سەنەمىز، ونداعى وقيعالار كەيدە وزىمىزبەن بولىپ جاتقانداي، قورقىنىشتى جەرىندە كوزىمىزدى جۇمامىز. ەڭ نەگىزگىسى – ءبارى دە جاقسى اياقتالاتىنىن سەنەمىز. قازاق حالىق ەرتەگىلەرى تۇنىپ تۇرعان دانالىق.

قازاق كەيىپكەرلەرى باتىلدىق، باتىرلىق، مەيىرىمدىلىك سەكىلدى ادامي قاسيەتتەرىمەن عانا كورىنىپ قويمايدى، سونىمەن قاتار جاقسىلىق زۇلىمدىقتان ۇستەم شىعادى. جاعىمدى كەيىپكەرلەر اراسىندا باتىرلار دا، قاراپايىم ادامداردا، جانە ايەلدەر بەينەسى دە بار.قازاق ەرتەگىلەرىندەگى اقىلدىلىقتىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى – كورەگەندىك الدىن الا بولجاي ءبىلۋ.العاشقى قاۋىمنان باستاپ، بالا تاربيەسىنە ەرەكشە اسەر ەتەتىن ەرتەگىلەردى ويلاپ شىعارعان ادامزات تاريحىندا ەرتەگىلەردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. قازاق ەرتەگىلەرى سان الۋان.«اقىن وزگەلەردىڭ سەزبەگەنىن سەزەدى، كورمەگەنىن كورەدى، ويلاماعانىن بولجايدى، ءتىلى جەتپەگەنىن ايتىپ بەرەدى» دەپ جۇسىپپەك ايماۋىتوۆ ايتقانداي ەرتەگىلەردىڭ دە بالالاردىڭ دا قيالىن دامىتۋدا، سوزدىك قورلارىن، ۇلتتىق دۇنيەتانىمدارىن، كوزقاراستارىن بايىتۋدا اسەرى مول.ەرتەگىلەر ءار ۋاقىتتا دا قاي بالانى بولماسىن قىزىقتىراتىن، قيال الەمىنە جول اشاتىن كىلت ىسپەتتەس. ول ومىردە كەزدەسپەيتىن كەيىپكەرلەرىمەن، مۇمكىن ەمەس جاعداياتتارىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازىرگى دامىعان كەزەڭدە بالالاردى ەلىتىپ، نازارىن اۋداراتىن، كوز قىزىقتارىن دۇكەندەر، كومپيۋتەرلىك ويىنحانالار وتە كوپ. ودان قالسا ۇيالى تەلەفونداردى دا اتا-انا بالالارىنا ەركىن ۇستاۋعا رۇحسات بەرۋدە. بۇل ءبىر جاعىنان دامۋىمىزعا، وسىپ-وركەندەۋىمىزگە اشىلعان جول بولعانىمەن، بالالاردىڭ كوركەم شىعارمانى وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن جويۋدا. سوندىقتان دا، اسىرەسە باستاۋىش سىنىپ بالالارىنا ەرتەگىنى قىزىقتى ەتىپ جەتكىزە ءبىلۋ جانە ەرتەگىلەردىڭ شىندىققا جاناسىمدى ەكەنىن، ونداعى شىنشىلدىق پەن ادامگەرشىلىكتى بالا بويىنا سىڭىرە ءبىلۋ ۇلكەن شەبەرلىكتى قاجەت ەتەدى.ەرتەگىلەردە حالىق باسىنان كەشكەن عاسىرلار ءىز جاتىر. ولاردا ەڭبەكشى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، ادەت-عۇرپى، ەلدىك تاريحى، قيلى-قيلى قيىن اسۋلارى حالىقتىڭ مۇڭ-شەرى، ارمان-مۇراتى بەينەلەنگەن. ارينە ەرتەگىلەردى وقىتا وتىرىپ تاربيە ءنارىن بالا بويىنا ەگۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن وقۋشىلاردىڭ ەرتەگىگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن  ارتتىرۋ قاجەت. مىسالى، “ەر توستىك” ەرتەگىسى كوپ ەرتەگىلەرمەن سالىستىرعاندا، مازمۇنى، سيۋجەتى، سويلەم قۇرىلىسى، ءتىلى جاعىنان ەرتە زاماندا شىققان ەرتەگى ەكەندىگىن اڭعارتادى. ەرتەگىدەن قازاق حالقىنىڭ ەسكى مال شارۋاشىلىق ءومىرىن  جانە ولاردىڭ دۇنيەتانۋ كوزقاراسىن كورەمىز. قازاق ەرتەگىلەرىن ەڭ العاش زەرتتەپ، جيناقتاعان شوقان ءۋاليحانوۆ، گ.ن. پوتانين، ۆ.ۆ. رودلوۆ، ا.ە. الەكتوروۆ، ا. يۆانوۆسكيي، ل. يساكوۆ، و. ءالجانوۆ، ر. دۇيسەنبايەۆ، م. كوپەيەۆتەر بولسا، كەيىن ە. ديدايەۆ، ن. پانتۋسوۆ، ا. مەلكوۆ، م. اۋەزوۆ، س. سەيفۋللين، م. عابدۋلليندەر زەرتتەپ جيناقتاي باستادى.بۇل زەرتتەۋشىلەردىڭ بارلىعى دا ەرتەگىلەردى ادام بالاسىنىڭ ارمان مۇددەسى، بولاشاقتان كۇتەتىن ۇمىتىنەن، قيالىنان تۋعان دەپ قاراستىرادى. ءبىراق، ەرتەگىلەردىڭ تاربيەلىك جاقتارىن، ادامنىڭ نە ءبىر ساپالىق جاقتارىن قالىپتاستىرۋداعى ونىڭ ەرەكشە ىقپالى تۋرالى پىكىر كەزدەسە بەرمەيدى.ەرتەگىنىڭ وقيعا جەلىسىن الساق، تابيعاتتىڭ اساۋ كۇشتەرىمەن الىسىپ، مالدى امان ساقتاپ قالۋ جولىندا، ەلىنەن، جەرىنەن اداسىپ كەتكەن اعالارىن ىزدەپ تاپقان ەر توستىكتىڭ ەرلىگىن سۋرەتتەسە، ەكىنشى جاعىنان، ءار ءتۇرلى ديۋ، پىرىلەرىمەن كۇرەسى بايان ەتىلەدى. “ەر توستىك”ەرتەگىسىندە جالپى ەرتەگىلەردىڭ قاھارماندارىنا ءتان ىس-ارەكەتتەر تولىق ساقتالادى. ەر توستىكتىڭ ءوزى – اسقان كۇش يەسى ەمەس، جۇرەكتى جىگىت. ەرتەگىنىڭ العا قويعان نەگىزگى ماقساتى – تابيعاتتىڭ سىرى ءمالىمسىز كۇشتەرىن جەڭۋ. ادامعا زيان ويلايتىن بەكتورە، تەمىرحان، شويىنقۇلاق ءتارىزدى جاۋىزدىڭ يەلەرىنەن ۇستەم شىعىپ، ولاردى قالاي دا وزدەرىنە باعىندىرۋ بولعاندىقتان، ەر توستىككە كومەكشى ءار ءتۇرلى جولداستار، سەرىكتەر بەرەدى. ءار ءتۇرلى جاۋىزدىقتاردىڭ ۇياسى بولعان ادام بالاسىنا قاستىق قانا ويلايتىن كەيىپكەرلەر بەكتورە،   شويىنقۇلاق، تەمىرحان، پەرى، جىن، ديۋ، مىستان كەمپىرلەر قانشاما كۇشتى، ايلاكەر بولسا دا، ەر توستىكتەن جەڭىلەدى. حالىق جاقسىلىقتى الدان كۇتەدى، بولاشاققا سەنەدى.

“ەر توستىكتە” كەزدەسەتىن ۇنامدى، ۇنامسىز كەيىپكەرلەر باسقا ەرتەگىلەردەدە بار. كەيدە ولاردىڭ ءىس-امالدارى، ايلا-تاسىلدەرى دە ءوزارا بىر-بىرىنە جاقىن. ەرتەگىلەردىڭ ءبىرىڭعاي جاۋىزدىق وكىلى رەتىندە ءجيى كەزدەسەتىن ۇنامسىز كەيىپكەرلەر – مىستان كەمپىر. ول قاي ەرتەگىدە بولسىن قاستىق ىستەيدى جانە جەر ءجۇزى حالىقتارى ەرتەگىلەرىنە ءتان زۇلىمدىق بەينەسى. “ەر توستىك” اڭگىمەسىنىڭ وقيعاسى دا باسقا ەرتەگىلەر ءتارىزدى، تىڭداۋشىلارعا اۋىزشا ايتىپ بەرۋگە لايىقتى قۇرىلعان.

وقيعانىڭ العاشقى باستالۋى شىندىق ومىردە بولا بەرەتىن قۇبىلىستارمەن باستالادى. الداعى قىستىڭ قاتاڭ بولاتىندىعىن ەرتە سەزگەن، ەل جىلقىسىن الىس وتارعا قىستاۋعا ايداتۋى، ەرنازار بالالارىنىڭ كوپ جىلدار كەلمەۋى، شال-

كەمپىردىڭ دە شىعۋى، ءبارى دە شىندىق وقيعالارعا ۇقسايدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى كەلەشەك نەگىزگى وقيعانىڭ كىرىسپەسى – ەكسپوزيسياسى. سيۋجەت جۇيەسىندەگى العاشقى بايلانىس — “شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋى ىشىندە كەرۋلى تۇرعان كەر بيەنىڭ توستىگى”. ەر بوپ تۋعان ۇلدىڭ ەسىمى، ەرتەگىنىڭ اتى،اڭگىمەدە كەزدەسەتىن شىندىق جانە عاجايىپ وقيعالاردىڭ ءبىر تامىرى سول كەر بيەنىڭ توستىگىندە جاتىر. ەرتەگى جەلىسىندەگى ەكىنشى بايلانىس – ەرنازاردىڭ ءسورقۇدىققا قونۋى، جانىنان قورقىپ، جالماۋىز كەمپىرگە ساداعىنىڭ ۇشىن شىعاراتىن ەر توستىكتىڭ ەگەۋىن قالدىرىپ كەتۋى. وسىدان ءارى قاراي وقيعا شيەلەنىسە تۇسەدى. ەگەر ءبىز وسىعان دەيىنگى وقيعالار ەر توستىكتىڭ اعالارىن ىزدەپ جاتۋى، ايداۋعا جۇرمەگەن كوپ جىلقىنىڭ كۇرەڭ بيەنىڭ ەرتۋى.

ەرنازاردىڭ توعىز بالاسىنا قىز ىزدەۋ، ۇيلەندىرۋى ءبارى دە حالىقتىڭ ومىرىنە شىندىق ومىرىنە جاناسسا، ەر توستىكتىڭ جەر استىنا تۇسۋىنەن قيال-عاجايىپ وقيعالار باستالادى

حايۋاناتتار تۋرالى ەرتەگىلەر ەڭ كونە ەرتەگىلەرگە جاتادى. ەرتەگى كەيىپكەرلەرى قاسقىر، بودەنە، تۇلكى، قۇمىرسقا «تۇلكى مەن ەشكى»، «اقىماق قاسقىر»، «قۇمىرسقا مەن بودەنە». ادەتتە بارلىق وقيعا ءبىر جانۋاردىڭ اينالاسىندا وتەدى، مىسالى تۇلكى – ايلاكەر، قۋ. قازاق ەرتەگىلەرىندە تۇلكى كەيدە جەڭىلىسكە دە ۇشىراپ قالادى. مىسالى «تۇلكى مەن تىرنا» ەرتەگىسىندە تىرناعا قوناققا كەلگەن تۇلكى ودان اش كەتەدى.

«قۇمىرسقا مەن بودەنە» ەرتەگىسىندە قۇمىرسقا ەڭبەكقور، ءتوزىمدى، اقىلدى ءارى ءوزى كىشكەنتاي-اق بولا تۇرا، الىپ كۇشتىڭ يەسى بولىپ كورسەتىلەدى.

«شىق بەرمەس شىعايباي» ەرتەگىسى ساراڭ، قايىرىمسىز بايلاردى قاراپايىم كەدەي الداردىڭ اقىلمەن الداپ كەتۋىن باياندايدى.

«جاقسىمەن جولداس بولساڭ-جەتەرسىڭ مۇراتقا، جامانمەن جولداس بولساڭ-قالارسىڭ ۇياتقا»، «جامان دوس، جولداسىن قالدىرار جاۋعا» دەگەن ماقالدى وسى ەرتەگى جەلىسىنەن وقۋعا بولادى. ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ ناتيجەسى ادامدىق تاربيە بولىپ تابىلادى. ادامگەرشىلىك تاقىرىبى ماڭگىلىك. ول ەشقاشان ەسكىرمەك ەمەس. جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ادامگەرشىلىكتى ءسىڭىرۋ ەرتەگى ارقىلى بەرىلەدى. ادامگەرشىلىكتىڭ قاينار بۇلاعى-قازاق ەرتەگىلەرىندە دەسەم ارتىق ايتپاعان ەدىم.

قاي زاماندا بولماسىن ادامزات الدىندا تۇراتىن ۇلى مۇرات-مىندەتتەردىڭ ەڭ ءباستىسى-وزىنىڭ ءىسىن، ءومىرىن جالعاستىراتىن سالاۋاتتى، سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ.

ۇرپاق تاربيەسى-كەلەشەك قوعام تاربيەسى. ەندەشە، اقپاراتتىق تەحنولوگيلار دامىعان كەزەڭدەگى بالالاردىڭ وي-قيالدارىن ءوز ەرتەگىلەرى ارقىلى جەتكىزۋ مۇمكىندىگى بار.

رۋحانيلىق - جەكە تۇلعانىڭ نەگىزگى ساپالىق كورسەتكىشى. رۋحانيلىقتىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى قالىپتاسادى، ار-ۇيات، ءوزىن-وزى باعالاۋ جانە ادامگەرشىلىك ساپالارى داميدى. مۇنىڭ ءوزى مەيىرىمدىلىككە، ىزگىلىككە شاقىرادى.

قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسى مەن اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن ءوز بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرىن تالانتىمەن، دارىندىلىعىمەن، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورسەتكەن. قاسيەتتى ەرتەگىلەر ارقىلى تاربيە بەرگەن، ءسالت-داستۇرىن سول قالپىندا ساقتاپ قالعان. سونىمەن قاتار ەلىمىز ەگەمەندىك العالى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋىنە، بۇل قاسيەتتى ەرتەگىلەردىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىندە ەڭ ماڭىزدى ورىن الاتىنى ءسوزسىز ەكەنىن سالىستىرىپ كورسەتۋ.

حالقىمىزدا «ىزدەنگەن جەتەر مۇراتقا» دەگەن ءسوز بار. ياعني، ءار نارسەنى بىلۋگە تالپىنىپ، ءبىلىمنىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ-دامۋدى كەمەلىنە  جەتكىزەدى، رۋحاني بايىتادى.

قورىتىندى

ەرتەگىنى تىڭداي وتىرا ءبىز كەيىپكەرلەرمەن بىرگە قۋانامىز، رەنجيمىز. مىسالعا الساق بۇرىنعى اۋىز ادەبيەتى قيال عاجايىپ ەرتەگىلەردە باتىرلاردى ەرجۇرەك اقىلدى پاراساتتى ەتىپ كورسەتسە، جان – جانۋارلاردىڭ بەينەسىن ءار ءتۇرلى وبرازبەن سومداپ كورسەتكەن. قازىرگى تاڭدا جاڭا تەحنولوگيا دامىعان زاماندا  بالالاردىڭ قيالىنان تەك قانا روبوت ماشينالار نەمەسە توبوتتار دەگەن قيال عانا تۋادى. ولاي دەيتىن سەبەبىم تەلەارنالاردان كوبىنەسە شەتەلدىك ەرتەگىلەر كورسەتىلىپ جۇر.ال قازاق ەرتەگىلەرى – تاربيەنىڭ اينىماس كومەكشى قۇرالى، ولار بىزگە تۇسىنىكتى تىلدە ءومىر تۋرالى، قيىن جاعدايلاردان شىعۋ جولدارىن كورسەتەدى. ەرتەگىلەردى وقي وتىرا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىشكى الەمىمىزدى دامىتىپ،شىعارماشىلىققا ماشىقتانامىز. ەرتەگىلەر ءومىر بارىسىندا ءتارتىبىمىزدى، قارىم-قاتىناسىمىزدى قالىپتاستىرادى،شىدامدىققا، قايسارلىققا، بولاشاققا مىندەتتەر قويىپ، سوعان جەتۋگە ۇيرەتەدى. قازاق  ەرتەگىلەرى مەيىرىمدىلىككە، ادالدىققا، ادىلەتتىلىككە ۇيرەتەدى. جاماندىقتان، وتىرىكتەن، زۇلىمدىقتان اۋلاق بولۋعا تاربيەلەيدى. ءاردايىم تاتۋلىق، بىرلىك، ىنتىماق جەڭەتىنىن كورسەتەدى .

ۇسىنىستار:

ۇرپاق تاربيەسى-كەلەشەك قوعام تاربيەسى. ەندەشە، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار دامىعان كەزەڭدەگى بالالاردىڭ وي قيالدارىن قازاق  ەرتەگىلەرى ارقىلى دامىتۋ مۇمكىندىگى بار.سوندىقتان مەنىڭ ۇسىنىسىم عالامتورلاردان، تەلەارنالاردان ، باسپا ءسوز بەتتەرىنە كوپتەپ تاربيەلىك ءمانى بار قازاق ەرتەگىلەرى  جاريالانىپ ناسيحاتتالسا، دامىپ ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاققا تيگىزەر اسەرى مول  بولار ەدى.

وسى ايتىلعان پىكىرىم مەن ۇسىنىسىم بالالاردىڭ يگىلىگى ءۇشىن بارلىق اقپاراتتىق قۇرالداردا، باسپا ءسوز بەتتەرىندە، جاريالانىپ  وتىرسا  نۇر ۇستىنە نۇر بولادى دەگەن ۇسىنىسىم بار.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1.انا ءتىلى مەن ادەبيەتتىك وقۋ ………………………………….………...(1،2،3، سىنىپ)

2.عالامتور جەلىسى

3.ءمولدىر بۇلاق جۋرنالى...........................................................................6 بەت  №9 2014

4.بالمەن بالاباقشا جۋرنالى.............................................................2 بەت  №1، 2017 ج.

5.بالالار ەنسيكلوپەدياسى

6.عابدۋللين م. «قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى»

---