قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى
الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانى،
ساتى اۋىلى، ا. تۇركەبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ.
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى مالىبەك ق.
2015 - جىل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا ارنالعان جولداۋىندا «2015 جىل – ۇلتتىق تاريحىمىزدى ۇلىقتاۋ جانە بۇگىنگى بيىكتەرىمىزدى باعالاۋ تۇرعىسىنان مەرەيلى بەلەستەر جىلى، دەپ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز». XءىV – XV عاسىرلاردا شىڭعىس حان يمپەرياسى مەن التىن وردا ىدىراعان سوڭ، قازىرگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىندا بىرنەشە مەملەكەت: نوعاي ورداسى، اق وردا، ءابىلحايىر حاندىعى (كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى) جانە موعولستان (شاعاتاي ۇرپاقتارى بيلىك جۇرگىزگەن حاندىق) ءبولىنىپ شىعىپ، جەكە - دارا بيلىك قۇردى. كەڭ بايتاق دالا مەن وڭتۇستىكتەگى تاۋلى اۋدانداردى مەكەندەگەن قازاق تايپالارى وسى مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا بولدى. تايپالاردىڭ ءتىلى، ادەت - عۇرپى مەن داستۇرىندە ۇقساستىق كوپ ەدى. بارلىعىن دا حاندار باسقاردى. ولار، نەگىزىنەن، كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى.
XV عاسىردا قازاقستان جەرىندە ەكى مەملەكەت: ءابىلحايىر حاندىعى مەن مونعولستان ەلەۋلى ءرول اتقاردى. ءابىلحايىر حاندىعى ورتالىق قازاقستاندا ورنالاسسا، مونعولستان، نەگىزىنەن، جەتىسۋدى جايلادى. وسى ۋاقىتتا بيلىك ءۇشىن، حان تاعى ءۇشىن كۇرەس ءجۇرىپ جاتتى. شىڭعىس حان ۇرپاقتارى – سۇلتاندار ەلدى جەكە – دارا بيلەۋدى كوكسەدى. ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوزىن ۇلىس حان بولۋعا لايىقتىمىن دەپ سانادى. بيلىك ءۇشىن كۇرەس شارۋاشىلىقتى شايقالتىپ، قاراپايىم مالشىلار مەن ديقانشىلاردىڭ ءومىرىن ناشارلاتتى، ساۋدانى شىعىنعا ۇشىراتتى. بۇل مەملەكەتتىڭ السىرەۋىنە اكەپ سوقتىردى. ىشكى قايشىلىقتاردىڭ اۋىر زاردابىن جات جۇرتتىق جاۋلاۋشىلار پايدالانۋعا تىرىستى. ءسويتىپ، جۇڭگو جەرىندە جوڭعار تايپالارى قازاق جەرىنە شابۋىلداي باستادى.
ءابىلحايىدىڭ السىرەپ، بىتىراعان اسكەرى جوڭعارلارعا قارسىلىق كورسەتە المادى. ولار قازاق اۋىلدارى مەن بالالار اجال قۇشتى. جوڭعارلار مالداردى تارتىپ الىپ، قولونەرشى شەبەرلەردى تۇتقىندادى. ءابىلحايىر 1457 جىلى جوڭعارلارعا تويتارىس بەرمەك بولدى. ءبىراق جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ۇرىس دالاسىنان قاشىپ كەتتى. ءابىلحايىردىڭ ساياساتىنا كوپتەگەن سۇلتانداردىڭ، امىرلەردىڭ، رۋ - تايپا باسشىلارىنىڭ كوڭىلى تولمادى. حانعا نارازى ءارى ۇزدىكسىز سوعىستاردان شارشاعان قازاق رۋ - تايپالارى ءابىلحايىردىڭ قول استىنان كەتپەك بولدى. ولار جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردى قولدادى. جانىبەك پەن كەرەي 1457 جىلى كۇزىندە قازاق رۋلارىن ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاستىرىپ، قايىرشىلىق پەن وپات بولۋدان قۇتقارۋ ءۇشىن وڭتۇستىككە – مونعولستانعا باستاپ كەتتى. دۇنيە - مۇلىكتەرىن جيناپ، جىلقى مەن تۇيەگە ارتىپ، ءجۇز مىڭداي حالىق اتتىلى جاياۋ جولعا شىقتى. ءابىلحايىردان ءبولىنىپ كوشكەن تايپالار ءۇستى - ۇستىنە كەلىپ قوسىلىپ، قازاقتاردىڭ سانىن كوبەيتە ءتۇستى. ولار جەتىسۋعا قاراي تولاسسىز اعىلىپ جاتتى. XV عاسىردىڭ 60 - شى جىلدارى باسىنا قونىس اۋدارۋشىلار جەتىسۋعا كەلىپ جەتتى. مانعولستان حانى ولارعا شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ الابىنان جەر بەردى. ونىڭ ءوز كوزدەگەنى بولدى. ول قونىستانۋشىلاردىڭ كومەگىمەن ءابىلحايىر مەن ويراتتاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قورعانۋدى ويلادى. جاڭا جەرلەرگە قونىستانعان حالىق «1465 جىلى جانىبەك پەن كەرەي العاشقى حاندىقتى قۇردى، قازاق مەملەكەتىگىنىڭ تاريحى سول كەزدەن باستاۋ الدى»، ءتورت عاسىرلىق شەجىرەسىنىڭ ەلەۋلى كەزەڭدەرىنەن سىر شەرتەدى.
جانىبەك پەن كەرەي باسقارعان قازاقتار ءومىر سۇرگەن جەرلەردى ورتاعاسىرلىق تاريحشىلار قازاق حاندىعى دەپ اتايدى.
وسىلايشا، قيىن كۇرەس پەن اۋىر سىناقتاردىڭ ناتەجەسىندە قازاقتاردىڭ العاشقى مەملەكەتى – قازاق حاندىعى قۇرىلدى. وسى كەزدە قازاق ۇلتى – قازاقتار قالىپتاسا باستادى. 1469 جىلى مونعولستان حانى كوز جۇمدى. ونىڭ قول استىنداعىلار جانىبەك پەن كەرەي بيلىگىنە ءوتتى. قازاق حاندىعى ۇلعايىپ، كۇشەيە ءتۇستى. كەرەي حاننىڭ تۇسىندا جانىبەك «كىشى حان» ەسەبىندە ونىمەن بىرگە ەل باسقارعان. كەرەي ولگەننەن كەيىن بيلىكتى ءوز قولىنا العان. جانىبەكتەن كەيىن بيلىك باسىنا كەرەيدىڭ بالاسى بۇرىندىق كەلگەن. جانىبەك 7 - جىل ءوزى دارا حاندىق قۇرعان مەملەكەتتىڭ قۇرلىمى، باسقارۋ جانە زاڭدىق جۇيەسى، اسكەري ءتارتىبىن جاساپ، بەرىك ورنىقتىرىپ كەتتى. جانىبەكتىڭ داڭقىنا داڭق قوستى – وزىنەن تارايتىن توعىز كوكجال ۇلى. بۇرىندىق 1480 - 1511ج - ر كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگى ءبىرىڭعاي جانىبەكتىڭ بالالارى مەن ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا بولعان. ەلوردادا تۇرعىزىلعان كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ەسكەرتكىشتەرى دە بار.
ساتى اۋىلى، ا. تۇركەبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ.
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى مالىبەك ق.
2015 - جىل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا ارنالعان جولداۋىندا «2015 جىل – ۇلتتىق تاريحىمىزدى ۇلىقتاۋ جانە بۇگىنگى بيىكتەرىمىزدى باعالاۋ تۇرعىسىنان مەرەيلى بەلەستەر جىلى، دەپ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز». XءىV – XV عاسىرلاردا شىڭعىس حان يمپەرياسى مەن التىن وردا ىدىراعان سوڭ، قازىرگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىندا بىرنەشە مەملەكەت: نوعاي ورداسى، اق وردا، ءابىلحايىر حاندىعى (كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى) جانە موعولستان (شاعاتاي ۇرپاقتارى بيلىك جۇرگىزگەن حاندىق) ءبولىنىپ شىعىپ، جەكە - دارا بيلىك قۇردى. كەڭ بايتاق دالا مەن وڭتۇستىكتەگى تاۋلى اۋدانداردى مەكەندەگەن قازاق تايپالارى وسى مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا بولدى. تايپالاردىڭ ءتىلى، ادەت - عۇرپى مەن داستۇرىندە ۇقساستىق كوپ ەدى. بارلىعىن دا حاندار باسقاردى. ولار، نەگىزىنەن، كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى.
XV عاسىردا قازاقستان جەرىندە ەكى مەملەكەت: ءابىلحايىر حاندىعى مەن مونعولستان ەلەۋلى ءرول اتقاردى. ءابىلحايىر حاندىعى ورتالىق قازاقستاندا ورنالاسسا، مونعولستان، نەگىزىنەن، جەتىسۋدى جايلادى. وسى ۋاقىتتا بيلىك ءۇشىن، حان تاعى ءۇشىن كۇرەس ءجۇرىپ جاتتى. شىڭعىس حان ۇرپاقتارى – سۇلتاندار ەلدى جەكە – دارا بيلەۋدى كوكسەدى. ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوزىن ۇلىس حان بولۋعا لايىقتىمىن دەپ سانادى. بيلىك ءۇشىن كۇرەس شارۋاشىلىقتى شايقالتىپ، قاراپايىم مالشىلار مەن ديقانشىلاردىڭ ءومىرىن ناشارلاتتى، ساۋدانى شىعىنعا ۇشىراتتى. بۇل مەملەكەتتىڭ السىرەۋىنە اكەپ سوقتىردى. ىشكى قايشىلىقتاردىڭ اۋىر زاردابىن جات جۇرتتىق جاۋلاۋشىلار پايدالانۋعا تىرىستى. ءسويتىپ، جۇڭگو جەرىندە جوڭعار تايپالارى قازاق جەرىنە شابۋىلداي باستادى.
ءابىلحايىدىڭ السىرەپ، بىتىراعان اسكەرى جوڭعارلارعا قارسىلىق كورسەتە المادى. ولار قازاق اۋىلدارى مەن بالالار اجال قۇشتى. جوڭعارلار مالداردى تارتىپ الىپ، قولونەرشى شەبەرلەردى تۇتقىندادى. ءابىلحايىر 1457 جىلى جوڭعارلارعا تويتارىس بەرمەك بولدى. ءبىراق جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ۇرىس دالاسىنان قاشىپ كەتتى. ءابىلحايىردىڭ ساياساتىنا كوپتەگەن سۇلتانداردىڭ، امىرلەردىڭ، رۋ - تايپا باسشىلارىنىڭ كوڭىلى تولمادى. حانعا نارازى ءارى ۇزدىكسىز سوعىستاردان شارشاعان قازاق رۋ - تايپالارى ءابىلحايىردىڭ قول استىنان كەتپەك بولدى. ولار جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردى قولدادى. جانىبەك پەن كەرەي 1457 جىلى كۇزىندە قازاق رۋلارىن ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاستىرىپ، قايىرشىلىق پەن وپات بولۋدان قۇتقارۋ ءۇشىن وڭتۇستىككە – مونعولستانعا باستاپ كەتتى. دۇنيە - مۇلىكتەرىن جيناپ، جىلقى مەن تۇيەگە ارتىپ، ءجۇز مىڭداي حالىق اتتىلى جاياۋ جولعا شىقتى. ءابىلحايىردان ءبولىنىپ كوشكەن تايپالار ءۇستى - ۇستىنە كەلىپ قوسىلىپ، قازاقتاردىڭ سانىن كوبەيتە ءتۇستى. ولار جەتىسۋعا قاراي تولاسسىز اعىلىپ جاتتى. XV عاسىردىڭ 60 - شى جىلدارى باسىنا قونىس اۋدارۋشىلار جەتىسۋعا كەلىپ جەتتى. مانعولستان حانى ولارعا شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ الابىنان جەر بەردى. ونىڭ ءوز كوزدەگەنى بولدى. ول قونىستانۋشىلاردىڭ كومەگىمەن ءابىلحايىر مەن ويراتتاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قورعانۋدى ويلادى. جاڭا جەرلەرگە قونىستانعان حالىق «1465 جىلى جانىبەك پەن كەرەي العاشقى حاندىقتى قۇردى، قازاق مەملەكەتىگىنىڭ تاريحى سول كەزدەن باستاۋ الدى»، ءتورت عاسىرلىق شەجىرەسىنىڭ ەلەۋلى كەزەڭدەرىنەن سىر شەرتەدى.
جانىبەك پەن كەرەي باسقارعان قازاقتار ءومىر سۇرگەن جەرلەردى ورتاعاسىرلىق تاريحشىلار قازاق حاندىعى دەپ اتايدى.
وسىلايشا، قيىن كۇرەس پەن اۋىر سىناقتاردىڭ ناتەجەسىندە قازاقتاردىڭ العاشقى مەملەكەتى – قازاق حاندىعى قۇرىلدى. وسى كەزدە قازاق ۇلتى – قازاقتار قالىپتاسا باستادى. 1469 جىلى مونعولستان حانى كوز جۇمدى. ونىڭ قول استىنداعىلار جانىبەك پەن كەرەي بيلىگىنە ءوتتى. قازاق حاندىعى ۇلعايىپ، كۇشەيە ءتۇستى. كەرەي حاننىڭ تۇسىندا جانىبەك «كىشى حان» ەسەبىندە ونىمەن بىرگە ەل باسقارعان. كەرەي ولگەننەن كەيىن بيلىكتى ءوز قولىنا العان. جانىبەكتەن كەيىن بيلىك باسىنا كەرەيدىڭ بالاسى بۇرىندىق كەلگەن. جانىبەك 7 - جىل ءوزى دارا حاندىق قۇرعان مەملەكەتتىڭ قۇرلىمى، باسقارۋ جانە زاڭدىق جۇيەسى، اسكەري ءتارتىبىن جاساپ، بەرىك ورنىقتىرىپ كەتتى. جانىبەكتىڭ داڭقىنا داڭق قوستى – وزىنەن تارايتىن توعىز كوكجال ۇلى. بۇرىندىق 1480 - 1511ج - ر كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگى ءبىرىڭعاي جانىبەكتىڭ بالالارى مەن ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا بولعان. ەلوردادا تۇرعىزىلعان كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ەسكەرتكىشتەرى دە بار.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
قاراعاندى وبلىسى، ساتبايەۆ قالاسى،
