قازاق حالقىنىڭ شىعارماشىلىق ءداستۇرى
تاقىرىبى: قازاق حالقىنىڭ شىعارماشىلىق ءداستۇرى
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى ءحۇ - ءحۇى عاسىرلارداعى قازاق اقىن - جىراۋلاردىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى، ساز ونەرى مەن مۋزىكالىق اسپاپتارمەن جان - جاقتى تانىستىرا وتىرىپ، تانىمدىق تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرۋ؛
دامىتۋشىلىق: ساباق بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ تاريحي تانىمدىق، ويلاۋ، تالداۋ، سالىستىرىپ، قورىتىندى جاساۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ءوز ەلىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەۋگە، وتانىن سۇيۋگە، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ءادىسى: كىرىكتىرىلگەن
كورنەكىلىك: سۋرەتتەر، سلايد، سۋرەتتەر، كورمە، ۇلتتىق اسپاپتار، بەينەفيلمدەر.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ: قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى
1تاپسىرما. «التىن قاقپا» ويىنى.
«تەمىر قاقپا» ءبولىمىنىڭ سۇراقتارى:
1. قازاقتاردا كيىز ءۇيدىڭ قانشا ءتۇرى بولعاان؟
2. ءۇيدىڭ ءدال ورتاسىندا نە ورنالاساتىن بولعان؟
3. جاس كەلىندەردىڭ باس كيىمى قالاي اتالادى
«كۇمىس قاقپا» ءبولىمىنىڭ سۇراقتارى:
1. قازاقتاردىڭ جىلقى سۇتىنەن دايىندايتىن تاعامى قالاي اتالادى؟
2. قازاقتار ءۇشىن استرونوميالىق ساعات بولعان جۇلدىز قالاي اتالادى؟
3. قازاقتار قاي عاسىرلاردا رەسمي تۇردە يسلام ءدىنىن ۇستانا باستادى؟
«التىن قاقپا» ءبولىمىنىڭ سۇراقتارى:
1. قازاقتاردىڭ تارىدان جاسالاتىن وتە باعالى تاعامى؟
2. جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ جاڭا وتاۋدىڭ بوساعاسى بيىك، شاڭىراعى بەرىك بولسىن دەپ جاسايتىن ىرىمى قالاي اتالدى؟
3. قازاقتار كوش كەرۋەنىندەگى تۇيەلەرگە قىرعاۋىلدىڭ ۇزىن قاۋىرسىنىنان ءتورت باستى قارقارانى نە ءۇشىن تاققان؟
2 تاپسىرما. سايكەستەندىرۋ. پوەمالاردى جازۋ تىلىمەن سايكەستەندىرۋ كەرەك.
1. «ەدىگە»، «ەر سايىن» ا. قىپشاق تىلىندە
2. «ەر كوكشە»، «بازار باتىر» ۆ. كەردەرى تىلىندە
3. «تالاس ەسكەرتكىشتەرى» س. الشىن تىلىندە
4. «ناھجي ءال فاراديس» د. كەرەي تىلىندە
5. «كودەكس كۋمانيكۋس» ە. دۋلات - ءۇيسىن تىلىندە.
جاۋابى: 1. س، 2. د، 3. ە، 4. ۆ، 5. ا.
جاڭا ساباق: § 46 - 47. قازاق حالقىنىڭ شىعارماشىلىق ءداستۇرى
جوسپارى:
1. XV - XVI عاسىرلارداعى اقىن - جىراۋلار.
2. ساز ونەرى.
3. قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى.
اسان قايعى (حاسان) ءسابيت ۇلى
(14 عاسىردىڭ اقىرى – 15 عاسىردىڭ باسى) – مەملەكەت قايراتكەرى، اقىن، جىراۋ، بي، فيلوسوف. ءاز جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى بولعان. قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانى«جەتى اۋليە» قورىمىنداعى اسان اتا كەسەنەسى اسان قايعى مازارى دەلىنەدى. اسان قايعى ەسىمى تەك قازاق حالقىنا عانا ەمەس، باسقا دا اعايىن حالىقتارعا (قىرعىز، قاراقالپاق، نوعاي تاعى باسقا) كەڭىنەن تاراعان.
دوسپامبەت تۋرالى بەينەماتەريال كورسەتىلەدى.
دوسپامبەت جىراۋ (1490، قازىرگى رەسەي فەدەراسياسى، روستوۆ وبلىسى، ازوۆ قالاسى — 1523، استراحان ماڭى) — جىراۋ، قولباسشى، باتىر. دوسپامبەت جىراۋ قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندە ءومىر ءسۇردى. دوسپامبەت جىراۋدىڭ جىرلارى ەرتەرەكتەم. وسمانوۆتىڭ “نوعاي ۋا قۇمىق شىعىرلارى” اتتى جيناعىنا ەنگەن. كەيىن ۆ. ۆ. رادلوۆتىڭ “حالىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى” دەگەن جيناقتا باسىلدى. “ەرتەدەگى ادەبيەت نۇسقالارى”، “الداسپان”، “XV — XVءىىى عاسىرلارداعى قازاق پوەزياسى”، “بەس عاسىر جىرلايدى”، ت. ب. سان الۋان حرەستوماتيا، جيناقتاردا ۇزدىكسىز جاريالانىپ كەلدى. نوعاي ورداسىندا اسكەري قولباسشى بولعان.
قازتۋعان تولعاۋىنان ءۇزىندى تىڭداتىلادى.
قازتۋعان ءسۇيىنىش ۇلى (1420، قازىرگى استراحان وبلىسى كراسنىي يار قالا ماڭى - ءو. ج. ب.) - جىراۋ. قازتۋعان ءسۇيىنىش ۇلىنىڭ تۋعان، قايتىس بولعان جىلدارى بەلگىسىز. حالىق اراسىندا قارعا بويلى قازتۋعان اتانىپ كەتكەن. قازاقتىڭ XV عاسىرداعى ايتۋلى جورىق جىراۋى. اسكەرباسى، باتىر بولعان. ەدىلدىڭ اقتۋما، بوزان بويلارىندا تۋىپ - وسكەن. XV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ىرگەسى جاڭادان قالانعان قازاق حاندىعىنا قونىس اۋدارعان.
شالكيىز تىلەنشى ۇلى (1465 — 1560 جىلى ش.) — جىراۋ، ورتا عاسىرلارداعى قازاق پوەزياسىنىڭ كورنەكتى وكىلى. شالكيىز جاس كەزىنەن - اق ەر جۇرەك جاۋىنگەر ءارى تالانتتى جىراۋ رەتىندە داڭققا بولەندى. جىگىتتىك شاعى نوعاي ورداسىنداعى مۇسا ءبيدىڭ ماڭايىندا وتكەن. كەيىننەن ۇلكەن وردانىڭ ءامىرشىسى، مانسۇر ۇلى تەمىر ءبيدىڭ جانە نوعايلى ءجۇسىپ ءبيدىڭ توڭىرەگىندە، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىن قازاق حانى حاقنازار ماڭىندا وتكىزدى.
«اقتامبەردى تولعاۋىنان» ءۇزىندى تىڭداتىلادى.
اقتامبەردى سارى ۇلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا داۋلەتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول 17 جاسىنان باستاپ قازاق حاندىعىمەن ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ اراسىنداعى سوعىستارعا قاتىسقان. 1729 جىلى ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلىپ، قاشىپ قۇتىلعان. جىراۋ جوڭعارلارعا قارسى 1723 - 1730 جىلى كەزىندە ورتا ءجۇز رۋباسى اقساقالدارىننىڭ ءبىرى بولدى. جوڭعارلار تالقاندالىپ ەلىمىزدىڭ شىعىسى ازات ەتىلگەننەن كەيىن، بوساعان جەرگە ەلدى قايتا قونىستاندىرۋ كەزىندە دە جىراۋ ايتارلىقتاي قىزمەت اتقارادى.
ۇمبەتەي جىراۋ اقمولا وبلىسى، ەرەيمەنتاۋ اۋدانى جەرىندە ءومىر سۇرگەن. ۇمبەتەيدىڭ جىراۋلىق جولعا تۇسۋىنە قوبىز تارتىپ، ەل ىشىندە ابىز اتانعان اكەسى تىلەۋدىڭ اسەرى مول بولعان ءتارىزدى. جىراۋ اتاقتى باتىرلاردى ماداقتاپ، ەلگە تانىستىرىپ وتىرعان.
ساز ونەرى. ماتىنمەن جۇمىس.
وقۋشىلار شەتەل عالىمدارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ساز ونەرىنە بەرگەن باعالارىن ەسكەرە وتىرىپ، 5 مينۋتتىق ەسسە جازادى.
فرانسۋز جازۋشىسى رومەن روللان دا قازاقتى ەكىنىڭ ءبىرى دومبىرا تارتىپ، ءان ايتىپ، ولەڭ شىعاراتىن ونەرلى حالىق، اقىن حالىق دەپ باعالاعان.
قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى. وقۋلىقپەن جۇمىس.
«قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپابى - جەتىگەن جانە سىبىزعى» تۋرالى بەينەماتەريال كورسەتىلەدى.
وقۋشىلار وتكەن بىلىمدەرىن ەسكە تۇسىرە وتىرىپ جانە بەينەماتەريالدان كورگەندەرى بويىنشا قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ تۇرلەرىن اتاپ، جازۋلارى كەرەك.
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ:
1 تاپسىرما: سۇراق - جاۋاپ.
1. ءحۇ عاسىرداعى اقىن - جىراۋلاردى اتا.
2. جىراۋلار دەپ كىمدەردى ايتامىز، ولاردىڭ اقىنداردان ايىرماسى قانداي؟
3. ءحۇى عاسىرداعى اقىن - جىراۋلاردان كىمدەردى بىلەسىڭ؟
4. ءحۇىى - ءحۇىىى عاسىرداعى اقىن - جىراۋلار؟
5. ساز ونەرى قاي كەزدەن دامي باستادى؟
6. شەتەل عالىمدارى قازاق حالقىنىڭ ساز ونەرىنە قانداي باعا بەردى؟
7. قازاقتىڭ ساز اسپاپتارىنىڭ تۇرلەرىن اتاپ بەرىڭدەر.
2 تاپسىرما: كەستە تولتىرۋ.
باعالاۋ:
ۇيگە تاپسىرما: قازاق حالقىنىڭ شىعارماشىلىق ءداستۇرى
- قازتۋعان ءسۇيىنىش ۇلى، سىپىرا جىراۋ، جيەمبەت، بۇقار جىراۋ تۋرالى قوسىمشا مالىمەت جيناقتاۋ؛
قازاق حالقىنىڭ شىعارماشىلىق ءداستۇرى. جۇكتەۋ
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى ءحۇ - ءحۇى عاسىرلارداعى قازاق اقىن - جىراۋلاردىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى، ساز ونەرى مەن مۋزىكالىق اسپاپتارمەن جان - جاقتى تانىستىرا وتىرىپ، تانىمدىق تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرۋ؛
دامىتۋشىلىق: ساباق بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ تاريحي تانىمدىق، ويلاۋ، تالداۋ، سالىستىرىپ، قورىتىندى جاساۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ءوز ەلىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەۋگە، وتانىن سۇيۋگە، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ءادىسى: كىرىكتىرىلگەن
كورنەكىلىك: سۋرەتتەر، سلايد، سۋرەتتەر، كورمە، ۇلتتىق اسپاپتار، بەينەفيلمدەر.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ: قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى
1تاپسىرما. «التىن قاقپا» ويىنى.
«تەمىر قاقپا» ءبولىمىنىڭ سۇراقتارى:
1. قازاقتاردا كيىز ءۇيدىڭ قانشا ءتۇرى بولعاان؟
2. ءۇيدىڭ ءدال ورتاسىندا نە ورنالاساتىن بولعان؟
3. جاس كەلىندەردىڭ باس كيىمى قالاي اتالادى
«كۇمىس قاقپا» ءبولىمىنىڭ سۇراقتارى:
1. قازاقتاردىڭ جىلقى سۇتىنەن دايىندايتىن تاعامى قالاي اتالادى؟
2. قازاقتار ءۇشىن استرونوميالىق ساعات بولعان جۇلدىز قالاي اتالادى؟
3. قازاقتار قاي عاسىرلاردا رەسمي تۇردە يسلام ءدىنىن ۇستانا باستادى؟
«التىن قاقپا» ءبولىمىنىڭ سۇراقتارى:
1. قازاقتاردىڭ تارىدان جاسالاتىن وتە باعالى تاعامى؟
2. جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ جاڭا وتاۋدىڭ بوساعاسى بيىك، شاڭىراعى بەرىك بولسىن دەپ جاسايتىن ىرىمى قالاي اتالدى؟
3. قازاقتار كوش كەرۋەنىندەگى تۇيەلەرگە قىرعاۋىلدىڭ ۇزىن قاۋىرسىنىنان ءتورت باستى قارقارانى نە ءۇشىن تاققان؟
2 تاپسىرما. سايكەستەندىرۋ. پوەمالاردى جازۋ تىلىمەن سايكەستەندىرۋ كەرەك.
1. «ەدىگە»، «ەر سايىن» ا. قىپشاق تىلىندە
2. «ەر كوكشە»، «بازار باتىر» ۆ. كەردەرى تىلىندە
3. «تالاس ەسكەرتكىشتەرى» س. الشىن تىلىندە
4. «ناھجي ءال فاراديس» د. كەرەي تىلىندە
5. «كودەكس كۋمانيكۋس» ە. دۋلات - ءۇيسىن تىلىندە.
جاۋابى: 1. س، 2. د، 3. ە، 4. ۆ، 5. ا.
جاڭا ساباق: § 46 - 47. قازاق حالقىنىڭ شىعارماشىلىق ءداستۇرى
جوسپارى:
1. XV - XVI عاسىرلارداعى اقىن - جىراۋلار.
2. ساز ونەرى.
3. قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى.
اسان قايعى (حاسان) ءسابيت ۇلى
(14 عاسىردىڭ اقىرى – 15 عاسىردىڭ باسى) – مەملەكەت قايراتكەرى، اقىن، جىراۋ، بي، فيلوسوف. ءاز جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى بولعان. قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانى«جەتى اۋليە» قورىمىنداعى اسان اتا كەسەنەسى اسان قايعى مازارى دەلىنەدى. اسان قايعى ەسىمى تەك قازاق حالقىنا عانا ەمەس، باسقا دا اعايىن حالىقتارعا (قىرعىز، قاراقالپاق، نوعاي تاعى باسقا) كەڭىنەن تاراعان.
دوسپامبەت تۋرالى بەينەماتەريال كورسەتىلەدى.
دوسپامبەت جىراۋ (1490، قازىرگى رەسەي فەدەراسياسى، روستوۆ وبلىسى، ازوۆ قالاسى — 1523، استراحان ماڭى) — جىراۋ، قولباسشى، باتىر. دوسپامبەت جىراۋ قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندە ءومىر ءسۇردى. دوسپامبەت جىراۋدىڭ جىرلارى ەرتەرەكتەم. وسمانوۆتىڭ “نوعاي ۋا قۇمىق شىعىرلارى” اتتى جيناعىنا ەنگەن. كەيىن ۆ. ۆ. رادلوۆتىڭ “حالىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى” دەگەن جيناقتا باسىلدى. “ەرتەدەگى ادەبيەت نۇسقالارى”، “الداسپان”، “XV — XVءىىى عاسىرلارداعى قازاق پوەزياسى”، “بەس عاسىر جىرلايدى”، ت. ب. سان الۋان حرەستوماتيا، جيناقتاردا ۇزدىكسىز جاريالانىپ كەلدى. نوعاي ورداسىندا اسكەري قولباسشى بولعان.
قازتۋعان تولعاۋىنان ءۇزىندى تىڭداتىلادى.
قازتۋعان ءسۇيىنىش ۇلى (1420، قازىرگى استراحان وبلىسى كراسنىي يار قالا ماڭى - ءو. ج. ب.) - جىراۋ. قازتۋعان ءسۇيىنىش ۇلىنىڭ تۋعان، قايتىس بولعان جىلدارى بەلگىسىز. حالىق اراسىندا قارعا بويلى قازتۋعان اتانىپ كەتكەن. قازاقتىڭ XV عاسىرداعى ايتۋلى جورىق جىراۋى. اسكەرباسى، باتىر بولعان. ەدىلدىڭ اقتۋما، بوزان بويلارىندا تۋىپ - وسكەن. XV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ىرگەسى جاڭادان قالانعان قازاق حاندىعىنا قونىس اۋدارعان.
شالكيىز تىلەنشى ۇلى (1465 — 1560 جىلى ش.) — جىراۋ، ورتا عاسىرلارداعى قازاق پوەزياسىنىڭ كورنەكتى وكىلى. شالكيىز جاس كەزىنەن - اق ەر جۇرەك جاۋىنگەر ءارى تالانتتى جىراۋ رەتىندە داڭققا بولەندى. جىگىتتىك شاعى نوعاي ورداسىنداعى مۇسا ءبيدىڭ ماڭايىندا وتكەن. كەيىننەن ۇلكەن وردانىڭ ءامىرشىسى، مانسۇر ۇلى تەمىر ءبيدىڭ جانە نوعايلى ءجۇسىپ ءبيدىڭ توڭىرەگىندە، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىن قازاق حانى حاقنازار ماڭىندا وتكىزدى.
«اقتامبەردى تولعاۋىنان» ءۇزىندى تىڭداتىلادى.
اقتامبەردى سارى ۇلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا داۋلەتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول 17 جاسىنان باستاپ قازاق حاندىعىمەن ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ اراسىنداعى سوعىستارعا قاتىسقان. 1729 جىلى ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلىپ، قاشىپ قۇتىلعان. جىراۋ جوڭعارلارعا قارسى 1723 - 1730 جىلى كەزىندە ورتا ءجۇز رۋباسى اقساقالدارىننىڭ ءبىرى بولدى. جوڭعارلار تالقاندالىپ ەلىمىزدىڭ شىعىسى ازات ەتىلگەننەن كەيىن، بوساعان جەرگە ەلدى قايتا قونىستاندىرۋ كەزىندە دە جىراۋ ايتارلىقتاي قىزمەت اتقارادى.
ۇمبەتەي جىراۋ اقمولا وبلىسى، ەرەيمەنتاۋ اۋدانى جەرىندە ءومىر سۇرگەن. ۇمبەتەيدىڭ جىراۋلىق جولعا تۇسۋىنە قوبىز تارتىپ، ەل ىشىندە ابىز اتانعان اكەسى تىلەۋدىڭ اسەرى مول بولعان ءتارىزدى. جىراۋ اتاقتى باتىرلاردى ماداقتاپ، ەلگە تانىستىرىپ وتىرعان.
ساز ونەرى. ماتىنمەن جۇمىس.
وقۋشىلار شەتەل عالىمدارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ساز ونەرىنە بەرگەن باعالارىن ەسكەرە وتىرىپ، 5 مينۋتتىق ەسسە جازادى.
فرانسۋز جازۋشىسى رومەن روللان دا قازاقتى ەكىنىڭ ءبىرى دومبىرا تارتىپ، ءان ايتىپ، ولەڭ شىعاراتىن ونەرلى حالىق، اقىن حالىق دەپ باعالاعان.
قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى. وقۋلىقپەن جۇمىس.
«قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپابى - جەتىگەن جانە سىبىزعى» تۋرالى بەينەماتەريال كورسەتىلەدى.
وقۋشىلار وتكەن بىلىمدەرىن ەسكە تۇسىرە وتىرىپ جانە بەينەماتەريالدان كورگەندەرى بويىنشا قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ تۇرلەرىن اتاپ، جازۋلارى كەرەك.
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ:
1 تاپسىرما: سۇراق - جاۋاپ.
1. ءحۇ عاسىرداعى اقىن - جىراۋلاردى اتا.
2. جىراۋلار دەپ كىمدەردى ايتامىز، ولاردىڭ اقىنداردان ايىرماسى قانداي؟
3. ءحۇى عاسىرداعى اقىن - جىراۋلاردان كىمدەردى بىلەسىڭ؟
4. ءحۇىى - ءحۇىىى عاسىرداعى اقىن - جىراۋلار؟
5. ساز ونەرى قاي كەزدەن دامي باستادى؟
6. شەتەل عالىمدارى قازاق حالقىنىڭ ساز ونەرىنە قانداي باعا بەردى؟
7. قازاقتىڭ ساز اسپاپتارىنىڭ تۇرلەرىن اتاپ بەرىڭدەر.
2 تاپسىرما: كەستە تولتىرۋ.
باعالاۋ:
ۇيگە تاپسىرما: قازاق حالقىنىڭ شىعارماشىلىق ءداستۇرى
- قازتۋعان ءسۇيىنىش ۇلى، سىپىرا جىراۋ، جيەمبەت، بۇقار جىراۋ تۋرالى قوسىمشا مالىمەت جيناقتاۋ؛
قازاق حالقىنىڭ شىعارماشىلىق ءداستۇرى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: م. جۇمابايەۆتىڭ «شولپى» ولەڭىن تالداۋ
