InfoHub Logo

قازاقتىڭ باس اقىنى
اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى ۇيىمداستىرىلعان سىنىپتان تىس شارا

ماقساتى– قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ا. قۇنانبايەۆ تۋرالى تەرەڭىرەك مەڭگەرۋ، ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعىن تانىتۋ، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ، اباي اقىننىڭ دانالىعىن، رۋحاني اسىل مۇرالارىن ناسيحاتتاۋ، قۇرمەت ەتۋ.

ادەبي شارا اتاسى مەن نەمەرەسىنىڭ ديالوگى ارقىلى باستالادى. اتاسى – توگۋز تيمۋر، نەمەرەسى – تۇركپەنباي ۇلى اقتىلەك. شىعارما جازا الماي قينالىپ وتىرعان 5 - سىنىپ وقۋشىسى. تەلەديدار قاراپ وتىرعان اتاسى، قولىندا گازەت. تەلەديداردان داۋىس: ابايدىڭ «قىس» ولەڭىنەن ءۇزىندى وقىلادى:
اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى،
سوقىر، مىلقاۋ، تانىماس ءتىرى جاندى.
ءۇستى - باسى – اق قىراۋ، ءتۇسى سۋىق،
باسقان جەرى سىقىرلاپ كەلىپ قالدى...
نەمەرەسى قالامىن تاستاي سالا اتاسىنىڭ قاسىنا كەلىپ:
- مەن بۇل ولەڭدى بىلەمىن، اتا! كەشە عانا ادەبيەت ساباعىنان وتكەن بولاتىنبىز. ابايدىڭ ولەڭى.
اتاسى:
- «وتكىردىڭ ءجۇزى، كەستەنىڭ ءبىزى، ورنەگىن سەندەي سالا الماس» (نەمەرەسىنە جاقىنداي ءتۇسىپ). ءيا، بۇل – ابايدىڭ جازعان ولەڭى. قاتال تابيعاتتىڭ سۇرەڭىن تاماشا سۋرەتتەگەن. سەن بىلەدى ەكەنسىڭ. ەندەشە ابايدىڭ كىم ەكەنىن بىلەتىن شىعارسىڭ.
- ءيا، ءبىراق تولىق بىلمەيمىن.
- ولاي بولسا، ەندىگى جەردە ابايدى اباي اتام «اباي اتانىڭ ولەڭى» دەپ سويلە. ول وتە دانىشپان كىسى، بۇكىل قازاقتىڭ ابايى عوي. ونى بىلمەگەن ادام قازاق ەمەس. اتا! بىزگە شىعارما - ەسسە جازۋعا قوسىمشا ىزدەنىس جۇمىسى تاپسىرىلىپ ەدى. سوعان ءبىراز قينالىپ وتىرمىن. قايتسەم ەكەن؟ جارىسقا قالايدا قاتىسۋىم كەرەك.
اتاسى:
- اباي تۋرالى كوپ دەرەك ايتسام، تىڭدار ما ەدىڭ، بالام؟
نەمەرەسى:
- ءيا، ءسىز ونى كوردىڭىز بە؟ ول تۋرالى قايدان بىلەسىز؟
اتاسى:
- ءجۇر، بالام. مەن سەنى ءبىر جاقسى كەشكە الىپ بارايىن. ءدال سول اباي اتاڭ تۋرالى، جۇرە عوي!

(ەرتىپ الىپ، شىعىپ كەتەدى)

1 - جۇرگىزۋشى – بالزيا كونەبايەۆا
بار عۇمىرىن ادەبيەتكە ارناعان،
اقيقاتتىڭ اق جولىنان تايماعان،
ۇلت پەن ءتىلدىڭ بولاشاعىن كوپ ويلاپ،
جاس ۇرپاقتىڭ ار - نامىسىن قايراعان!

2 - جۇرگىزۋشى – امانگەلدى المات
قۇرمەتتى ادەبيەت سۇيەر قالىڭ كوپشىلىك! قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارىنىڭ ءبىرى، دانىشپان اقىن، ويشىل، دانا عۇلامالارىنىڭ ءبىرى، قازاق ادەبيەتىنىڭ شوقتىعى بيىك ءىرى تۇلعاسى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان “قازاقتىڭ باس اقىنى”اتتى سىنىپتان تىس تاربيەلىك شارامىزعا قوش كەلدىڭىزدەر!

1 جۇرگىزۋشى – كونەبايەۆا بالزيا
- جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما، - دەپ جىرلايدى اقىن ءوز ولەڭىندە.

2 - جۇرگىزۋشى – امانگەلدى المات
- ارينە، اباي اتامىز تۋرالى ايتا بەرۋ ارتىق ەمەس. ءبىر قاراعاندا تانىس تاقىرىپ، تانىس بەينە سەكىلدەنگەنمەن، ول تۋرالى بىلەتىنىمىز تىم از - اۋ. ۇلىلىقتىڭ سىرىنا قانىق بولعىمىز كەلسە، دارالىقتىڭ قانداي بولاتىنىن ۇعىنعىمىز كەلسە، دانا اباي الەمىن شارلاپ قايتالىق، قۇرمەتتى حالايىق!
1 - جۇرگىزۋشى – كونەبايەۆا بالزيا
- قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الار،
اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇي.
كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار
ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي،- دەگەندەي، نازارلارىڭىزدا جاس ۇلانداردان قۇرىلعان حور.
سازگەر كومەك ىبىرايەۆتىڭ انىنە جازىلعان ءان، ءسوزى تىلەكتەس كوشەربايدىكى.
ءان ءماتىنى:
1. قازاقتىڭ تۋعان باعىنا
ابايداي دانا بالاسى.
اقىننىڭ عاشىق جىرلارىن
ساعىندى بايتاق دالاسى.
قايىرماسى:
ەلدىكتى جىر عىپ قولدايتىن،
ۇرپاققا جىرىن جالعايتىن.
ەل ءۇشىن ءانى سامعايتىن
جاساي بەر ماڭگى سانامدا.
2. رۋحىمەن بەكەم كۇرەسكەن،
ساناعا عىلىم ۇقتىرعان.
سوزىمەن جارىق، نۇر قۇيعان
اينالدىق دانا، تەكتى ۇلدان.
قايىرماسى.

1 - جۇرگىزۋشى – كونەبايەۆا بالزيا
- ابايدى تانىتۋ ارقىلى ءبىز قازاقستاندى الەمگە تانىتامىز، قازاق حالقىن تانىتامىز. اباي ءارقاشان ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇرانىمىز بولۋى ءتيىس»،- دەيدى ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ. ابايدىڭ ومىرىنەن دەرەك بەرەمىز. ءبىر ءسات ەكرانعا نازار اۋدارالىق(بەينەجازبا ماتەريالى – 2 - 3 مينۋت)
2 - جۇرگىزۋشى – امانگەلدى المات
- ورىستار ءۇشىن – پۋشكين، اعىلشىندار ءۇشىن – شەكسپير، گرۋزيندەر ءۇشىن – رۋستاۆەلي قانداي ۇلى قۇبىلىس بولسا، قازاقتار ءۇشىن اباي دا سونداي تەڭدەسسىز قۇبىلىس (ك. كۋلييەۆ). «اباي تەگى» تۋرالى جۇمىسىمەن ورتادا الدەرمەنوۆا سىمبات.
اباي تەگى
- سالەمەتسىزدەر مە، ادەبيەت سۇيەر قالىڭ كوپشىلىك!
مەن، 9 «ب»- سىنىپ وقۋشىسى الدەرمەنوۆا سىمبات، ءوزىمنىڭ جۇمىسىمدى «اباي تەگى» دەپ الدىم. قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن دىڭگەگى، ءبىرتۋار تاماشا دارىندى دا ۇلى تۇلعاسى اتانعان اباي قۇنانبايەۆتى اقىن، ويشىل، دانىشپان رەتىندە بىلگەنىمىزبەن، ول دانىشپاندىق قاسيەتكە اباي قالاي يە بولدى دەگەن دە سۇراق تۋىندارى انىق. ول ءۇشىن اباي اتامىزدىڭ تەگىنە نازار اۋدارالىق. ورتا ءجۇزدىڭ توبىقتى ارعىن رۋىنان شىققان ولجاي باتىردىڭ ۇرپاعىنان تاراعان. ولجايدان ايدوس، قايدوس، جىگىتەك تاراسا، ايدوستىڭ ايپارا دەگەن ايەلىنەن ىرعىزباي، كوتىباق، توپاي، تورعاي تاراعان. ىرعىزبايدان وسكەنباي، ۇركەر، مىرزاتاي، جورتار بولىپ ونگەن ەكەن. وسكەنبايدىڭ ايەلى زەرە. سول ارقىلى قۇنانبايدان تاراعان تەكتىلىك ابايدا دا ساقتالدى. شىققان، وسكەن ورتاسى وتە داۋلەتتى بولاتىن.
مىنا كورىنىسكە زەر سالايىقشى. اجەسى زەرە دە قىز كۇنىندە وتە باي وتباسىندا تاربيەلەنگەن كورىنەدى. شىن اتى دا باسقاشا ەدى. ول ۇزاتىلاردا ءوز رۋىنىڭ داستۇرىمەن كۇمىس اشەكەيلەرمەن ورانىپ شىققان دەسەدى، ءتىپتى مۇرنىن تەسىپ سىرعا دا سالعان ەكەن. مىنە، وسىنداي وقالاردى كورگەن توبىقتىنىڭ ايەلدەرى «بۇل زەرلى كەلىن بولدى عوي» دەسكەن ەكەن. سودان ونىڭ ەسىمى زەرە اتانعان. زەرەنىڭ كەلىن بولعاننان كەيىن كورگەن ءتۇسى جايىندا ايتاتىن بولساق، بىردە وسكەنباي تۇزدە جۇرگەندە زەرە كيىز ۇيدە دەمالىپ جاتىپ ءتۇس كورگەن ەكەن. تۇسىندە اتاسى ىرعىزباي ۇيگە كىرىپ كەلە جاتادى. قولىندا ۇلكەن - ۇلكەن ءۇش بىردەي قىپ - قىزىل الما ەكەن. كىرگەن بەتتەن بىردەن سۇرىنە جازداپ، قولىنداعى الماسىنىڭ ءبىرىن جەرگە ءتۇسىرىپ الىپتى دا، ەكىنشىسىن قالتاسىنا سالىپ قويادى. ال ءۇشىنشىسىن ءسۇرتىپ كەلىنى زەرەگە سونداي ىلتيپاتپەن ۇسىنعان كورىنەدى. كەيىن وسى ءتۇسى وڭىندە بولعانداي ومىرگە ءۇش نارەستە الىپ كەلەدى. قىزى تايبالا جات جۇرتقا ۇزاتىلىپ، كورمەي كەتىپتى. ۇلى قۇنانباي وتە اقىلدى، زەرەك، سالماقتى بولىپ ەرەكشە وسەدى. ال قۇتتىمۇحانبەت ۇيلەنەر جاسقا جەتكەندە قايتىس بولعان كورىنەدى. زەرە اجەمىز نەمەرەلەرىنىڭ ىشىندە ابايدى ەرەكشە سۇيگەن. اباي تۋعاننان تىم سۇيكىمدى بولعاندىقتان، يبراھيم دەپ قويعان نەمەرەسىنىڭ اتىن اراب تىلىندە «سۇيكىمدى» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن «ابايىم»، «اباي» سوزىمەن اتاعان ەكەن. سودان اباي اتانىپ كەتكەن.