InfoHub Logo

№42 جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ
6 "ب" سىنىپ وقۋشىسى: اتىكە ءامينا
جەتەكشىسى: سالتانمۋراتوۆا ەلميرا حاميتوۆنا

كوكتەم ... شۋاقتى كوكتەم، شۇعىلالى كوكتەم. اسىرەسە، بۇل كوكتەمدى ب ا ق يەلەرى مەن ديحاندار قالاي كۇتەدى دەسەڭىزشى! كوكتەم شىعىسىمەن ولار جەر انانىڭ ءتوسىن گۇلگە ورايدى. گۇل. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز «جەردىڭ كوركى - گۇل» دەيدى ەمەس پە؟ دەسەك تە، گۇلدىڭ دە گ ۇلى بار. كوكتەمگى باقتىڭ ەڭ ايگىلى گ ۇلى – قىزعالداق (تيۋلپان). قاhارلى قىستان جالىققان ادام كوڭىلىنە قۋانىش سىيلاپ، ساۋلەلى سەزىمدى قىتىقتاپ وياتاتىن دا وسى گۇل. سوندىقتان دا ب ا ق يەلەرى وزدەرىنىڭ باقشاسىن گۇلدەندىرۋدى قىزعالداقتان باستايدى. سونداي اق، بۇل گۇل مەكتەپ اۋلاسىندا دا ادەمى كورىك بەرەدى.

نەگىزىنەن قىزعالداقتىڭ وتانى - ورتالىق ازيا. ول تۇرىك كوشپەندىلەرى ارقىلى ازيانىڭ باسقا بولىكتەرىنە تاراپ، پارسى، تۇرىك مەملەكەتتەرى پاتشالارىنىڭ سۇيىكتى گۇلىنە اينالدى. قىزعالداق ءحۇI عاسىردىڭ ورتاسىندا تۇرىك ەلىندەگى نەمىس ەلشىسى ارقىلى گەرمانياعا جەتتى. وسى كەزدەن باستاپ، ەۋروپا بايلارى ءۇشىن قىزعالداق ەرەكشە ورىن الدى. ال، گوللانديالىق باي ساۋداگەرلەر ءۇشىن قىزعالداق - بايلىقتىڭ بەلگىسى بولدى. ءتىپتى، ەرەكشە تۇرلەرى ءۇشىن بار بايلىعىن جۇمساعاندار دا كەزدەستى.

جالپى، قىزعالداق - لالاگۇل تۇقىمداسقا جاتاتىن پياز تەكتى كوپجىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. ونىڭ ءجۇز ەلۋگە جۋىق جابايى ءتۇرى بولسا، 32 ءتۇرى قازاقستاننىڭ دالالارى مەن تاۋلارىندا وسەدى. قازاقستاننىڭ ەندەميگى بولىپ سانالادى. سەلەكسيونەرلەردىڭ بىرنەشە جىلدار بويعى ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا بۇگىندە قىزعالداقتىڭ ءۇش مىڭنان استام ءتۇرى بار.  

بۇلاردىڭ بيىكتىگى 5-50سم.گە دەيىن. ساباعى جۇمىر، تىك وسەدى. تامىرىمەن جالعاسقان بۋىنىندا پيازشىعى بولادى. جەمىسى - قاۋاشاق.

قىزعالداق اسەمدىك جانە گۇلىنەن حوش ءيىستى زات الۋ ءۇشىن وسىرىلەدى.

قىزعالداقتىڭ جەر استىنداعى بولىگى كوكتەمدە قىسقا ۋاقىت ىشىندە داميدى. ولار 20-25كۇن بويى گۇلدەيدى.

قىزعالداقتىڭ ەڭ العاشقى توبى ءساۋىر ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىنان گۇلدەي بەرەدى؛ برييان ستار بيىكتىگى 20-25  سم.-گە دەيىن، ءتۇسى قىزىل قوڭىر، يبيس بيىكتىگى 20-25 سم.-گە دەيىن، ءتۇسى اشىق سارى، ەلەكترا بيىكتىگى 20-25 سم.گە دەيىن، ءتۇسى - شىمقاي قىزىل (قارا قوشقىل)، مۋريلو- بيىكتىگى  20-25سم.گە دەيىن، ءتۇسى اق.

كەش گۇلدەيتىن قىزعالداقتار؛ مامىر ايىنىڭ ورتاسىنان سوڭىنا دەيىن گۇلدەيدى؛ نيفەتوس- بيىكتىگى 60 سم، سارعىش ءتۇستى، مادام باتتەرفلياي- بيىكتىگى 65-70 سم، اشىق سيرەن ءتۇستى، پرينسەسسا ەليزابەت- بيىكتىگى 45-50 سم، تاڭقۋراي ءتۇستى.

قىزعالداقتار كۇن ساۋلەسى مول تۇسەتىن، جەلدەن ىق جەرلەردە وتە جاقسى وسەدى. ولار جاقسى قۇرعاتىلعان، قۇنارلى قۇمدى توپىراقتى سۇيەدى. قىزعالداقتى ساباعىنىڭ بيىكتىگىنە بايلانىستى جەرگە 12-15سم. تومەن ەگەدى.

جالپى، قىزعالداقتار پيازىنىڭ جانىنان ءوسىپ شىعاتىن قوسىمشا پيازشىعى  ارقىلى كوبەيەدى. ولار قىركۇيەكتىڭ سوڭىندا جەرگە ەگىلەدى.

قىزعالداقتىڭ جاپىراقتارى سارعايعاننان كەيىن،ونىڭ ساباقتارىن جىل سايىن جاز ايلارىندا (مامىر- ماۋسىم) قازىپ الۋ كەرەك. قازىپ الىنعان پيازشىقتارىن قوراپتارعا سالىپ، جەرتولەدە نەمەسە قۇرعاق، كۇن تۇسپەيتىن، ءبىراق اۋا الماسىپ تۇراتىن بولمەدە، 15-17 گرادۋستىق جىلى جەردە ساقتاۋ كەرەك. ءتىپتى، جىل سايىن قازا بەرمەي  جىلدا قازىپ الىپ، ساباعىن بولسە دە بولادى. ول ءۇشىن جاپىراعىن قالدىرىپ، جاز ايلارىندا ازىراق سۋارۋ كەرەك.

قىزعالداقتى كوشەنى، اۋلانى ادەمىلەۋ ءۇشىن كوپ پايدالانادى. سونداي-اق،تەپليسادا گۇلدەتىپ، ناۋرىز مەيرامىندا ساتادى. ارينە، بويىنا، تۇسىنە بايلانىستى قىزعالداقتى ەگۋ ءادىسى دە ءارتۇرلى. مۇمكىندىگىنشە ءتۇر تۇسىنە قاراي قىزعالداقتاردى توپتاپ ەككەن ادەمى كورىنەدى. ەرەكشە اسەم كوركىمەن دارالاناتىن گۇل بولعاندىقتان، ونى بىلمەيتىن ادام كەمدە- كەم. وسى سەبەپتى دە قازاقستان - قىزعالداقتىڭ وتانى بولىپ سانالادى.

---