الوەنىڭ پايداسى
قاراعاندى وبلىسى، ساتبايەۆ قالاسى،
"№3 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى" كمم - ءنىڭ
بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى كۋانبەكوۆا جۋپار جۋماتوۆنا
تاقىرىبى: الوەنىڭ پايداسى
شىعارماشىلىقتىڭ ماقساتى: مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ دەنىنىڭ ساۋ جانە ۇيلەسىمدى تۇردە دامۋى ءۇشىن ولارعا سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە، الۋ ءۇشىن، دارىلىك وسىمدىكتەردى پايدالانىپ، ونىڭ قۇرامىنداعى بيولوگيالىق اسەرلى زاتتاردىڭ اعزاعا اسەرى بار ەكەندىگىن قالىپتاستىرۋ.
شىعارماشىلىق مىندەتتەرى:
1. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋعا باۋلۋ، ساۋىعۋدىڭ پراكتيكالىق ءادىس - تاسىلدەرىن قولدانۋ.
2. عىلىمنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرى نەگىزىندە دەنساۋلىق نىعايتۋ مەن سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋ تاسىلدەرىن وقىپ ۇيرەنۋ.
بولجام:
1. ەگەر وقۋشىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىن ارتتىرسا، وقۋشىنىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى قالىپتاسادى.
2. دەنساۋلىق نىعايتۋ ماقساتىندا دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى الوەنى پايدالانۋ جولدارىن جۇزەگە اسىرادى.
كۇتىلەتىن ناتيجە:
1. ەمدىك قاسيەتىنە بايلانىستى «ءۇي گۇلدەرىنىڭ كورولى» الوەنى باپتاپ كۇتۋگە اتسالىسا ءبىلۋى.
2. الوە شىرىنىن ءار ءتۇرلى اۋرۋلارعا قولدانا بىلۋگە قول جەتكىزۋ.
زەرتتەۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى:
• سۇحبات
• ساۋالناما
• پىكىرتالاس
• اقپارات جيناۋ
• ماسەلەنى شەشۋ
جوسپارى:
ءى ءبولىم: كىرىسپە
ءىى ءبولىم؛ زەرتتەۋ ءبولىمى.
1. الوە تۋرالى نە بىلەمىز؟
2. الوەنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى جايىندا تۇسىنىك بەرۋ.
3. الوەنى قانداي اۋرۋلارعا ەم ەكەندىگىن انىقتاۋ.
ءىىى ءبولىمى؛ قورىتىندى.
«دانا كوپتەن شىعادى، ءدارى شوپتەن شىعادى» (حالىق دانالىعى).
ءى. كىرىسپە.
قازاقستان جەرى ءار ءتۇرلى تابيعي جاعدايدا ورماندى دالالى، تاۋلى ايماقتان تۇرادى. مىنە وسىنداي ۇلانعايىر ولكەمىزدە الۋان ءتۇرلى وسىمدىكتەر وسەدى. قاي زاماندا بولماسىن، ادامزات بالاسى وسىمدىك ونىمدەرىنىڭ تاعامدىق جاعىن عانا ەمەس، ەمدىك، شيپالىق جاعىنان دا كوڭىل بولگەن.
ەرتە زاماننان بەرى مال باعۋمەن اينالىسقان كوشپەلى قازاق حالقى شوپتەردىڭ جالپى وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن ەرتەدەن بىلگەن.
ءابۋ - ناسىر ءال - فارابي، ءابۋ - ءالي يبن - سينا، بەرۋني. ءال - دجۋرجاني جانە ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن ت. ب. عىلىمدار حالىق مەديسيناسىنىڭ دامۋىنا، اسىرەسە دارىلىك وسىمدىكتەردى تاۋىپ پايدالانۋعا زور ىقپال ەتتى. جەر جۇزىندەگى دارىلەردىڭ 40% وسىمدىكتەن دايىندالادى. جانعا شيپا، دەرتكە داۋا دارىلەردىڭ كوپشىلىگى وسىمدىكتەن الىنادى.
جەر بەتىندە وسەتىن بارلىق وسىمدىكتەردىڭ پايداسىنا كوز جىبەرىپ قاراساق، جۇرەك اۋرۋلارىن ەمدەيتىن ءدارى - دارمەكتىڭ 78%، ىشەك - قارىن، باۋىر دارىلەرىنىڭ 75%، اۋرۋلارىنىڭ شيپالى ءدارى - دارمەكتەرىنىڭ 80%، قاقىرىق تۇسىرەتىن دارىلەرىنىڭ 80%، قان توقتاتاتىن دارىلەردىڭ 65% تەك وسىمدىكتەن الىنادى.
شيپالى وسىمدىكتەر قاتارىنا ءار ءتۇرلى ءساندى وسىمدىكتەردە جاتادى. سونداي - اق، باۋ - باقشامىزدا اياق استىندا قاپتاپ وسەتىن ارامشوپتەر جونىندە دە وسىنى ايتۋعا بولادى. وزدەرىنىڭ جەر ۇستىندە جانە جەر استىندا وسەتىن مۇشەلەرىندە اسا باعالى «ءۇي ءدارىحاناسىنا» قاجەتتى زاتتاردىڭ بولۋى ارقىلى ولاردىڭ كوپشىلىگى اسا پايدالى.
ادام بالاسى اقىلى مەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جابايى وسىمدىكتەردەن تۇقىم الىپ 20 مىڭنان استام مادەني وسىمدىكتەردى قولدان ءوسىرىپ شىعاردى. ءسويتىپ قازىرگى كەزدە ولار ادامنىڭ يگىلىگىنە اينالادى.
ەرتە زاماننان - اق اتا - بابالارىمىز دارىلىك وسىمدىكتەردى تاني ءبىلىپ، ونىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن جانە ءتيىمدى پايدالانۋ جولدارىن ءوز تاجىريبەلەرىنەن وتكىزگەن.
وسىنداي عاسىرلار بويى تاجىريبەدەن ءوتىپ سۇرىپتالا كەلىپ، ادام بالاسىنا وراسان زور پايداسىن تيگىزەتىن قاراپايىم ءوز اۋلامىزدا نەمەسە اۋىل ماڭىندا، ۇيدە وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردى نەگە پايدالانباسقا؟ دارىلىك وسىمدىكتەردەن جاڭا دايىندالعان تۇنبالار مەن ەرىتىندىلەردىڭ حيميالىق جولمەن جاسالعان ءدارى - دارمەكتەردەن اناعۇرلىم ءتيىمدى بولادى.
كەيىنگى جىلدارى مەديسينادا شوپتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى، ولاردى كەڭىنەن پايدالانۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلۋدا. قازىرگى كەزدە شوپپەن ەمدەۋ - فيتوتەراپيانى ءۇي جاعدايىندا كەڭىنەن قولدانۋعا مۇمكىندىك جەتكىلىكتى. ول ءۇشىن ءدارىسىز ەم-دومدى جاساۋدى دارىلىك وسىمدىكتەردەن ىزدەۋىمىز كەرەك. وسىمدىكتەر سارقىلمايتىن قازىنا ەمەس، سوندىقتان ولاردى ورىندى پايدالانىپ، قورعاي ءبىلۋدىڭ ومىرلىك ماڭىزى زور. «مىڭ تەڭگە تۇراتىن ءدارى شارباعىڭنىڭ ءدال تۇبىندە ءوسىپ تۇر» دەگەن حالىق دانالىعى بەكەر ايتىلماعان. ءدارى - دارمەك جاساۋ ىسىندە وسىمدىكتەردىڭ الاتىن ءرولى اسا زور ەكەنى تاجىريبەدەن ءمالىم. سونىمەن قاتار حيميالىق تاسىلمەن جاسالاتىن ءدارى - دارمەكتەرگە قاراعاندا دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ارتىقشىلىعى ءوز الدىندا.
وسىمدىكتەردەن جاسالاتىن ءدارى - دارمەكتەردىڭ ادام ورگانيزمىنە اسەرىن انىقتاۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ولاردى جان - جانۋارلارعا قولدانۋ جولىمەن تاجىريبە جاساۋ ارقىلى زەرتتەپ تەكسەرەدى.
قازاق ەمشىلەرىنىڭ اۋرۋ - سىرقاۋلارىمەن ۇزاق جىلدار كۇرەسۋ بارىسىندا قولدانىپ كەلە جاتقان الۋان ءتۇرلى ءدارى - دارمەكتەرىنىڭ قاينار كوزى - ۇلى تابيعات جانە تابيعات دۇنيەسىندەگى حايۋاناتتار مەن جاندىكتەر. ناقتىلاپ ايتقاندا بۇلار 3 توپقا بولىنەدى.
1. وسىمدىكتەر
2. حايۋاناتتار مەن جاندىكتەر
3. مينەرالدى زاتتار
وسىمدىكتەردىڭ ساباعى، تامىرى، گ ۇلى، جاپىراعى، قابىعى، جەمىسى، ءشايىرى جانە تۇقىمىنان ءدارى - دارمەككە جاسالادى. حايۋاناتتاردىڭ سۇيەگى، ەتى، ءسۇتى، مايى، ءجۇنى، تب. ءدارى - دارمەككە پايدالانىلادى. مىسالى: ايۋ ەتى، بۇعى ءمۇيىزى، جولبارىس سۇيەگى، سيىر ءسۇتى، شايان، سۇلىك ت. ت.
سول سياقتى مىس، سىناپ، كۇكىرت، اشۋداس ءتارىزدى مينەرالدىق زاتتاردىڭ دا ەمدىك قاسيەتتەرى بار.
قازاق ەمشىلەرىنىڭ قولداناتىن دارىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى - وسىمدىكتەر. سوندىقتان ولاردى ەمدىك قۋاتى ەڭ كۇشتى بولاتىن مەزگىلدە جيناعاندا عانا ساپالى ءدارى - دارمەك الۋعا بولادى. دارىلىك وسىمدىكتەر جينالىپ الىنعاننان كەيىن، جاس كۇيىندە پايدالانۋ جانە كەپتىرىپ، جاقسى ساقتاي ءبىلۋ ونىڭ ەمدىك قاسيەتى مەن ساپاسىنىڭ جوعالماۋىنىڭ باستى كەپىلى بولىپ تابىلادى.
مۇنداي وسىمدىكتەردىڭ دارىگە بىردەن پايدالانىلمايتىن بولىكتەرىن توپىراقتان ارىلتقاننان كەيىن، ءارقايسىسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي كۇندە كەپتىرۋ، سامالداتىپ كەپتىرۋ ادىستەرى قولدانىلادى. شوپتىك ءدارى - دارمەكتى ۇزاق ۋاقىت ۇستاعاندا قۇرت تۇسۋدەن، كوگەرىپ شىرۋدەن ساقتاۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك.
وسىنداي دارىلىك ماقساتتا قولدانىلاتىن وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى بولمەدە وسىرىلەتىن الوە وسىمدىگىنە توقتالايىق.
"№3 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى" كمم - ءنىڭ
بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى كۋانبەكوۆا جۋپار جۋماتوۆنا
تاقىرىبى: الوەنىڭ پايداسى
شىعارماشىلىقتىڭ ماقساتى: مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ دەنىنىڭ ساۋ جانە ۇيلەسىمدى تۇردە دامۋى ءۇشىن ولارعا سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە، الۋ ءۇشىن، دارىلىك وسىمدىكتەردى پايدالانىپ، ونىڭ قۇرامىنداعى بيولوگيالىق اسەرلى زاتتاردىڭ اعزاعا اسەرى بار ەكەندىگىن قالىپتاستىرۋ.
شىعارماشىلىق مىندەتتەرى:
1. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋعا باۋلۋ، ساۋىعۋدىڭ پراكتيكالىق ءادىس - تاسىلدەرىن قولدانۋ.
2. عىلىمنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرى نەگىزىندە دەنساۋلىق نىعايتۋ مەن سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋ تاسىلدەرىن وقىپ ۇيرەنۋ.
بولجام:
1. ەگەر وقۋشىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىن ارتتىرسا، وقۋشىنىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى قالىپتاسادى.
2. دەنساۋلىق نىعايتۋ ماقساتىندا دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى الوەنى پايدالانۋ جولدارىن جۇزەگە اسىرادى.
كۇتىلەتىن ناتيجە:
1. ەمدىك قاسيەتىنە بايلانىستى «ءۇي گۇلدەرىنىڭ كورولى» الوەنى باپتاپ كۇتۋگە اتسالىسا ءبىلۋى.
2. الوە شىرىنىن ءار ءتۇرلى اۋرۋلارعا قولدانا بىلۋگە قول جەتكىزۋ.
زەرتتەۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى:
• سۇحبات
• ساۋالناما
• پىكىرتالاس
• اقپارات جيناۋ
• ماسەلەنى شەشۋ
جوسپارى:
ءى ءبولىم: كىرىسپە
ءىى ءبولىم؛ زەرتتەۋ ءبولىمى.
1. الوە تۋرالى نە بىلەمىز؟
2. الوەنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى جايىندا تۇسىنىك بەرۋ.
3. الوەنى قانداي اۋرۋلارعا ەم ەكەندىگىن انىقتاۋ.
ءىىى ءبولىمى؛ قورىتىندى.
«دانا كوپتەن شىعادى، ءدارى شوپتەن شىعادى» (حالىق دانالىعى).
ءى. كىرىسپە.
قازاقستان جەرى ءار ءتۇرلى تابيعي جاعدايدا ورماندى دالالى، تاۋلى ايماقتان تۇرادى. مىنە وسىنداي ۇلانعايىر ولكەمىزدە الۋان ءتۇرلى وسىمدىكتەر وسەدى. قاي زاماندا بولماسىن، ادامزات بالاسى وسىمدىك ونىمدەرىنىڭ تاعامدىق جاعىن عانا ەمەس، ەمدىك، شيپالىق جاعىنان دا كوڭىل بولگەن.
ەرتە زاماننان بەرى مال باعۋمەن اينالىسقان كوشپەلى قازاق حالقى شوپتەردىڭ جالپى وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن ەرتەدەن بىلگەن.
ءابۋ - ناسىر ءال - فارابي، ءابۋ - ءالي يبن - سينا، بەرۋني. ءال - دجۋرجاني جانە ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن ت. ب. عىلىمدار حالىق مەديسيناسىنىڭ دامۋىنا، اسىرەسە دارىلىك وسىمدىكتەردى تاۋىپ پايدالانۋعا زور ىقپال ەتتى. جەر جۇزىندەگى دارىلەردىڭ 40% وسىمدىكتەن دايىندالادى. جانعا شيپا، دەرتكە داۋا دارىلەردىڭ كوپشىلىگى وسىمدىكتەن الىنادى.
جەر بەتىندە وسەتىن بارلىق وسىمدىكتەردىڭ پايداسىنا كوز جىبەرىپ قاراساق، جۇرەك اۋرۋلارىن ەمدەيتىن ءدارى - دارمەكتىڭ 78%، ىشەك - قارىن، باۋىر دارىلەرىنىڭ 75%، اۋرۋلارىنىڭ شيپالى ءدارى - دارمەكتەرىنىڭ 80%، قاقىرىق تۇسىرەتىن دارىلەرىنىڭ 80%، قان توقتاتاتىن دارىلەردىڭ 65% تەك وسىمدىكتەن الىنادى.
شيپالى وسىمدىكتەر قاتارىنا ءار ءتۇرلى ءساندى وسىمدىكتەردە جاتادى. سونداي - اق، باۋ - باقشامىزدا اياق استىندا قاپتاپ وسەتىن ارامشوپتەر جونىندە دە وسىنى ايتۋعا بولادى. وزدەرىنىڭ جەر ۇستىندە جانە جەر استىندا وسەتىن مۇشەلەرىندە اسا باعالى «ءۇي ءدارىحاناسىنا» قاجەتتى زاتتاردىڭ بولۋى ارقىلى ولاردىڭ كوپشىلىگى اسا پايدالى.
ادام بالاسى اقىلى مەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جابايى وسىمدىكتەردەن تۇقىم الىپ 20 مىڭنان استام مادەني وسىمدىكتەردى قولدان ءوسىرىپ شىعاردى. ءسويتىپ قازىرگى كەزدە ولار ادامنىڭ يگىلىگىنە اينالادى.
ەرتە زاماننان - اق اتا - بابالارىمىز دارىلىك وسىمدىكتەردى تاني ءبىلىپ، ونىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن جانە ءتيىمدى پايدالانۋ جولدارىن ءوز تاجىريبەلەرىنەن وتكىزگەن.
وسىنداي عاسىرلار بويى تاجىريبەدەن ءوتىپ سۇرىپتالا كەلىپ، ادام بالاسىنا وراسان زور پايداسىن تيگىزەتىن قاراپايىم ءوز اۋلامىزدا نەمەسە اۋىل ماڭىندا، ۇيدە وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردى نەگە پايدالانباسقا؟ دارىلىك وسىمدىكتەردەن جاڭا دايىندالعان تۇنبالار مەن ەرىتىندىلەردىڭ حيميالىق جولمەن جاسالعان ءدارى - دارمەكتەردەن اناعۇرلىم ءتيىمدى بولادى.
كەيىنگى جىلدارى مەديسينادا شوپتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى، ولاردى كەڭىنەن پايدالانۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلۋدا. قازىرگى كەزدە شوپپەن ەمدەۋ - فيتوتەراپيانى ءۇي جاعدايىندا كەڭىنەن قولدانۋعا مۇمكىندىك جەتكىلىكتى. ول ءۇشىن ءدارىسىز ەم-دومدى جاساۋدى دارىلىك وسىمدىكتەردەن ىزدەۋىمىز كەرەك. وسىمدىكتەر سارقىلمايتىن قازىنا ەمەس، سوندىقتان ولاردى ورىندى پايدالانىپ، قورعاي ءبىلۋدىڭ ومىرلىك ماڭىزى زور. «مىڭ تەڭگە تۇراتىن ءدارى شارباعىڭنىڭ ءدال تۇبىندە ءوسىپ تۇر» دەگەن حالىق دانالىعى بەكەر ايتىلماعان. ءدارى - دارمەك جاساۋ ىسىندە وسىمدىكتەردىڭ الاتىن ءرولى اسا زور ەكەنى تاجىريبەدەن ءمالىم. سونىمەن قاتار حيميالىق تاسىلمەن جاسالاتىن ءدارى - دارمەكتەرگە قاراعاندا دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ارتىقشىلىعى ءوز الدىندا.
وسىمدىكتەردەن جاسالاتىن ءدارى - دارمەكتەردىڭ ادام ورگانيزمىنە اسەرىن انىقتاۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ولاردى جان - جانۋارلارعا قولدانۋ جولىمەن تاجىريبە جاساۋ ارقىلى زەرتتەپ تەكسەرەدى.
قازاق ەمشىلەرىنىڭ اۋرۋ - سىرقاۋلارىمەن ۇزاق جىلدار كۇرەسۋ بارىسىندا قولدانىپ كەلە جاتقان الۋان ءتۇرلى ءدارى - دارمەكتەرىنىڭ قاينار كوزى - ۇلى تابيعات جانە تابيعات دۇنيەسىندەگى حايۋاناتتار مەن جاندىكتەر. ناقتىلاپ ايتقاندا بۇلار 3 توپقا بولىنەدى.
1. وسىمدىكتەر
2. حايۋاناتتار مەن جاندىكتەر
3. مينەرالدى زاتتار
وسىمدىكتەردىڭ ساباعى، تامىرى، گ ۇلى، جاپىراعى، قابىعى، جەمىسى، ءشايىرى جانە تۇقىمىنان ءدارى - دارمەككە جاسالادى. حايۋاناتتاردىڭ سۇيەگى، ەتى، ءسۇتى، مايى، ءجۇنى، تب. ءدارى - دارمەككە پايدالانىلادى. مىسالى: ايۋ ەتى، بۇعى ءمۇيىزى، جولبارىس سۇيەگى، سيىر ءسۇتى، شايان، سۇلىك ت. ت.
سول سياقتى مىس، سىناپ، كۇكىرت، اشۋداس ءتارىزدى مينەرالدىق زاتتاردىڭ دا ەمدىك قاسيەتتەرى بار.
قازاق ەمشىلەرىنىڭ قولداناتىن دارىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى - وسىمدىكتەر. سوندىقتان ولاردى ەمدىك قۋاتى ەڭ كۇشتى بولاتىن مەزگىلدە جيناعاندا عانا ساپالى ءدارى - دارمەك الۋعا بولادى. دارىلىك وسىمدىكتەر جينالىپ الىنعاننان كەيىن، جاس كۇيىندە پايدالانۋ جانە كەپتىرىپ، جاقسى ساقتاي ءبىلۋ ونىڭ ەمدىك قاسيەتى مەن ساپاسىنىڭ جوعالماۋىنىڭ باستى كەپىلى بولىپ تابىلادى.
مۇنداي وسىمدىكتەردىڭ دارىگە بىردەن پايدالانىلمايتىن بولىكتەرىن توپىراقتان ارىلتقاننان كەيىن، ءارقايسىسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي كۇندە كەپتىرۋ، سامالداتىپ كەپتىرۋ ادىستەرى قولدانىلادى. شوپتىك ءدارى - دارمەكتى ۇزاق ۋاقىت ۇستاعاندا قۇرت تۇسۋدەن، كوگەرىپ شىرۋدەن ساقتاۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك.
وسىنداي دارىلىك ماقساتتا قولدانىلاتىن وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى بولمەدە وسىرىلەتىن الوە وسىمدىگىنە توقتالايىق.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
