قازىرگى زاماننىڭ رۋحاني – ادامگەرشىلىك دامۋ اسپەكتىسى جانە جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ
قاراعاندى وبلىسى، ساتبايەۆ قالاسى،
"№3 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى" كمم
بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
اداميانوۆا شولپان سوۆەتوۆنا
قازىرگى زاماننىڭ رۋحاني – ادامگەرشىلىك دامۋ اسپەكتىسى جانە جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
«جامان بالاسىنىڭ جامان قۇلقى جاراتىلىسىنان ەمەس، وسكەن ورتا، كورگەن ۇلگى – ونەگە بىلەتىندىگىنەن، كوپشىلىكتى ادامشىلىققا تاربيەلەۋ ءۇشىن جاس بۋىندى جاقسىلاپ تاربيەلەۋ كەرەك»
(م. اۋەزوۆ).
قازاقستان - تاۋەلسىز مەملەكەت. تاۋەلسىز ەلدى وركەنيەتتى الەمگە تانىتاتىن، دامىعان ەلدەر قاتارىندا تەرەزەسىن تەڭ ەتەتىن كۇش - ءبىلىم جانە ءبىلىمدى ۇرپاق. ءبىلىمدى ۇرپاق - ەگەمەندى ەلدىڭ بەرىك تىرەگى. ءبىز ءبىلىمدى ۇرپاق ءبىلىمدى تۇلعا دەگەندە رۋحاني جان دۇنيەسى باي، ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى جوعارى، تالاپ - تالعامى تەرەڭ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن دۇرىس قالىپتاستىرعان تۇلعانى ايتامىز. تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە بەت بۇرعان جاڭا قوعامدا تەك ءبىلىمدى بولۋ جەتكىلىكسىز، سوندىقتان ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ بويىندا ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك، كىشىپەيىلدىلىك، قايىرىمدىلىق، باتىرلىق، وتانسۇيگىشتىك، ت. ب. قاسيەتتەر بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن جاس ۇرپاققا تاربيە بەرۋدە ار - ۇيات، ادالدىق، رۋحاني، ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك ماسەلەلەرىن قاتار قويۋ قاجەت.
بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەۋ جۇيەسىندە رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە اسا ماڭىزدى ورىن الادى. ادامگەرشىلىك - تۇلعانىڭ سانا - سەزىمىن، ءىس - ارەكەتىن قالىپتاستىراتىن، قۇندىلىق باعدارىن ايقىندايتىن قۇرال. سونداي - اق تۇلعانىڭ ار - وجدانىن، تانىمدىق قىزىعۋلارىن كەشەندى دامىتادى.
ادامگەرشىلىك – ادامدى ءسۇيۋدى جانە ونىڭ ءقادىر - قاسيەتىن قۇرمەتتەۋدى، راقىمشىلىق پەن شىنشىلدىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرادى. ادامگەرشىلىك تۋا بىتكەن قاسيەت ەمەس. ادامگەرشىلىك ۇستانىمدارى تاتۋلىقتا ءومىر ءسۇرۋ، باقىتتى بولۋعا ۇمتىلۋ بالا مەن كارىگە جاردەمدەسۋدەگى قاجەتتىلىگىن سەزىنۋ مەن مويىنداۋ سياقتى فاكتورلار نەگىزىندە قالىپتاسادى. ادامگەرشىلىكتىڭ قالىپتاسۋىنا مىنەز - قۇلىق ۇلكەن رول اتقارادى. حالىق دانالىعىندا «اقىلدى كىمگە كەرەك، مىنەز - قۇلقىڭ بولماسا» دەيدى. دەمەك جاقسى مىنەز ادامدارعا مەيىرىمدى، كىشىپەيىل، راقىمشىل بولۋ – ادامگەرشىلىك مىنەز - قۇلىق.
ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ ءتۇپ نەگىزى وتباسىنان باستالادى. اتا - انالار بالالارىن جاقسى مىنەز - قۇلىققا تاربيەلەي وتىرىپ، قالىپتاسقان داعدىعا، ادەتكە اينالدىرۋ ارقىلى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ولاردىڭ بويىنا سىڭىرەدى. بالا اتا - اناعا قاراپ، ەلىكتەپ وسەدى. كەيبىر اتا - انالاردىڭ ايتار اقىلدارى، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەگى ءىس - ارەكەتتەرى، مىنەز قۇلىقتارى بالانى تەرىس تاربيەلەيدى.
وتباسىنان تاربيە الماعان بالانى مەكتەپ قابىرعاسىندا تاربيەلەۋ مىندەتتىمىز.
ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋ ءبىلىم بەرۋمەن شەكتەلمەيدى، بۇل بالانىڭ سەزىمىنە اسەر ەتۋ ارقىلى ىشكى دۇنيەسىن وياتۋدىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرادى. بالانىڭ سانا - سەزىمىن ادامگەرشىلىك مۇراتتارىن قالىپتاستىرۋ تاربيەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى مىندەتى.
وقۋ مەن تاربيە ءارۋاقىتتا ەگىز. تاربيە پروسەسىندە ۇستازدار شەشۋشى رول اتقارادى. ۇلى پەداگوگ ك. د. ۋشينسكيي «تاربيەنىڭ قاينار كوزى ۇرپاققا ءتالىم - تاربيە بەرەتىن ادامدى وتە جوعارى باعالاپ، وسى ماڭگى نۇردىڭ قىزمەتشىسى» دەپ اتاۋى بەكەر ەمەس. بالالاردىڭ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا مۇعالىمدەر قاۋىمىنىڭ ەڭبەگى زور. مۇعالىمدەر وقۋشىلارعا ادامگەرشىلىك تاربيەسىن سىنىپتان تىس ءىس - شارالار ارقىلى (ويىندار جۇگىزۋ، اڭگىمە وتكىزۋ، دوڭگەلەك ستول، دەبات، ۇگىت - ناسيحات توبىنىڭ جارىستارى، ساۋالناما الۋ، بەلگىلى ءبىر سالاداعى ماماندارمەن كەزدەسۋ ت. ب.) جۇزەگە اسىرادى.
وقۋشىلارعا رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋ - قازىرگى مەكتەپ كىتاپحانالارىنىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. بۇل زاڭدى دا، ويتكەنى، ءبىزدىڭ قوعام ومىرىندە ادامگەرشىلىك باستامالارىنىڭ ءرولى بارعان سايىن ارتىپ، مورالدىق فاكتوردىڭ ىقپال اياسى كەڭەيىپ كەلەدى. رۋحاني – ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ ماقساتى وقۋشىلاردىڭ بەلسەندى ومىرلىك جولىن، قوعامدىق بورىشقا سانالى كوزقاراسىن، ءسوز بەن ءىستىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتىپ، ادامگەرشىلىك نورمالارىنىڭ اۋىتقۋشىلارعا جول بەرمەۋدى قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
مەكتەپ كىتاپحاناسىندا وقۋشىلارعا رۋحاني – ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋدە ءار - ءتۇرلى قىزمەت تۇرلەرى قولدانىلادى.[1]
اۋىزشا ءتۇرى:
- لەكسيا، وقۋ كەشى، فاكۋلتاتيۆتىك ساباقتار؛
- بيبليوگرافيالىق شولۋلار، سۇحباتتار، كەڭەستەر؛
- وقىرمان كونفەرەنسيالارى؛
- شىعارماشىلىق، ادەبي - مۋزىكالىق، تاقىرىپتىق كەشتەر؛
- تانىمال تۇلعالارمەن كەزدەسۋ كەشى؛
- ديسپۋتتەر، دوڭگەلەك ۇستەلدەر، دەبات - كلۋبتار؛
- پرەزەنتاسيالار؛
كورنەكىلىك ءتۇرى.
- ارالاس كورمەلەر؛
- ستەندتەر
باسپا باسىلىمدارى:
- بيبليوگرافيالىق، بيوبيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەر؛
- اقپاراتتىق ماتەريالدار: باسپاعا بەرەتىن پرەسس - رەليزدەر مەن ماقالالار؛
- جارناما ماتەريالدار: حابارلاندىرۋ، شاقىرۋ قاعازدارى، ت. ب.
كەشەندى ءتۇرى:
- ءار ءتۇرلى ۇلگىدەگى (اۋىزشا، كورنەكى، باسپا) كىتاپحانالىق ساباقتار (اپتالىق، ونكۇندىك، ايلىق)، ەكسكۋرسيا.
وقۋشىلارعا رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋدە كىتاپحاناشىلاردا ناقتى جاعداي مەن العىشارت بولۋى قاجەت، وعان مىنالار قاتىستى:
- وقۋشىلاردىڭ تالاپتارىن جاقسى ءبىلۋ؛
- رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋ ماقساتىندا وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋداعى ىسكەرلىك؛ كىتاپحانادا جاقسى انىقتامالاق - بيبليوگرافيالىق اپپاراتتىڭ بولۋى. وسىنداي جۇمىستاردى ىسكە اسىرا وتىرىپ، ءاربىر ءمۇعالىم
اباي اتامىزدىڭ
«بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول،
ادام بولام دەسەڭىز»، -
دەگەن ولەڭ جولدارىن ءاردايىم ەستە ساقتاپ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ ساناسىنا قۇيعان ءجون.
"№3 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى" كمم
بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
اداميانوۆا شولپان سوۆەتوۆنا
قازىرگى زاماننىڭ رۋحاني – ادامگەرشىلىك دامۋ اسپەكتىسى جانە جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
«جامان بالاسىنىڭ جامان قۇلقى جاراتىلىسىنان ەمەس، وسكەن ورتا، كورگەن ۇلگى – ونەگە بىلەتىندىگىنەن، كوپشىلىكتى ادامشىلىققا تاربيەلەۋ ءۇشىن جاس بۋىندى جاقسىلاپ تاربيەلەۋ كەرەك»
(م. اۋەزوۆ).
قازاقستان - تاۋەلسىز مەملەكەت. تاۋەلسىز ەلدى وركەنيەتتى الەمگە تانىتاتىن، دامىعان ەلدەر قاتارىندا تەرەزەسىن تەڭ ەتەتىن كۇش - ءبىلىم جانە ءبىلىمدى ۇرپاق. ءبىلىمدى ۇرپاق - ەگەمەندى ەلدىڭ بەرىك تىرەگى. ءبىز ءبىلىمدى ۇرپاق ءبىلىمدى تۇلعا دەگەندە رۋحاني جان دۇنيەسى باي، ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى جوعارى، تالاپ - تالعامى تەرەڭ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن دۇرىس قالىپتاستىرعان تۇلعانى ايتامىز. تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە بەت بۇرعان جاڭا قوعامدا تەك ءبىلىمدى بولۋ جەتكىلىكسىز، سوندىقتان ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ بويىندا ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك، كىشىپەيىلدىلىك، قايىرىمدىلىق، باتىرلىق، وتانسۇيگىشتىك، ت. ب. قاسيەتتەر بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن جاس ۇرپاققا تاربيە بەرۋدە ار - ۇيات، ادالدىق، رۋحاني، ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك ماسەلەلەرىن قاتار قويۋ قاجەت.
بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەۋ جۇيەسىندە رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە اسا ماڭىزدى ورىن الادى. ادامگەرشىلىك - تۇلعانىڭ سانا - سەزىمىن، ءىس - ارەكەتىن قالىپتاستىراتىن، قۇندىلىق باعدارىن ايقىندايتىن قۇرال. سونداي - اق تۇلعانىڭ ار - وجدانىن، تانىمدىق قىزىعۋلارىن كەشەندى دامىتادى.
ادامگەرشىلىك – ادامدى ءسۇيۋدى جانە ونىڭ ءقادىر - قاسيەتىن قۇرمەتتەۋدى، راقىمشىلىق پەن شىنشىلدىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرادى. ادامگەرشىلىك تۋا بىتكەن قاسيەت ەمەس. ادامگەرشىلىك ۇستانىمدارى تاتۋلىقتا ءومىر ءسۇرۋ، باقىتتى بولۋعا ۇمتىلۋ بالا مەن كارىگە جاردەمدەسۋدەگى قاجەتتىلىگىن سەزىنۋ مەن مويىنداۋ سياقتى فاكتورلار نەگىزىندە قالىپتاسادى. ادامگەرشىلىكتىڭ قالىپتاسۋىنا مىنەز - قۇلىق ۇلكەن رول اتقارادى. حالىق دانالىعىندا «اقىلدى كىمگە كەرەك، مىنەز - قۇلقىڭ بولماسا» دەيدى. دەمەك جاقسى مىنەز ادامدارعا مەيىرىمدى، كىشىپەيىل، راقىمشىل بولۋ – ادامگەرشىلىك مىنەز - قۇلىق.
ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ ءتۇپ نەگىزى وتباسىنان باستالادى. اتا - انالار بالالارىن جاقسى مىنەز - قۇلىققا تاربيەلەي وتىرىپ، قالىپتاسقان داعدىعا، ادەتكە اينالدىرۋ ارقىلى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ولاردىڭ بويىنا سىڭىرەدى. بالا اتا - اناعا قاراپ، ەلىكتەپ وسەدى. كەيبىر اتا - انالاردىڭ ايتار اقىلدارى، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەگى ءىس - ارەكەتتەرى، مىنەز قۇلىقتارى بالانى تەرىس تاربيەلەيدى.
وتباسىنان تاربيە الماعان بالانى مەكتەپ قابىرعاسىندا تاربيەلەۋ مىندەتتىمىز.
ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋ ءبىلىم بەرۋمەن شەكتەلمەيدى، بۇل بالانىڭ سەزىمىنە اسەر ەتۋ ارقىلى ىشكى دۇنيەسىن وياتۋدىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرادى. بالانىڭ سانا - سەزىمىن ادامگەرشىلىك مۇراتتارىن قالىپتاستىرۋ تاربيەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى مىندەتى.
وقۋ مەن تاربيە ءارۋاقىتتا ەگىز. تاربيە پروسەسىندە ۇستازدار شەشۋشى رول اتقارادى. ۇلى پەداگوگ ك. د. ۋشينسكيي «تاربيەنىڭ قاينار كوزى ۇرپاققا ءتالىم - تاربيە بەرەتىن ادامدى وتە جوعارى باعالاپ، وسى ماڭگى نۇردىڭ قىزمەتشىسى» دەپ اتاۋى بەكەر ەمەس. بالالاردىڭ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا مۇعالىمدەر قاۋىمىنىڭ ەڭبەگى زور. مۇعالىمدەر وقۋشىلارعا ادامگەرشىلىك تاربيەسىن سىنىپتان تىس ءىس - شارالار ارقىلى (ويىندار جۇگىزۋ، اڭگىمە وتكىزۋ، دوڭگەلەك ستول، دەبات، ۇگىت - ناسيحات توبىنىڭ جارىستارى، ساۋالناما الۋ، بەلگىلى ءبىر سالاداعى ماماندارمەن كەزدەسۋ ت. ب.) جۇزەگە اسىرادى.
وقۋشىلارعا رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋ - قازىرگى مەكتەپ كىتاپحانالارىنىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. بۇل زاڭدى دا، ويتكەنى، ءبىزدىڭ قوعام ومىرىندە ادامگەرشىلىك باستامالارىنىڭ ءرولى بارعان سايىن ارتىپ، مورالدىق فاكتوردىڭ ىقپال اياسى كەڭەيىپ كەلەدى. رۋحاني – ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ ماقساتى وقۋشىلاردىڭ بەلسەندى ومىرلىك جولىن، قوعامدىق بورىشقا سانالى كوزقاراسىن، ءسوز بەن ءىستىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتىپ، ادامگەرشىلىك نورمالارىنىڭ اۋىتقۋشىلارعا جول بەرمەۋدى قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
مەكتەپ كىتاپحاناسىندا وقۋشىلارعا رۋحاني – ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋدە ءار - ءتۇرلى قىزمەت تۇرلەرى قولدانىلادى.[1]
اۋىزشا ءتۇرى:
- لەكسيا، وقۋ كەشى، فاكۋلتاتيۆتىك ساباقتار؛
- بيبليوگرافيالىق شولۋلار، سۇحباتتار، كەڭەستەر؛
- وقىرمان كونفەرەنسيالارى؛
- شىعارماشىلىق، ادەبي - مۋزىكالىق، تاقىرىپتىق كەشتەر؛
- تانىمال تۇلعالارمەن كەزدەسۋ كەشى؛
- ديسپۋتتەر، دوڭگەلەك ۇستەلدەر، دەبات - كلۋبتار؛
- پرەزەنتاسيالار؛
كورنەكىلىك ءتۇرى.
- ارالاس كورمەلەر؛
- ستەندتەر
باسپا باسىلىمدارى:
- بيبليوگرافيالىق، بيوبيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەر؛
- اقپاراتتىق ماتەريالدار: باسپاعا بەرەتىن پرەسس - رەليزدەر مەن ماقالالار؛
- جارناما ماتەريالدار: حابارلاندىرۋ، شاقىرۋ قاعازدارى، ت. ب.
كەشەندى ءتۇرى:
- ءار ءتۇرلى ۇلگىدەگى (اۋىزشا، كورنەكى، باسپا) كىتاپحانالىق ساباقتار (اپتالىق، ونكۇندىك، ايلىق)، ەكسكۋرسيا.
وقۋشىلارعا رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋدە كىتاپحاناشىلاردا ناقتى جاعداي مەن العىشارت بولۋى قاجەت، وعان مىنالار قاتىستى:
- وقۋشىلاردىڭ تالاپتارىن جاقسى ءبىلۋ؛
- رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋ ماقساتىندا وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋداعى ىسكەرلىك؛ كىتاپحانادا جاقسى انىقتامالاق - بيبليوگرافيالىق اپپاراتتىڭ بولۋى. وسىنداي جۇمىستاردى ىسكە اسىرا وتىرىپ، ءاربىر ءمۇعالىم
اباي اتامىزدىڭ
«بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول،
ادام بولام دەسەڭىز»، -
دەگەن ولەڭ جولدارىن ءاردايىم ەستە ساقتاپ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ ساناسىنا قۇيعان ءجون.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
