InfoHub Logo

قازاق اكسر  زاڭدى تۇردە 1920 جىلدان 1936 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەن مەملەكەت. ول قالاي قۇرىلدى؟ 

قازاق (قىرعىز) اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا دايىندىق جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن 1918 جىلى 12 مامىردا ۇلتتار ءىسى حالىق كوميسسارياتى جانىنان العاشقى ارنايى ساياسي ورگان – قىرعىز (قازاق) ءبولىمى اشىلدى. ءبىراق، ازامات سوعىسى باستالىپ كەتكەندىكتەن، تەك 1919 جىلدىڭ 10 شىلدەسىندە عانا «قىرعىز (قازاق) ولكەسىن باسقاراتىن ريەۆوليۋسيالىق كوميتەت (ريەۆكوم) تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجە» اتتى اسكەري-اكىمشىلىك ورگان قۇرىلدى. تاريحتا كيرريەۆكوم دەگەن اتپەن بەلگىلى كوميتەتتىڭ كۇرامىندا ءار جىلدارى، س. پەستكوۆسكييدىڭ توراعالىعىمەن، ا.بايتۇرسىنوۆ، ۆ.لۋكاشيەۆ، ءا.جانگەلدين، م.تۇنعانشين، س.مەڭدەشيەۆ، ب.قاراتايەۆ، ءا.ايتييەۆ، ا.اۆدييەۆ ت.ب. بولدى. اسكەري-ازاماتتىق بيلىك بەرىلگەن كوميتەت، ءارتۇرلى جۇمىستاردى اتقاردى، ونىڭ ىشىندە، سول كەزدە ماڭىزدى بولعان «اسكەري كوممۋنيزم» ساياساتىن ىسكە اسىردى، تەك اۆتونوميا ماسەلەسىمەن اينالىسقان جوق.

1920 جىلدىڭ تامىزىندا ماسكەۋ قالاسىندا كيرريەۆكوم جانە تۇركىستان مايدانىنىڭ اسكەري-توڭكەرىس كەڭەسى، ركپ/ب/ تۇركىستان ولكەلىك كوميتەتىنىڭ پارتيا جانە كەڭەستىك ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى قاتىسقان، قىرعىز اكسر-ىن قۇرۋ تۋرالى بىرنەشە ماجىلىستەر وتكىزىلدى. سوڭعى ماجىلىسكە سوسياليستىك ريەۆوليۋسيانىڭ كوسەمى، كەڭەس مەملەكەتىن قۇرۋشى ۆ. ۋليانوۆ (لەنين) ءتوراعالىق ەتتى. ناتيجەسىندە، 1920 جىلدىڭ 17 تامىزىندا رسفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى قازاق رەسپۋبليكاسى جونىندەگى دەكرەتتىڭ جوباسىن قاراپ كولدادى. 1920 جىلدىڭ 26 تامىزىندا ۆ. لەنين مەن ي. كالينين قول قويعان «قىرعىز كەڭەستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى» تاريحي دەكرەت جاريالاندى. وسى زاڭ بويىنشا، اۆتونوميا (قىرعىز اكسر) رسفسر اتتى مەملەكەتتىن قۇرامىندا قۇرىلاتىنى، جانە دە باس قالاسى ورىنبور بولاتىنى كورسەتىلدى. 1920 جىلدىڭ 4-12 قازانىندا ورىنبور قالاسىندا وتكەن قۇرىلتاي سەزىندە، قىرعىز كەڭەستىك اۆتونوميالىق سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى ەڭبەكشىلەر قۇقىقتارىنىڭ دەكلاراسياسى كابىلداندى.  دەپۋتاتتاردىڭ جەرگىلىكتى كەڭەستەرى، قىرعىز كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى اۆتونوميالى كىرعىز سوسياليستىك  كەڭەس رەسپۋبليكاسىنىڭ باسقارۋ ورگاندارى بولىپ تابىلدى. ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (واك) باسشىسى – س.مەندەشيەۆ، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىنىڭ (حكك) باسشىسى بولىپ ۆ.رادۋس-زەنكوۆيچتى سايلادى.

قىراكسر-نىڭ قۇرامىنا: پاۆلودار، سەمەي، وسكەمەن، زايسان جانە قارقارالى ۋەزدەرى بار سەمەي وبلىسى؛ اتباسار، اقمولا، كوكشەتاۋ، پەتروپاۆل ۋەزدەرى بار اقمولا وبلىسى؛ قوستاناي، اقتوبە، ىرعىز جانە تورعاي ۋەزدەرى بار تورعاي وبلىسى؛ ورال، ءىلشىبىن، تەمىر مەن گۋريەۆ ۋەزدەرى بار ورال وبلىسى؛ زاكاسپيي وبلىسىنىڭ ماڭقىستاۋ ۋەزى؛ سول وبلىستىڭ كراسنوۆودسك ۋەزىنىڭ 4ء-شى جانە 5ء-شى اداي بولىستارى؛ استراحان گۋبەرنياسىنان: سينەمورسك بولىسى، بوكەي ورداسى جانە 1ء-شى، 2ء-شى پريمورە وكرۋتەرىنە جاپسارلاس جاتقان بولىستار ەندى.  تەرريتوريالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلدى. پىكىرسايىس بارىسىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن جاقسى بىلگەن ۇلى تۇلعالارىمىز – ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليمحان ەرمەكوۆ جانە ت.ب. رەسمي كۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، قازاقتىڭ جەرىن جيناپ بەرگەنىن ەسىمىزدەن شىعارماعان ءجون. ولار رەسەي يمپەرياسىنىڭ كەزىندە وتارشىلدىق ماقساتپەن قازاقتىڭ جەرى ءتۇرلى اكىمشىلىك بولىكتەرگە ءبولىنىپ، ءداستۇرلى شارۋاشىلىعى مەن رۋ-تايپالىق  قارىم-قاتىناستىڭ ەسكەرىلمەگەنى، سونىڭ سالدارىنان، ءبىرتۇتاس قازاق جەرىنىڭ بىرنەشە رەسپۋبليكالاردىڭ قۇرامىندا ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەن. سونىمەن قاتار، 1917-1920 جج. الاش زيالىلارىنىڭ قۇرعان "الاش" اتتى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىنا ەڭگەن تەرريتوريامەن سالىستىرساق بولادى. 1917 جىلعى 5-13 جەلتوقساندا وتكەن ءىى جالپىقازاق سەزىندە قابىلدانعان قاۋلىدان ءۇزىندى كەلتىرۋگە بولادى: "تەگى ءبىر، مادەنيەت، تاريحى ءبىر جانە ءتىلى ءبىر قازاق-قىرعىز حالقى باسىم تۇتاس اۋماق بولىپ تابىلاتىن بوكەي ورداسى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارىنىڭ، فەرگانا، ساماركاند ۋەزدەرى، زاكاسپيي وبلىسى قىرعىزدارىنىڭ، التاي گۋبەرنياسىنىڭ جاپسارلاس جاتقان قىرعىز بولىستارىنىڭ اۋماقتىق-ۇلتتىق اۆتونومياسى قۇرىلسىن" دەلىنگەن. 

قىرعىز سوسياليستىك كەڭەس رەسپۋبليكاسى ىستەرىن باسقارۋ ءۇشىن 12 حالىق كوميسسارياتتارى قۇرىلدى، ونىڭ ىشىندە: پوچتا مەن تەلەگراف باسقارماسى بار ىشكى ىستەر كوميسسارياتى؛ ادىلەت؛ اعارتۋ؛ دەنساۋلىق ساقتاۋ؛ الەۋمەتتىك  قامسىزداندىرۋ؛ ەگىنشىلىك؛ ازىق-تۇلىك؛ قارجى حالىق كوميسسارياتتارى جانە ت.ب. رەسپۋبليكانىڭ بۇكىل تەرريتورياسىندا ءرسفسر-دىڭ قارجى جانە شارۋاشىلىق ساياساتىنىڭ بىرلىگىن ساقتاۋ ماقساتىمەن قىرعىز سوسياليستىك كەڭەس رەسپۋبليكاسىنىڭ ازىق-تۇلىك، قارجى، جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكسياسى حالىق كوميسسارياتتارى، سونداي-اق حالىق شارۋاشىلىق كەڭەسى جانە پوچتا مەن تەلەگراف باسقارماسى، قىرعىز ستاتيستيكا بيۋروسى، قىرعىز توتەنشە كوميسسياسى، ەڭبەك حالىق كوميسسارياتى مەن قاتىناس جولدار حالىق كوميسسارياتى ءرسفسر-دىڭ ءتيىستى حالىق كوميسسارياتتتارىنا تىكەلەي باعىناتىن بولدى.  سىرتقى ىستەر مەن سىرتقى ساۋدا بۇتىندەي ءرسفسر-دىڭ ورتالىق ورگاندارىنىڭ قاراماعىندا قالدى. قىرعىز (قازاق) اكسر-نا قاجەتتى بارلىق قارجىمەن، تەحنيكالىق قۇرالدارىمەن رسفسر قارجىسىنان جىبەرىلىپ وتىردى. 1925 جىلعا دەيىن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى تۇركىستان اكسر-نىڭ  قۇرامىندا بولدى. ورتا ازيانى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدان مەجەلەۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە، قازالى، اقمەشىت، تۇركىستان، اۋليەاتا ۋەزدەرى، سامارقاند وبلىسىنداعى جيزاق ۋەزىنىڭ بىرنەشە بولىسى، الماتى، جاركەنت، لەپسى، قاپال ۋەزدەرى، جەتىسۋ وبلىسىنىڭ بىشكەك ۋەزى (ءبىر بولىگى) قازاقستانعا  قارادى.                                                                                                 

1925 جىلى 18 ساۋىردە وتكەن كەڭەستەردىڭ بۇكىلقازاقستاندىق V سەزى «قىرعىز حالقىنىڭ تاريحي دۇرىس اتاۋىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قىرعىزدار الداعى ۋاقىتتاردا قازاقتار دەپ اتالسىن» دەگەن قاۋلى قابىلدادى. 1925 جىلى 15 ماۋسىمدا بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قىرعىز اكسر-نىڭ اتىن قازاق اكسر-ى جانە اقمەشىتتىڭ اتىن قىزىلوردا دەپ وزگەرتۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. سونىمەن، قازاق (قىرعىز) اكسر-ى باستاپقىدا قىرعىز  اكسر-ى دەپ قۇرىلدى، 1925 جىلدىڭ 15 ماۋسىمىنان باستاپ قازاق اكسر-ى دەپ اتالدى. اۆتونوميا 1936 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى جانە رەسەي سوۆەتتىك (كەنەستىك) فەدەراتيۆتى سوسياليستىك رەسپۋبليكاعا (رسفسر) تاۋەلدى بولدى. ال 1936 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىندا اۆتونوميا رەسپۋبليكالىق دەنگەيگە كوتەرەلىپ، قازاق سوۆەتتىك (كەنەستىك) سوسياليستىك رەسپۋبليكا (كازسسر) دەپ اتالدى دا، بۇرىنعى كسرو قۇرامىندا بولعان وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بىرىنە اينالدى. ەڭ ماڭىزدىسى – اتالمىش مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىڭ كەزىڭدە الاش زيالىلارى 1917 جىلى قۇرعان الاش اۆتونومياسىندا (1917-1920 جج.) بەلگىلەگەن تەرريتوريانىڭ نەگىزگى جەرىن قازاق اكسر-ىندا ساقتاپ قالۋعا زور ۇلەس قوسقانىن ۇمىتپاۋمىز قاجەت.

احمەتجانوۆا اجار. ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ.

تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتى

---