InfoHub Logo

          

                                                           ەل ءىشى – ونەر كەنىشى

        كەز كەلگەن  ۇلتتىڭ وزىندىك كەسكىن – كەلبەتى مەن بولمىس – ءبىتىمىن ايقىندايتىن ۇعىمدى ونىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق مادەنيەتى دەسەك، ونەر سول مادەنيەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. اسىرەسە، قازاق حالقىنىڭ سوناۋ ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان سالت – ءداستۇرى، ادەت- عۇرپى، مادەنيەتى مەن بار بولمىسى ونەرمەن بايلانىستى. سوندىقتان ونەردىڭ قاي ءتۇرى بولماسىن اتا- بابامىزدان قالعان  اسىل مۇرامىز، تاۋسىلماس قازىنامىز ەكەنى داۋسىز.

        حالقىمىز ۇلت بولىپ قالىپتاسقاننان بەرى قازاق ونەرى تەك قانا العا جىلجىپ، دامىپ كەلەدى. قازاق حالقى باسىنان نە وتكەرمەدى؟  تاريحقا ءبىر ءسات ۇڭىلەر بولساق، كوشپەلىلىكتەن باستاۋ الاتىن قازاق حالقى سان ءتۇرلى سوعىستاردى، كەڭ بايتاق جەرىمىزگە كوز تىككەن جاۋلاردىڭ شابۋىلدارىن باستارىنان وتكەرىپ، رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن دا وتكەرە ءبىلدى.  قيىن- قىستاۋ كۇن تۋعاندا، تىلىنەن دە، دىنىنەن دە ايىرىلۋ ءقاۋپى تونگەن شاقتا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ قالۋ  جولىندا حالقىمىز كوپ كۇرەستى. سونىڭ ناتيجەسىندە، مىنە، ەگەمەندىگىمىزگە قول جەتكىزىپ، ونەرىمىزدى دامىتىپ كەلەمىز. ونەر بىتكەننىڭ قاينار كوزى حالىق شىعارماشىلىعىندا جاتاتىنى ءمالىم. ءار تالاپكەر ءوزىنىڭ تۋعان توپىراعىنداعى ءداستۇرلى ونەردى يگەرىپ، ونى ىلگەرى  دامىتا وتىرىپ، وركەن جايادى.

        ونەر سالالارىنىڭ ءوسۋ جولىندا تالاي تاماشا تالاپتار بوي كوتەرىپ، وركەن جايعان. قىزىنىڭ دا، ۇلىنىڭ  دا  ونەرگە دەگەن تالابىنا ءسۇيسىنىپ، تابىستارىن تاماشالاپ، شابىستارىنا شاتتانىپ، جۇزدەن وزعان جۇيرىگىن  جۇدەتپەۋگە، جىبەكتى ءجۇن، التىندى مىس ەتپەۋگە تىرىسىپ باققان. ۇلدان ارداگەر ازامات، قىزدان اقىلىنا كوركى ساي  اسقان ارۋدى ماپەلەپ، ونەرگە باۋلىپ وسىرگەن. دانىشپان اباي اتامىزدىڭ  «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ،ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ» دەگەن سوزدەرى قازاق ءومىرىنىڭ بۇكىل تىنىس-تىرشىلىگى ولەڭمەن ورنەكتەلەتىنىن ايقىن كورسەتەدى. شىندىعىندا ءسابي دۇنيەگە كەلگەندە  «بەسىك جىرىمەن» الديلەپ قارسى الىپ، ادام دۇنيەدەن وتكەندە «جوقتاۋ» ايتىپ شىعارىپ سالامىز. قادىم عاسىرلار قويناۋىنان باستالاتىن وسى تاماشا ءداستۇر ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. بۇگىنگى كۇن جاستارىنىڭ تويى دا «جار-جار»، «بەتاشارمەن» وتەتىنى اتا- بابا سالتىنا ادالدىقتىڭ، ونەرگە دەگەن ماحابباتتىڭ ايقىن كورىنىسى ىسپەتتەس.  ورىستىڭ اتاقتى عالىمدارىنىڭ ءبىرى گ.ءپوتانيننىڭ «ماعان بۇكىل دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي كورىنەدى»  دەگەن ءسوزى قازاق تۇرمىسىنىڭ وسىنداي دارالىعىنان تۋعان تۇجىرىم بولسا كەرەك. ءان بەسىگىندە تەربەتىلىپ وسكەن ۇلتىمىزدىڭ اسا باي ءان ونەرىن دامىتۋعا اباي باستاعان، ءبىرجان سال، اقان سەرى، بالۋان شولاق، ۇكىلى ىبىراي، اسەت،نارتاي سياقتى حالىق كومپوزيتورلارى ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ، ونى ساپالىق جاڭا بيىككە كوتەردى. ولاردىڭ مول شىعارماشىلىق مۇراسى قازاق وپەراسى مەن بالەتىندە جانە كلاسسيكالىق مۋزىكالىق تۋىندىلاردا كەڭىنەن پايدالانىپ، الەمنىڭ ەڭ ايگىلى مۋزىكاتانۋشىلارى تاراپىنان جوعارى باعاعا يە بولدى. وسىنداي سۋىرىپ سالما اقىنداردىڭ ءبىرى، حالىق كومپوزيتورى ءارى ءانشى  قۇلتۋما وتەمىس ۇلى ءوزىنىڭ  تۋىپ ءوسىپ، كىندىك قانى تامعان اقمولا وڭىرىندە عانا ەمەس، اقتوبە، سىر ەلىندە، ورىنبور، قىزىلجار، كەرەكۋ قالالارىندا دا ونەر كورسەتىپ، حالقىنىڭ ەركەسىنە اينالعان. ونەر ادامدارىنىڭ بارلىعى دا   شابىت قۇشاعىندا وتىرعاندا قۋاتتى كەلەتىنى انىق. قۇلتۋمانىڭ شابىتقا بەرىلەتىنى سونشا، ايتقاندا شيىرشىق اتقان تۇلپارداي، ءتىپتى،  ءبىر ورنىندا وتىرا المايتىن بولعان. حالىق اقىنى مۇزافار الىمبايەۆتىڭ  قۇلتۋما جونىندەگى  مىنا ولەڭى  اقىننىڭ  شابىت تۇلپارىنىڭ ۇستىندە  وتىرعان كەزەڭىن ءدال بەرگەندەي:

                              قۇلانداي  قۇيقىلجىعان قۇيىن اقىن،

                              قۇلتۋما – جۇيرىك اقىن، قيىن اقىن.

                              توبەسى كورىنگەننەن قۇدىرەتتىنىڭ،

                              حالايىق  قاپتاي دۇمەك جيىلاتىن.

ال، ءوزىنىڭ مىنا جىر جولدارى ءدۇلدۇل اقىننىڭ  رۋحىنىڭ بيىك، ءسوز ساپتاسىنىڭ اسقاق ، بەينەلى ەكەنىنىڭ ايقىن دالەلى:

                               اۋزىنان لەبىز بۇرقىلدا،

                               قالامداي بىتكەن ون ساۋساق،

                               دوڭگەلەنگەن ون تىرناق

                               سان التىنداي جىلتىلدا...

                               مەن – ءور التايدىڭ ورەنى

                               اتاقتى جۇيرىك قۇلتۋما...

وقىپ وتىرساق، اقىننىڭ ءوزىن كورىپ، ءوزىن تىڭداماساق تا، ولەڭنەن تاراعان كۇش- قۋات، ەكپىننىڭ كۇشتىلىگى بىردەن سەزىلەدى. قۇلتۋما وتەمىس ۇلىنىڭ ءانشى – كومپوزيتورلىعى جونىندە قازاق  مۋزىكا ونەرىنىڭ  اسقان  بىلگىرى اكادەميك احمەت جۇبانوۆ: «قۇلتۋما اندەرىنىڭ ىشىندەگى ءبىر شارىقتاۋ شەگۋ، بيىگى، شىڭى «ءۇش كوتەرمە»، اندە ۇلكەن رۋحاني كۇش بار. وندا ليريكامەن قاتار ءبىر درامالىق ەلەمەنت تە بار سياقتى. ورلەپ باستالعان كۇش كوپكە دەيىن السىرەمەيدى، قايتا ۇدەي تۇسەدى» دەپ وتە جوعارى  باعا بەرگەن. راس، ونىڭ بارلىق ولەڭدەرىنەن وسىنداي سارىندى سەزىنۋگە بولادى. ءانشى – سازگەر اقىنداردىڭ ىشىندە تەك قۇلتۋما وتەمىس ۇلى عانا ەمەس، ۇكىلى ىبىراي، ارىستانباي توبىلباي ۇلى  سىندى سول كەزدىڭ حاس شەبەرلەرىنىڭ دە ولەڭدەرىنىڭ ەكپىنى كۇشتى ەكەنىن اتاپ وتكەنىمىز دۇرىس.  ولاردىڭ  تۋىندىلارى قازاق ءان ونەرىنىڭ  قايتالانباس بولشەگى بولىپ تابىلادى. قازاق ونەرىن باعالاي بىلەتىن، ونىڭ دامىپ، وركەندەۋىنە اتسالىسىپ جۇرگەن ءانشى – سازگەر  اتالارىمىزدى  ءبىز قۇرمەتتەپ، اندەرى اۋەلەتىپ، شىرقاي بەرۋىمىز كەرەك. تالاي سىننان سۇرىنبەي  وتكەن قازاق اندەرىن قازىرگى  جاستار  جوعالتىپ الساق، ول بىزگە عانا ەمەس، بۇكىل حالقىمىزعا ۇلكەن سىن. حالىق اندەرىنىڭ اينىماس بولىگىنە اينالعان ءانشى- سازگەر اقىنداردىڭ ءانىن سەزىنە بىلمەيتىن، تۇپكى ماعىناسىنا ۇڭىلە المايتىن جاستاردىڭ كوزقاراسىن، ونەرگە دەگەن ويلارىن وزگەرتۋ تەز قارقىنمەن جۇرسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سەبەبى، بىزدەن كەيىن دە كەلەتىن ۇرپاق بار. ءوزىمىزدىڭ ءارى كەلەر  ۇرپاقتىڭ رۋحاني بايلىعىن ارتتىرىپ، جان ازىعىن تولىقتىرۋدا قازاق ءان ونەرىنىڭ الار ورنى زور ەكەنىن ەشقاشان ۇمىتپاعانىمىز ءجون.

---