قازاقتىڭ سالت - داستۇرلەرى – ۇلتتىق قۇندىلىق
قازاقتىڭ سالت - داستۇرلەرى – ۇلتتىق قۇندىلىق
قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى
قازاق حالقىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت – داستۇرلەرى، وتە كوپ. قازاق «قازاق» دەگەن اتىن وسى كەزگە دەيىن قازاقي سالت - داستۇرلەرىمەن، توي – مەرەكە، تاعى باسقا دا جول – جوسىندارىمەن تالاي ەلدى تاڭ قالدىرىپ كەلەدى. اتا - بابامىزدىڭ قالدىرعان اسىل مۇراسىن قادىرلەپ، جوعالعاندى جاڭعىرتىپ، قايتا جاڭارتۋ ەندىگى بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءوز قولىندا.
بالانى قىرقىنان شىعارۋ
ءداستۇرلى ورتادا بالا دۇنيەگە كەلگەننەن كىرقىنان شىققانعا دەيىنگى العاشقى قىرىق كۇندىك «وتپەلى كەزەڭدى» ءقاۋىپتى، قاتەرلى ساناپ، جاڭا تۋعان نارەستەنى شىراق جاعىپ كۇزەتىپ، قاسىنان ادام ۇزىلمەي باعادى. بالا قىرقىنان شىققانشا «ءسۇت تىرناعىن»، «قارىن شاشىن» المايدى. قىرىق كۇننەن امان وتكەن نارەستەنى «قاراقۇلاقتاندى» دەپ قۋانىپ، «قىرقىنان شىعارۋ» تويىن جاسايدى. بالانى قىرقىنان شىعاراردا شومىلدىراتىن ىدىستىڭ تۇبىنە كۇمىس جۇزىك، كۇمىس بىلەزىك، كۇمىس سولكەباي سياقتى زاتتار سالىپ، 40 قاسىق تازا سۋ قۇيادى. قازاق ۇعىمىندا كۇمىس - ادالدىقتىڭ بەلگىسى، كۇمىس سالىنعان سۋ — ەڭ تازا سۋ (ارام سۋ، ۋلانعان اس قۇيىلسا كۇمىس ىدىس قارايادى) بوپ ەسەپتەلىنەدى جانە وعان جىن - شايتان جولامايدى.
بەسىككە سالۋ
نارەستەنى العاش بەسىككە بولەۋ ءراسىمى. بەسىككە سالارعا شاقىرىلعان اۋىل - ءۇيدىڭ ايەلدەرى شاشۋىن، جول - جورالعىسىن الا كەلەدى. بالانى العاشقى بولەۋ ۇلگىلى ۇرپاق وسىرگەن قادىرمەندى ايەلگە تاپسىرىلادى. ول وزىنەن باسقا تاعى ءبىر - ەكى كەلىنشەكتىڭ كومەگىمەن بەسىكتى جابدىقتايدى، ءسابيدىڭ اجەسى نە شەشەسى تۇبەكتىڭ تەسىگىنەن بالالارعا ءتاتتى ۇلەستىرەدى. وسىدان كەيىن بەسىكتى وتپەن الاستاپ، بالانى بولەيدى. بەسىككە سالعان ايەلدەرگە كويلەك، جاۋلىق سياقتى سىي تارتىلادى. ۇلكەندەر باتاسىن بەرىپ، بالانىڭ ەر جەتۋىنە، انانىڭ ءۇبىرلى - ءشۇبىرلى بولۋىنا تىلەكتەستىك بىلدىرەدى. جانە بەسىك جىرى ايتىلادى:
تۇساۋ كەسۋ
بالا بەسىكتەن بەلى شىعىپ، ەڭبەكتەنۋدەن وتكەن سوڭ، اياعىن قاز - قاز باسا باستايدى. ءوز اياعىمەن تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىن باسىپ، ءىز ءتۇسىرىپ، ءوز كوزىمەن الدىنا قاراپ، تاڭ - تاماشا بولادى. بۇل كىشكەنتاي بوبەكتىڭ ەڭ العاشقى تالپىنىسى، ءوزى جاساعان تىرشىلىگى. وسىندايدا دانا قازاق بالانىڭ كەلەشەگىنە اق جول تىلەپ،«بالام تەز ءجۇرىپ كەتسىن» دەگەن نيەتپەن «تۇساۋكەسەر» تويىن جاسايدى.
حالىقتىق تۇسىنىك بويىنشا، تۇساۋى كەسىلمەگەن بالا سۇرىنشەك بولادى. تۇساۋكەسەر تويى دا سۇندەت توي سەكىلدى ءاربىر قازاق شاڭىراعىندا ەرەكشە دايىندىقپەن مىندەتتى تۇردە اتالىپ وتىلەتىن ءداستۇرلى قۋانىش.
سۇندەت توي
يسلام دەنىنىڭ جول – جوسىعى بويىنشا قازاقتار ۇل بالانى بەس جاستا ياكي جەتى جاستا سۇندەتكە وتىرعىزادى. وسىعان بايلانىستى توي جاسالادى. توي قارساڭىندا سۇندەتتەلەتىن بالانى باسىنا جانە ەكى يىعىنا ۇكى تاعىپ اتقا مىنگىزىپ، جاقىن تۋىستارى مەن جۇراعاتتارىن ارالاتادى. بارعان جەرىندەگى تۋىستارى شاشۋ شاشىپ قۇتتىقتايدى. بالاعا ۇكى قادايدى، كەپەش كيگىزەدى، ءال – اۋقاتىنا ساي لاق، قوزى، قۇلىن سياقتى جاس ءتولدىڭ ءبىرىن ەن سالىپ بەرەدى. قازاق اراسىنداعى بالا سۇننەتتەۋ ءىسىن وسى كاسىپپەن شۇعىلداناتىن «قوجالار» جۇرگىزەدى. بۇل قوجالاردى قازاق قاۋىمى «مۇحاممەد پايعامباردىڭ اۋلەتى» دەپ ارداقتايدى. بالانىڭ سۇندەت تويىن، حالىق ءىس جۇزىندە ونىڭ قارا قۇلاق بولىپ، قاتارعا قوسىلۋىنىڭ العاشقى ءبىر بەلەسىن تويلاۋ دەپ ساناعان.
قىز ۇزاتۋ
«ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرۋ» اتا انانىڭ تىلەگى ءارى پارىزى. سونىڭ ىشىندە قىز ۇزاتۋ ۇلكەن توي، دۋمان ءارى قىزىق. بۇل كۇنى اتا انا قۋانادى، ءارى جىلايدى. قۋاناتىنى قىز ءوسىردى جانە ونى قۇتتى جەرىنە قوندىرۋى، جىلايتىنى ارينە قيماستىق كوڭىلى.
قۇدالار ادەتتە كەشكىلىك بارۋى كەرەك. مۇندا ويىن ساۋىق، قۇدالىق راسىمدەر مەن كادە جورالار جاسالادى. جاقىن ادامدار قۇدانى ۇيىنە شاقىرادى.
ۇزاتىلاتىن قىزدى ءداستۇر بويىنشا تاڭ اتا، كۇن شىعا جونەلتەدى. ونىڭ الدىندا قىز «قوشتاسۋ جىرىن»، جاستار «جار جار»، «اۋ جار»، «اۋشاديار» ايتىلادى.
بەت اشار
شىمىلدىق ىشىندە وتىرعان كەلىننىڭ باسىنا ورامال جاۋىپ، توي ءوتىپ جاتقان ءۇيدىڭ ەڭ جاقىن، ۇلگىلى كەلىندەرى ەكى جاعىنان قولتىقتاپ الىپ شىعادى. بەتاشاردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور بولعاندىقتان، كەلىنشەكتىڭ ەكى جاعىنا تۇراتىن ايەلدەر جەسىر، جەڭىلتەك، ت. ب. بولماۋى قاتاڭ ەسكەرىلەدى. ورامالدىڭ تەڭگە تۇيىلگەن ۇشىن دومبىرانىڭ موينىنا نە تاياقتىڭ ۇشىنا بايلاپ، جىراۋ بەتاشار جىرىن باستايدى. ول شاڭىراققا جاڭا تۇسكەن كەلىنگە اتا - ەنەسىن، ءۇي - ءىشىن تانىستىرادى، قانداي تۋىسقاندىق جاقىندىعى بار ەكەنىن، بەدەلىن، ءقادىر - قاسيەتىن شەبەر تىلىمەن جەتكىزىپ، ءارقايسىسىنا جەكە - جەكە سالەم جاساتادى. سالەم العان ادام جاس كەلىنگە بەرەتىن سىي - سىياپاتىن اتايدى. مىسالى، سول شاڭىراققا جاقىن اۋقاتتى تۋىستارى قۇلىندى بيە، ەندى بىرەۋلەرى وتاۋعا تىگەتىن كيىز ءۇي، ت. ب. بەرگەن. ءداستۇر بويىنشا، جاڭا تۇسكەن كەلىندى بەتاشار جورالعىسى جاسالماستان بۇرىن قىز - كەلىنشەكتەردەن باسقا ەشكىم كورمەگەن.
باتا بەرۋ
ادال نيەت، جاقسى تىلەك ءبىلدىرۋدىڭ ۇلتتىق ءداستۇرى. داستارقان باسىندا، ءتۇرلى جيىن - تويلاردا، ت. ب. ادام ومىرىندە كەزدەسەر ءىرىلى - ۇساقتى قۋانىشتار كەزىندە توي، قۋانىش يەسىنە ارناپ قول جايىپ، باتا بەرەدى. سونداي - اق، قيىن ساپار، الىس جولعا اتتانعان ازاماتىنا اق جول تىلەيتىن حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان، كەڭ تارالعان داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى. باتا بەرەتىندەر، كوبىنە، كوپتى كورگەن اقساقالدار مەن كەمەڭگەر دە دۋالى اۋىزدى بيلەر بولىپ كەلەدى. باتا قىسىلعاندا — قۋات، قينالعاندا — مەدەت بەرىپ، ءاربىر ءىس - ارەكەتىڭە داڭعىل جول اشىپ، بالە - جالادان قورعايدى دەپ ەسەپتەلگەن. باتا كوزى تىرىلەرگە عانا ەمەس، ارۋاقتارعا دا جاسالعان. باتاسىز، تىلەكسىز ءومىر بولمايدى. “باتامەن ەر كوگەرەدى، جاڭبىرمەن جەر كوگەرەدى” دەپ حالقىمىز تەككە ايتپاعان. باتانىڭ دا قيسىنى، ايتىلاتىن، ايتىلمايتىن جەرى بولادى، قۋانىش پەن تويدىڭ رەتىنە قاراي، سوعان لايىق باتا تىلەگى بولادى.
ياسلي ساد “قىزعالداق”
دايىنداعان: تەلبايەۆا ايىمگۋل
قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى – ۇلتتىق قۇندىلىق. سلايدتى جۇكتەۋ
قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى
قازاق حالقىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت – داستۇرلەرى، وتە كوپ. قازاق «قازاق» دەگەن اتىن وسى كەزگە دەيىن قازاقي سالت - داستۇرلەرىمەن، توي – مەرەكە، تاعى باسقا دا جول – جوسىندارىمەن تالاي ەلدى تاڭ قالدىرىپ كەلەدى. اتا - بابامىزدىڭ قالدىرعان اسىل مۇراسىن قادىرلەپ، جوعالعاندى جاڭعىرتىپ، قايتا جاڭارتۋ ەندىگى بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءوز قولىندا.
بالانى قىرقىنان شىعارۋ
ءداستۇرلى ورتادا بالا دۇنيەگە كەلگەننەن كىرقىنان شىققانعا دەيىنگى العاشقى قىرىق كۇندىك «وتپەلى كەزەڭدى» ءقاۋىپتى، قاتەرلى ساناپ، جاڭا تۋعان نارەستەنى شىراق جاعىپ كۇزەتىپ، قاسىنان ادام ۇزىلمەي باعادى. بالا قىرقىنان شىققانشا «ءسۇت تىرناعىن»، «قارىن شاشىن» المايدى. قىرىق كۇننەن امان وتكەن نارەستەنى «قاراقۇلاقتاندى» دەپ قۋانىپ، «قىرقىنان شىعارۋ» تويىن جاسايدى. بالانى قىرقىنان شىعاراردا شومىلدىراتىن ىدىستىڭ تۇبىنە كۇمىس جۇزىك، كۇمىس بىلەزىك، كۇمىس سولكەباي سياقتى زاتتار سالىپ، 40 قاسىق تازا سۋ قۇيادى. قازاق ۇعىمىندا كۇمىس - ادالدىقتىڭ بەلگىسى، كۇمىس سالىنعان سۋ — ەڭ تازا سۋ (ارام سۋ، ۋلانعان اس قۇيىلسا كۇمىس ىدىس قارايادى) بوپ ەسەپتەلىنەدى جانە وعان جىن - شايتان جولامايدى.
بەسىككە سالۋ
نارەستەنى العاش بەسىككە بولەۋ ءراسىمى. بەسىككە سالارعا شاقىرىلعان اۋىل - ءۇيدىڭ ايەلدەرى شاشۋىن، جول - جورالعىسىن الا كەلەدى. بالانى العاشقى بولەۋ ۇلگىلى ۇرپاق وسىرگەن قادىرمەندى ايەلگە تاپسىرىلادى. ول وزىنەن باسقا تاعى ءبىر - ەكى كەلىنشەكتىڭ كومەگىمەن بەسىكتى جابدىقتايدى، ءسابيدىڭ اجەسى نە شەشەسى تۇبەكتىڭ تەسىگىنەن بالالارعا ءتاتتى ۇلەستىرەدى. وسىدان كەيىن بەسىكتى وتپەن الاستاپ، بالانى بولەيدى. بەسىككە سالعان ايەلدەرگە كويلەك، جاۋلىق سياقتى سىي تارتىلادى. ۇلكەندەر باتاسىن بەرىپ، بالانىڭ ەر جەتۋىنە، انانىڭ ءۇبىرلى - ءشۇبىرلى بولۋىنا تىلەكتەستىك بىلدىرەدى. جانە بەسىك جىرى ايتىلادى:
تۇساۋ كەسۋ
بالا بەسىكتەن بەلى شىعىپ، ەڭبەكتەنۋدەن وتكەن سوڭ، اياعىن قاز - قاز باسا باستايدى. ءوز اياعىمەن تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىن باسىپ، ءىز ءتۇسىرىپ، ءوز كوزىمەن الدىنا قاراپ، تاڭ - تاماشا بولادى. بۇل كىشكەنتاي بوبەكتىڭ ەڭ العاشقى تالپىنىسى، ءوزى جاساعان تىرشىلىگى. وسىندايدا دانا قازاق بالانىڭ كەلەشەگىنە اق جول تىلەپ،«بالام تەز ءجۇرىپ كەتسىن» دەگەن نيەتپەن «تۇساۋكەسەر» تويىن جاسايدى.
حالىقتىق تۇسىنىك بويىنشا، تۇساۋى كەسىلمەگەن بالا سۇرىنشەك بولادى. تۇساۋكەسەر تويى دا سۇندەت توي سەكىلدى ءاربىر قازاق شاڭىراعىندا ەرەكشە دايىندىقپەن مىندەتتى تۇردە اتالىپ وتىلەتىن ءداستۇرلى قۋانىش.
سۇندەت توي
يسلام دەنىنىڭ جول – جوسىعى بويىنشا قازاقتار ۇل بالانى بەس جاستا ياكي جەتى جاستا سۇندەتكە وتىرعىزادى. وسىعان بايلانىستى توي جاسالادى. توي قارساڭىندا سۇندەتتەلەتىن بالانى باسىنا جانە ەكى يىعىنا ۇكى تاعىپ اتقا مىنگىزىپ، جاقىن تۋىستارى مەن جۇراعاتتارىن ارالاتادى. بارعان جەرىندەگى تۋىستارى شاشۋ شاشىپ قۇتتىقتايدى. بالاعا ۇكى قادايدى، كەپەش كيگىزەدى، ءال – اۋقاتىنا ساي لاق، قوزى، قۇلىن سياقتى جاس ءتولدىڭ ءبىرىن ەن سالىپ بەرەدى. قازاق اراسىنداعى بالا سۇننەتتەۋ ءىسىن وسى كاسىپپەن شۇعىلداناتىن «قوجالار» جۇرگىزەدى. بۇل قوجالاردى قازاق قاۋىمى «مۇحاممەد پايعامباردىڭ اۋلەتى» دەپ ارداقتايدى. بالانىڭ سۇندەت تويىن، حالىق ءىس جۇزىندە ونىڭ قارا قۇلاق بولىپ، قاتارعا قوسىلۋىنىڭ العاشقى ءبىر بەلەسىن تويلاۋ دەپ ساناعان.
قىز ۇزاتۋ
«ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرۋ» اتا انانىڭ تىلەگى ءارى پارىزى. سونىڭ ىشىندە قىز ۇزاتۋ ۇلكەن توي، دۋمان ءارى قىزىق. بۇل كۇنى اتا انا قۋانادى، ءارى جىلايدى. قۋاناتىنى قىز ءوسىردى جانە ونى قۇتتى جەرىنە قوندىرۋى، جىلايتىنى ارينە قيماستىق كوڭىلى.
قۇدالار ادەتتە كەشكىلىك بارۋى كەرەك. مۇندا ويىن ساۋىق، قۇدالىق راسىمدەر مەن كادە جورالار جاسالادى. جاقىن ادامدار قۇدانى ۇيىنە شاقىرادى.
ۇزاتىلاتىن قىزدى ءداستۇر بويىنشا تاڭ اتا، كۇن شىعا جونەلتەدى. ونىڭ الدىندا قىز «قوشتاسۋ جىرىن»، جاستار «جار جار»، «اۋ جار»، «اۋشاديار» ايتىلادى.
بەت اشار
شىمىلدىق ىشىندە وتىرعان كەلىننىڭ باسىنا ورامال جاۋىپ، توي ءوتىپ جاتقان ءۇيدىڭ ەڭ جاقىن، ۇلگىلى كەلىندەرى ەكى جاعىنان قولتىقتاپ الىپ شىعادى. بەتاشاردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور بولعاندىقتان، كەلىنشەكتىڭ ەكى جاعىنا تۇراتىن ايەلدەر جەسىر، جەڭىلتەك، ت. ب. بولماۋى قاتاڭ ەسكەرىلەدى. ورامالدىڭ تەڭگە تۇيىلگەن ۇشىن دومبىرانىڭ موينىنا نە تاياقتىڭ ۇشىنا بايلاپ، جىراۋ بەتاشار جىرىن باستايدى. ول شاڭىراققا جاڭا تۇسكەن كەلىنگە اتا - ەنەسىن، ءۇي - ءىشىن تانىستىرادى، قانداي تۋىسقاندىق جاقىندىعى بار ەكەنىن، بەدەلىن، ءقادىر - قاسيەتىن شەبەر تىلىمەن جەتكىزىپ، ءارقايسىسىنا جەكە - جەكە سالەم جاساتادى. سالەم العان ادام جاس كەلىنگە بەرەتىن سىي - سىياپاتىن اتايدى. مىسالى، سول شاڭىراققا جاقىن اۋقاتتى تۋىستارى قۇلىندى بيە، ەندى بىرەۋلەرى وتاۋعا تىگەتىن كيىز ءۇي، ت. ب. بەرگەن. ءداستۇر بويىنشا، جاڭا تۇسكەن كەلىندى بەتاشار جورالعىسى جاسالماستان بۇرىن قىز - كەلىنشەكتەردەن باسقا ەشكىم كورمەگەن.
باتا بەرۋ
ادال نيەت، جاقسى تىلەك ءبىلدىرۋدىڭ ۇلتتىق ءداستۇرى. داستارقان باسىندا، ءتۇرلى جيىن - تويلاردا، ت. ب. ادام ومىرىندە كەزدەسەر ءىرىلى - ۇساقتى قۋانىشتار كەزىندە توي، قۋانىش يەسىنە ارناپ قول جايىپ، باتا بەرەدى. سونداي - اق، قيىن ساپار، الىس جولعا اتتانعان ازاماتىنا اق جول تىلەيتىن حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان، كەڭ تارالعان داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى. باتا بەرەتىندەر، كوبىنە، كوپتى كورگەن اقساقالدار مەن كەمەڭگەر دە دۋالى اۋىزدى بيلەر بولىپ كەلەدى. باتا قىسىلعاندا — قۋات، قينالعاندا — مەدەت بەرىپ، ءاربىر ءىس - ارەكەتىڭە داڭعىل جول اشىپ، بالە - جالادان قورعايدى دەپ ەسەپتەلگەن. باتا كوزى تىرىلەرگە عانا ەمەس، ارۋاقتارعا دا جاسالعان. باتاسىز، تىلەكسىز ءومىر بولمايدى. “باتامەن ەر كوگەرەدى، جاڭبىرمەن جەر كوگەرەدى” دەپ حالقىمىز تەككە ايتپاعان. باتانىڭ دا قيسىنى، ايتىلاتىن، ايتىلمايتىن جەرى بولادى، قۋانىش پەن تويدىڭ رەتىنە قاراي، سوعان لايىق باتا تىلەگى بولادى.
ياسلي ساد “قىزعالداق”
دايىنداعان: تەلبايەۆا ايىمگۋل
قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى – ۇلتتىق قۇندىلىق. سلايدتى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
«اقپاراتتىق كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ»
