قىزىل گاۋلياڭ
ءى
مىڭ توعىز ءجۇز وتىز توعىزىنشى جىل. ەسكىشە تامىز ايىنىڭ توعىزىنشى جاڭاسى. باندىنىڭ بالاسى — مەنىڭ اكەمنىڭ جاسى ون تورتكە تولادى. ءدال سول كۇنى ول ارادا جىلدار وتكەن سوڭ اتاعى جەر جارىپ، داڭقى ورلەيتىن ايگىلى ساردار ءۇي جاناۋدىڭ قوسىنىنا قوسىلىپ، ءجياۋ-پيىڭ تاس جولىندا جاۋدىڭ ماشينە باتالونىنا تورۋىلداپ سوققى بەرۋ سوعىسىنا قاتىسادى. جولعا شىعاردا مەشپەتىن جەلبەگەي جامىلعان اجەم ولاردى اۋىلدىڭ شەتىنە دەيىن ۇزاتىپ سالادى. «وسى ارادا قالىڭىز»، — دەيدى ءۇي ساردار اجەمە. «دۋگۋان، وكىل اكەڭنىڭ ايتقانىنا قۇلاق اس»، — دەيدى اجەم مەنىڭ اكەمە قاراپ. ءۇن قاتپاعان اكەم اجەمنىڭ كەلىستى تۇلعاسىنا مۇقيات كوز تاستايدى. مەشپەتىنىڭ استارىنان اڭقىعان جۇپار ءيىسى مۇرنىنا جەتكەندە، ونە-بويى ءدىر ەتە قالادى. دەنەسىنە ءدىرىل جۇگىرگەن اكەمنىڭ سول ءسات ىشەك-قارنى شۇرىلداپ قويا بەرەدى. «ال كەتتىك، وكىل بالام»، — دەيدى ءۇي ساردار اكەمنىڭ باسىنان سيپاپ قويىپ.
اينالا كۇڭگىرت تارتىپ، ودان سايىن بۇلىڭعىرلانا تۇسەدى. جەر قايىسقان قولدىڭ ءدۇبىرى الىسقا كەتەدى. ماڭايىن سوقىر تۇمان تۇتقان اكەم ەشتەڭە كورە المايدى. سارتىلداعان اياق دىبىستارىن ەستىگەنى بولماسا، ساربازداردىڭ قاراسى كوزىنە شالىنبايدى. ءۇي سارداردىڭ ەتەگىنە تاس بولىپ جابىسقان كۇيى اياعىن شيراق باسىپ ءجۇرىپ وتىرادى. ارتتا قالعان اجەم تەڭىز جاعاسىندا تۇرعانداي جالعىز قالقيىپ بىرتە-بىرتە الىستاي بەرەدى. ال كولكىگەن اق-سۇر تۇمان ودان سايىن قالىڭداپ، تولقىن اتادى. ءۇي سارداردىڭ بۇيىرىنە جاباسىپ كەلە جاتقان اكەم شالقار ايدىنداعى جالقى كەمەنىڭ جىبىنە جارماسقانداي قوڭىلتاق كۇي كەشەدى.
وسىلايشا اكەم ءوز اۋىلىنداعى القىزىل گاۋلياڭ القابىنان سورايا بوي سوزعان، بەتىنە ءالى جازۋ ءتۇسىپ ۇلگەرمەگەن، وزىنە ارناپ تۇرعىزىلعان كوك ءتۇستى قۇلپىتاسقا قاراي جاقىنداپ كەلە جاتادى. ونىڭ الدەقاشان ءشوپ باسقان زيراتىنىڭ باسىنا سودان ءسال ىلگەرى اق ەشكى جەتەكتەگەن ءبىر بالا كەلىپ، ەشكىسى بەيىت ۇستىندەگى شۇيگىن شوپكە باس قويعاندا ءوزى مەلشيىپ تۇرعان تاسبەلگىنىڭ ۇستىنە شىعىپ، كۇشەنە ءبىر شاپتىرىپ الىپ، ارتىنان ءور داۋىسپەن وزانداتا بىلاي دەپ ءان سالعان ەكەن:
— گاۋلياڭ قىزاردى!.. جاپوندىقتار كەلدى... دايىندالىڭدار باۋىرلار!.. مىلتىق وقتاپ، زەڭبىرەك اتىڭدار!..
بىرەۋلەر ماعان «ەشكى باققان الگى قارابورباي سەن بولاتىنسىڭ» دەيدى. مەن انىعىن بىلمەيمىن. كەزىندە مەن گاۋمي اۋدانىنىڭ دۇڭبي اۋىلىن ەرەكشە ۇناتتىم، ىلكىدە مەن گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىن ەرەكشە جەك كوردىم، ەرجەتكەن سوڭ ماركسيزمدى قۇلشىنا ۇيرەنىپ، سوڭعى ەسەپتە، گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىنىڭ الەمدەگى ەڭ كوركەم ءارى ەڭ سۇرىقسىز، ەڭ جاڭاشىل ءارى ەڭ كەرىتارتپا، ەڭ كىرشىكسىز جانە ەڭ لاس، داڭقتى ءارى ەڭ سۇمىراي، ءتۇبىن ءتۇسىرىپ ىشە دە بىلەتىن، ەستەن تانىپ سۇيە دە بىلەتىن جەر ەكەنىن تانىپ جەتتىم. وسى توپىراقتا تىرلىك كەشكەن مەنىڭ اۋىلداستارىم وزدەرىنىڭ جەڭسىك اسى گاۋلياڭدى جىل سايىن اياماي ەگەدى. تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي شەتسىز دە شەكسىز گاۋلياڭ القابى نارت قىزىل تۇسكە ەنەدى — تولقىعان قان تەڭىزىنە اينالادى. گاۋميدى كوركەيتكەن وسى — قىزىل گاۋلياڭ، ونداعى ادامدارعا قاسىرەت اكەلگەن دە — وسى گاۋلياڭ، جۇرەكتەرىندەگى سۇيىسپەنشىلىكتى تاسىتقان دا — وسى گاۋلياڭ.
كۇز سامالى سىزدى عوي، ال كۇنى — شۋاقتى. بوزعىل اسپاننان تۇيدەك-تۇيدەك اقشا بۇلتتار قالىقتاپ وتكەندە، استىداعى گاۋلياڭ القابىنا تۇسكەن كۇلگىن كولەڭكەسى باياۋ سىرعىپ ماڭىپ بارا جاتادى. گاۋلياڭ ساباعىنىڭ اراسىندا ارى-بەرى سابىلعان قىزعىلت ءوڭدى ادامدار توپ-توپ بولىپ اۋ جايىپ جۇرەدى. ولاردىڭ ونداعان جىلدىق ءومىرى ءدال وسىلاي، ءبىر كۇنگىدەي بولىپ وتكەن. ولار — ادام ءولتىرىپ، كەرۋەن توناعان كىسىلەر، وتانىنا دەگەن ادالدىعىن دا ايگىلگەن. ولار تاعى قاسىرەتكە تولى ۇزاق-ۇزاق قاھارماندىق داستاندارىن جازىپ، ءبىز سەكىلدى قارا باسى عانا قالقايىپ جۇرگەن ازعىنداعان ۇرپاقتىڭ جەتەسىزدىگىن كوزىنە شۇقىپ كورسەتكەندەر. مەن ارىنداعان ۋاقىت تىنىسىنان زاماننىڭ قارىشتاپ دامىعانىن دا، سوعان قوسا، تۇقىمنىڭ جەمىرىلىپ، بورداي توزىپ بارا جاتقانىن دا اڭدايمىن.
اۋىلدان ۇزاعان قارۋلى جاساق الدەبىر تار جولعا ءتۇسىپ، ءۇرتىس تارتىپ وتىرادى. كىسى اياعىنىڭ تىقىرىمەن جارىسىپ، جول جيەگىندەگى بالاق قاققان ءشوپتىڭ بىرت-بىرت ەتكەن دىبىسى دا ەستىلىپ كەلە جاتادى. ءتىپتى دە قالىڭداي تۇسكەن سۇر بۇلت قۇبىلا جوڭكىلەدى. جيىلا-جيىلا مەرۋەرت مونشاققا ايلانعان سۋ تامشىلارى ءبىر شوكىم سەلدىر شاشى توبەسىنە جابىسقان اكەمنىڭ بەتىنە مولدىرەي شاشىرايدى. قوس تاراپتاعى گاۋلياڭ اراسىنان جالبىزدىڭ جاعىمدى يىسىمەن قوسا، گاۋلياڭنىڭ كەبەرسىگەن كەرمەك لەبى دە ۇرادى. الدەقاشان اڭداعانىمەن، بۇل اكەمە جاڭالىق تا، تاڭسىق تا بولىپ سەزىلمەيدى. وسى رەتكى تۇماندى جورىقتا اكەمنىڭ تاناۋىنا باسقا ءبىر عاجىپ ءيىس — قىزىل مەن سارىنىڭ اراسىنداعى كۇلىمسى ءيىس كەلەدى. جالبىز بەن گاۋلياڭ لەبىنە دەندەي ءسىڭىپ، سۇزىلە جەتكەن وسى ءيىس... اكەمنىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە كوپتەن بەرى بۇعىپ جاتقان ءبىر كونە ەستەلىكتى وياتادى...
...جەتى كۇننەن كەيىن — تامىزدىڭ ون ءتورتىنشى جاڭاسى — قاربىز مەرەكەسى ەدى. تولعان اي اسپانعا باياۋ كوتەرىلىپ، تومەندەگى مۇلگىپ قالعان قالىڭ گاۋلياڭ شاشاعى ءسۇت ساۋلەگە شومىلىپ، قۇددى ءبىر سىناپقا مالىپ العانداي جارقىراپ، سىڭسىپ تۇرادى. اي نۇرىنىڭ استىندا جۇرگەن اكەم قازىرگىمەن سالىستارعاندا الدەقايدا جيىركەنىشتى كۇلىمسى ءيىستى يىسكەيدى. ول كەزدە دە ونى ءۇي ساردار جەتەكتەپ، گاۋلياڭ القابىنىڭ اراسىندا كەلە جاتقان-دى. ءۇش جۇزدەن استام اۋىلداسىنىڭ ايقاسا سۇلاپ، قولتىقتاسا قۇلاعان دەنەلەرى، ولاردان اققان قىزىل قان گاۋلياڭ القابىنىڭ قارا توپىراعىنا ءسىڭىپ، باتپاققا اينالدىرعان ايانىشتى كورىنىس قادامدارىن ىركىپ، جۇرىستەرىن تەجەيدى. قوڭىرسىعان ءيىس قولقالارىن اتىپ، تىنىستارىن تارىلتادى. ادام ەتىنە ابدەن دانىككەن ءبىر توپ يت گاۋلياڭ اراسىنا شوقيىپ وتىرىپ الىپ، اكەم مەن ءۇي سارداردى كىرپىك قاقپاي باعادى. ناگانىن سۋىرىپ العان ءۇي ساردار ەكى وقپەن ەكەۋىنىڭ كوزىن جويادى. ارتىنان تاعى قوس وق شىعارىپ، جۇپ ءيتتىڭ جوقتاۋىن اسىرادى. تۇرا قاشقان ءۇيىرلى يت الىستاپ بارىپ، وزانداتا ۇلىپ الىپ، ءولى دەنەلەرگە قايتا كوز تىگەدى. كۇلىمسى ءيىس بارعان سايىن كۇشەيە تۇسەدى... ءۇي ساردار بار داۋىسىمەن: «جاپوندىق يتتەر! يتتەن تۋعان جاپوندار!» — دەپ ايعاي سالىپ، يتتەرگە قاراتا بار وعىن تۇگەل جاۋدىرىپ، قورقاۋلاردى قاشىققا قۋىپ تاستايدى. «بالام، كەتتىك!» — دەيدى سوسىن اكەمە بۇرىلىپ. ەكەۋى اي جارىعىندا گاۋلياڭ القابىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە قاراي ەندەپ كەتە بەرەدى. اينالانى تورلاپ، قۇرساپ العان الگى ءبىر سۇيكىمسىز ءيىس اكەمنىڭ جاندۇنيەسىنە ەنىپ، رۋحىنا ءسىڭىپ كەتەدى. كەيىنگى، شايقاس ءتىپتى دە كەسكىلەسە تۇسكەن اۋىر كۇندەردە اجىراماس سەرىك بولىپ، جانىنان قالماي ەرىپ جۇرەدى.
قويۋ تۇمان اراسىندا گاۋلياڭ جاپىراقتارى توقتاۋسىز سۇيكەلىپ، ىزىڭداپ باعادى. قالىڭ تۇمان استىندا تاعى... وسى ويپاتتاعى كەڭ جازىقتى كەسىپ وتەتىن ءموشۇي وزەنىنىڭ بىردە كۇشەيىپ، بىردە السىرەگەن، بىردە الىستاپ، بىردە جاقىنداعان سارىنى دا تالىعا جەتىپ تۇرادى. قوسىننىڭ ورتاسىندا كەلە جاتقان اكەمنىڭ الدى دا، ارتى دا گۇرس-گۇرس باسقان اياق دىبىستارى مەن القىنا العان اۋىر دەمدەر ەدى. الدەكىمنىڭ مىلتىق ءدۇمى كەيدە جانىنداعىنىكىمەن قاقتىعىسىپ، شاق-شۇق ەتە قالادى. كىم ەكەنى بەلگىسىز جانە ءبىر كىسىلەر قۋراعان ادام قاڭقاسى سەكىلدى بىردەڭەلەردى شىتىر-شىتىر تاپتاپ وتەدى.
اكەمنىڭ الدىندا ءبىر كىسى دامىلسىز جوتەلىپ كەلە جاتادى. قۇلاققا تانىس ۇيرەنشىكتى ءۇن. نازار اۋدارعانى سول اكەمنىڭ ەسىنە ول كىسىنىڭ قوس جەلپۋىشى — اشۋ قىسسا، قانى تاسىپ، قىزىرىپ شىعا كەلەتىن ءداۋ ەكى قۇلاعى تۇسەدى. تامىرلارى قانتالاپ، جۇقالىعىنان كۇن كورىنەتىن بۇل قۇلاق ۋاڭ ءۋىنيدىڭ باسىنداعى ەل نازارى ءجيى اۋاتىن وقشاۋ مۇشە ەدى. تاپالداۋ كەلگەن ونىڭ قازانداي باسى ەكى يىعىنىڭ اراسىنان قىلتيىپ تۇراتىن. بار زەيىنىمەن قاراعان اكەم قالىڭ تۇمان اراسىنان ونىڭ جوتەلگەن سايىن قالتاقتاپ، قوزعالىپ كەلە جاتقان باسىن كورەدى. سول ءسات جاتتىعۋ الاڭىندا وڭباي تاياق جەگەندە وسى باستىڭ وسىلاي قالتاقتاپ قالعانىن قىنجىلا جادىنا الادى. ول كەز ونىڭ ءۇي ساردار جاساعىنا جاڭا قوسىلعان كەزى ەدى. جاتتىعۋ الاڭىندا سارداردىڭ ورىنباسارى رىن دەگەن كىسى، اراسىندا ۋاڭ ۋىني دا بار، بارلىق ساربازعا: «وڭعا بۇرىل!» — دەپ بۇيرىق بەرەتىن. مۇنى قىزىق كورگەن ۋاڭ ۋىني قالاي بۇرىلارىن بىلمەي، ورنىندا قادام باسىپ تۇرىپ قالاتىن. ورىنباسار رىن ونىڭ بوكسەسىنەن قامشىمەن تارتىپ جىبەرەتىن. «ويباي، اپا!» — دەپ باج ەتكەن ۋاڭنىڭ جۇزىنە كۇلگەنى، نە جىلاعانى بەلگىسىز ءبىر كەيىپ تەپسىنىپ شىعا كەلەتىن. تاپال تامنىڭ سىرتىنان قاراپ تۇرعان بالالار دۋ كۇلەتىن.
اياعىن كوتەرگەن ءۇي ساردار ۋاڭ ءۋىنيدى قۇيرىقتان ءبىر تەبەدى.
— نەگە توقتاۋسىز جوتەلەسىڭ؟
— ءۇي ساردار... — دەيدى اكەتىپ بارا جاتقان جوتەلىن زورعا تەجەگەن ۋاڭ ۋىني. — تاماعىم جىبىرلاپ توقتاماي جاتىر...
— جىبىرلاسا دا، جوتەلمە! نىسانانى سەزدىرىپ قويساڭ، باسىڭدى الام!
— قۇپ، ساردار! — دەپ ءسوز بەرگەن ۋاڭ ءۋىنيدىڭ كومەيىنە تاعى كەلىپ جوتەل كەپتەلەدى.
جەلكەدەن قارماعان ءۇي ساردار شەڭگەلىنىڭ بوساعانىن اڭداعان اكەم، ۋاڭ ءۋىنيدىڭ موينىندا پىسكەن ۇزىمدەي كۇلگىن ءتۇستى ساۋساق تابى قالعانىن بايقايدى. ۋاڭ ءۋىنيدىڭ شوشىنا باقىرايعان بوزعىلت كوزدەرىنەن اسەرلەنۋ دە، جابىرلەنۋ دە قاتار ۇشقىندايدى.
كوپ وتپەي قوسىن گاۋلياڭ القابىنا بويلاي ەنەدى. اكەم وتكىر تۇيسىگىمەن قالىڭ قولدىڭ شىعىس وڭتۇستىككە قاراي بەتتەپ كەلە جاتقانىن شامالايدى. الگىندە جۇرگەن ەسكى سۇردەك اۋىلدان شىعىپ، ءموشۇي وزەنىنىڭ جاعاسىنا اپاراتىن جالعىز سوراپ ەكەنىن بىلەدى. كۇن باردا ول سۇپ-سۇر بولىپ شۇبالىپ جاتاتىن. ەرتە كەزدە مايى شىققان قارا توپىراقتان جاسالعان جول ۋاقىت وتە كەلە تاپتالىپ، قارا توپىراعى استىنا ءتۇسىپتى دە، ۇستىندە قوي مەن سيىردىڭ اشا تۇياعىنان گۇل ءتارىزدى ءىز قالاتىن بورپىلداق سۇرلەۋگە اينالىپتى. ودان قاشىر، جىلقى، ەسەك سەكىلدى دوڭگەلەك تۇياقتىلاردىڭ دا ۇلكەن-كىشى دوعا ىزدەرى مەن سولعان الما ءتارىزدى كەپكەن تەزەكتەرىن دە ۇشىراتۋعا بولاتىن. كەيدە قۇرت كەمىرگەن جۇقا ناننان اۋمايتىن سيىر جاپالارى دا كەزدەسىپ قالاتىن، ال قويدىڭ ۇساق قۇمالاعى توگىلىپ قالعان قارا بۇرشاق قۇساپ ءار جەردە شاشىلىپ جاتاتىن. اكەم بۇل جولمەن كوپ ءجۇرىپتى. كەيىن جاپوندىقتاردىڭ كومىر كەنىندە اۋىر جۇمىسقا جەگىلگەندە كوز الدىنان وسى جول تالاي رەت كولبەڭدەپ ءوتىپتى. وسى جولدىڭ ۇستىندە بولعان نەشە ءتۇرلى كۇلكىلى، قايعىلى قويىلىمداردا باس كەيىپكەرگە اينالعان اجەمنىڭ كوركەم بەينەسى قايتا-قايتا سومدالعانىن اكەم بىلمەيتىن. بۇل جاعى ماعان ءمالىم ەدى. و ءبىر كەزدە گاۋلياڭ كولەڭكەسى كولەگەيلەگەن قارا توپىراق ۇستىندە اجەمنىڭ اسىل تاستاي اق ءتانى ايداي جارقىراپ سۇلاپ جاتقانىنان دا اكەم حابارسىز-تۇعىن، ال ماعان بەلگىلى ەدى.
گاۋلياڭ القابىنا ەندەپ ەنگەن سوڭ، تۇمان ءتىپتى دە قويۋلانىپ، توقتاۋ سۋداي ىركىلدەپ، شوگە تۇسەدى. ساربازداردىڭ يىعى مەن ارقالاعان زاتتارى گاۋلياڭ ماساعىنا ءجيى سوعىلىپ، ساتىرلاعان دىبىسقا ىلەسە جاپىراقتاردان ۇلكەن-ۇلكەن سۋ تامشىلارى تىنباي ءۇزىلىپ، توگىلىپ كەلە جاتادى. ءمولدىر مونشاقتار سونداي سۋىق ءارى ءتىل ۇيىرگەندەي ءدامدى ەكەن، اسپانعا قاراعان اكەمنىڭ اۋزىنا باداناداي بىرەۋى كەلىپ تۇسەدى. اۋناقشىعان اق مامىق اراسىنان اكەم تەڭسەلگەن گاۋلياڭ باسىن انىق كورەدى. شىق سۋىنا تويىنىپ، ابدەن جۇمسارعان گاۋلياڭ جاپىراعى اكەمنىڭ جەيدەسى مەن ءجۇزىن ايالاي سيپايدى. نۋ گاۋلياڭنىڭ تەربەلىسىنەن پايدا بولعان بولماشى لەپ اكەمنىڭ توبەسىنەن جۇمساق قانا ءوبىپ وتەدى. ءموشۇي وزەنىنىڭ سارىنى بارعان سايىن قاتايا تۇسەدى.
اكەم ءموشۇي وزەنىنىڭ سۋىنا كوپ شومىلىپتى. مالتاۋعا دەگەن قۇشتارلىق ونىڭ تۋا ءبىتتى قاسيەتى بولعان سياقتى. اجەمنىڭ ايتۋىنشا، سۋدى كورگەندە تۋعان شەشەسىن كورگەننەن بەتەر اسىعادى ەكەن. بەس جاسىندا قوڭىرقاي ءتۇستى قۇيرىعىن كورسەتىپ، قوس اياعىن كوككە كوتەرىپ، ۇيرەك بولىپ سۇڭگيدى ەكەن تەرەڭگە. ءموشۇي وزەنىنىڭ ءتۇبى ماي سەكىلدى جۇپ-جۇمساق، جىلت-جىلت جارىق شاشاتىن قارا تۇنبا ەكەنىن اكەم سوندا ءبىلىپتى. وزەننىڭ ساز-باتپاقتى جاعاسىن قاقالعان قالىڭ قامىس پەن كوكپەنبەك جولجەلكەن، جەرگە جابىسا كوكتەيتىن جابايى تىرنا جانە تىكەسىنەن تىك وسەتىن ايۋ بادام كومكەرسە كەرەك. قايراڭ تۇنبالارىنان سۋ شايانىنىڭ ىزدەرى ءجيى كەزدەسەدى ەكەن. كۇز جەلى ىزعىپ، اۋا رايى سالقىن تارتا باستاعاندا توپ-توپ قوڭىرالا قاز بىردە تىزبەك بولىپ، بىردە جەبەنىڭ ۇشىنا ۇقساپ وڭتۇستىككە قاراي اۋادى ەكەن. گاۋلياڭ قىزارىپ، باتىستان جەلەمىك تۇرعاندا تاعات تاپپاعان ات تۇياعىنداي سۋ شاياندارى توپ-توپ بولىپ جاعاداعى باتپاققا ءورىپ شىعىپ، كوك مايسا اراسىنان تۇنىمەن جەم ىزدەيدى ەكەن. سۋ شاياندارى سيىردىڭ جاس تەزەگى مەن جانۋارلاردىڭ ولەكسەسىنە سونداي ءوش بولسا كەرەك.
وزەن گۇرىلىن ەستىگەن اكەم وتكەن كۇزدىڭ ءبىر كەشىن، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قارت قىزمەتكەرى ليۋ لوحان اتاعا ىلەسىپ وزەن جاعاسىنا، سۋ شايانىن اۋلاۋعا بارعانداعى كورىنىستەردى ەسكە الادى: قوڭىر بوياۋلى كەش، وزەن ارناسىن قۋالاي سوققان التىن كۇرەك، شەتسىز دە شەكسىز كوگىلدىر اسپان، وندا جامىراعان جاسىل جۇلدىزدار... ءبارى-بارىن جادىنا تۇسىرەدى. «جەتى قاراقشى» شوق جۇلدىزى — ءولىمدى باقىلايدى، «وڭتۇستىك ءشومىشى» — تىرشىلىكتى كۇزەتەدى، «سەگىز بۇرىشتى اينەك قۇدىق» — ونىڭ ءبىر كىرپىشى كەم، قاتتى مازاسىزدانعان «سيىرشى جىگىت» اسىلىپ ولەم دەيدى، قايعىرعان «توقىماشى قىز» وزەنگە سەكىرمەك... سونىڭ ءبارى سامساپ توبەدە تۇرادى. ءبىزدىڭ ۇيدە نەشە ون جىل جۇمىس ىستەگەن ليۋ لوحان اتا ءبىزدىڭ اراق ءوندىرىسىمىزدىڭ بارلىق شارۋاسىنا جاۋاپتى بولاتىن. اكەم ول كىسىنى تۋعان اتاسىنداي كورىپ، قاشان كورسەڭ الدى-ارتىن وراپ، سوڭىنان قالماي ەرىپ جۇرەتىن.
اكەمنىڭ تۇمان لايلاپ، قوبالجىتقان كوڭىلىن ءتورت بولەك اينەكتەن قۇرالعان ۇستەل شامنىڭ جارىعى جارقىراتىپ جىبەرەدى. كەروسيننىڭ ءتۇتىنى ۇستەل شامنىڭ ۇستىنە جاۋىپ قويعان جۇقا قاڭىلتىردان — سوعان ويىلعان تەسىكتەن شۇبالىپ شىعىر تۇرادى. شام جارىعى بەس-التى مەتر جەردەگى نارسەلەردى كوزگە ارەڭ شالىندىرعانداي وتە ءالسىز. وزەن سۋى جوڭىلە اعىپ، شام جارىعى تۇسكەن تۇستان وتكەندە پىسكەن ورىكتەي سارعايىپ ادەمى كورىنەدى. ءبىراق، لەزدە جىلجىپ، عايىپقا سىڭەدى. قاراڭعىلىق قىمتاعان وزەن سۋىنا كوكتە جامىراعان جۇلدىزدار كەلىپ قوناقتايدى. سۋلىقتارىن جامىلعان اكەم مەن لوحان اتا شام جانىندا وتىرىپ، وزەن اعىسىنىڭ قۇمىعا شىققان ۇنىنە — تۇنشىققان سارىنىنا قۇلاق تۇرەدى. وزەن ارناسىنىڭ قوس جاعالاۋىنداعى ۇشى-قيىرسىز گاۋلياڭ القابىنان وقتىن-وقتىن كۇيىت قىسقان تۇلكىنىڭ ىڭىرسي ۇلىعان ءۇنى ەستىلەدى. ءبىر كەزدە سۋ شاياندارى جارىققا ۇمتىلىپ، شام ماڭىنا جينالا باستايدى. اكەم مەن لوحان اتا تىپ-تىنىش وتىرىپ، اينالاداعى سيقىرلى سىبىرعا دەن قويادى. وزەننىڭ قۇي تابانىنان كوتەرىلگەن كۇلىمسى ءيىس ءالسىن-الى ۇزىلە جەتەدى. قاپتاپ كەلگەن توپ-توپ سۋ شايانى اينالا قورشاپ، قاتارى تۇراقسىز دوپ-دوڭگەلەك شەڭبەر جاسايدى. دەگبىرسىزدەنىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرماق بولعان اكەمدى لوحان اتا ۇستاپ قالادى. «اسىقپا! — دەيدى سوسىن. — ۇشقالاق ادام ىستىق بوتقا ىشە المايدى». ءوزىن زورعا تەجەگەن اكەم، قايتا باسىلا بەرەدى. جارىققا جەتىپ بوگەلگەن سۋ شاياندارى توپىرلاي ۇيمەلەپ، جەر بەتىن جاۋىپ قالادى. كوك ءتۇستى قابىقتارى جارقىراپ، وقتاۋداي جۇمىر كوزدەرىن بادىرايتىپ ۇياسىنان شىعارادى. قيسىق تۇمسىقتارىنىڭ استىنا جاسىرعان اۋىزدارىنان تىزبەك-تىزبەك كوبىكتەر قۇسادى. ءتۇرلى ءتۇستى كوبىك ۇرلەپ، ادامعا ايبار شەككەندە، اكەمنىڭ ءشوپ سۋلىعىنداعى ۇزىن تۇكتەر تىكىرەيىپ كەتەدى. «ال ۇستا!» — دەيدى لوحان اتا. ورنىنان سەرپىلە كوتەرىلگەن اكەم لوحان اتامەن قاتار قيمىلداپ، كۇنى بۇرتىن جايىپ قويعان ۇساق كوزدى جايقىن توردى ەكى جاعىنان ۇستاپ، شاياندارمەن قوسا كوتەرىپ الادى. استىنداعى قايراننىڭ بەتى اشىلادى. اكەم مەن لوحان اتا توردى ەكى جاعىنان ءتۇيىپ، انداي جەرگە اپارىپ قويادى دا، ءدال سونداي جىلدامدىق، ىسقاياق شەبەرلىكپەن باسقا تورلاردى دا جيا باستايدى. ءاربىر اۋ ءزىل باتپان، قانشا شايان اۋلاعاندارىن وزدەرى دە شامالاي الماي قالادى.
قالىڭ قولعا ەرىپ، گاۋلياڭ القابىنا ەنگەن اكەم كوڭىلى ءالى قيالىنداعى ءبىر قىرىمەن قيعاشتاپ، قيسىق جۇرەتىن سۋ شاياندارىندا بولعاندىقتان، اياعىن ويپىل-تويپىل باسىپ، گاۋلياڭ ساباعىن ومىراۋلاي ىلگەرىلەپ، شايقالاقتاپ كەلە جاتادى. ونىڭ قولى ءالى سول ءۇي سارداردىڭ ەتەگىنە جابىسقان قالپى ەدى. ءوز كۇشىمەن العا باسىپ كەلەدى دەگەنمەن، سارداردىڭ دەمەۋى دە ۇلكەن مەدەت ەدى. ۇيقى يەكتەگەنىن سەزگەن زامات موينى سىرەسىپ، قاراشىقتارى قيمىلداۋدان قالادى. «ءموشۇي وزەنىنە لوحان اتامەن بىرگە بارساق، ەشقاشان قۇرى قول قايتپايمىز» دەپ ويلايدى ول. سول تۇستا سۋ شايانىن جەۋدەن اكەم دە، اجەم دە ابدەن مەزى بولىپتى. جەسە — ءدامسىز، تاستاۋعا — وبال. سوڭىندا لوحان اتا ولاردى پىشاقپەن ۇساقتاپ تۋراپ، بۇرشاق تارتاتىن قول ديىرمەننەن وتكىزىپ، تۇز سالىپ، قۇمىراعا باسىپ، شايان سىرنەسىن جاسايدى. سوسىن اي اتتاتىپ، جىل بويى جەيدى. جەپ تاۋسا الماعانى ساسيدى، ونى كوكناردىڭ تۇبىنە قۇيادى.
ەستۋىمشە، اجەمنىڭ اپيىن شەگەتىن ادەتى بولىپتى. ءبىراق، قۇمار بولماعان. سول سەبەپتى ءجۇزى قاشاندا شابدال گۇلىندەي جايناپ، جىگەرى تاسىپ تۇرادى ەكەن. سۋ شايانى ەزبەسىمەن نارلەنگەن كوكنارلار دا ءدىڭى جۋان، ءتۇبى مىقتى بولىپ ءوسىپتى. قىزىل، كۇلگىن، اق ءتۇستى كوكنارلارمەن بۋدانداستىرىلعان سوڭ، قاۋاشاعى جۇپار شاشىپ، ءيسى ءتىپتى دە مۇرىن جارىپتى.
تۋعان جەردىڭ قارا توپىراعى و باستان-اق ەرەكشە قۇنارلى عوي. سوندىقتان، ءونىم مول الىناتىن. ادامدارى دا وتە بەكزات ەدى. حالىق نيەتىنىڭ تازالىعى اۋلىمىزدىڭ كوڭىل اۋانىنىڭ كورسەتكىشى بولاتىن. ءموشۇي وزەنىندە باسىنان قۇيرىعىنا دەيىن جالعىز عانا قىلتاناعى بار جىلانبالىق وسەتىن، سەمىرگەندە پالەكەت وقتاۋداي بولىپ كەتەتىن. شەتتەرىنەن ميلاۋ بولعاندىقتان، قارماق كورسە، قابا بەرەتىن.
اكەم جول-جونەكەي «لوحان اتا وتكەن جىلى ءولدى، ءجياۋ-پيىڭ تاس جولىندا قازا تاپتى» — دەگەندى ويلايدى. ونىڭ دەنەسىن جاپوندار كەسكىلەپ، بورشا-بورشاسىن شىعارىپ، ءبىر مۇشەسىن اندا، ەندى ءبىر مۇشەسىن مۇندا لاقتىرىپ، شاشىپ تاستايدى. تەرىسى سىپىرىلعان سوڭ قىزىل شاقا دەنەسى قۇددى تەرىسى سىلىنعان باقا قۇساپ شورشىپ، سەكەكتەپ جۇرەدى.
لوحان اتانىڭ بولشەكتەنگەن ءمايىتىن ويلاعان اكەمنىڭ تۇلا بويى مۇزداپ سالا بەرەدى. ىلە سودان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن وتكەن تاعى ءبىر كەشتى ەسىنە الادى... ۋداي ماس اجەم اراق قايناتاتىن اۋلاداعى گاۋلياڭ ۇيمەگىنە سۇيەنىپ، ءبىر قولىن لوحان اتانىڭ يىعىنا ارتىپ تۇرىپ: «كوكە، كەتپەڭىز... موناحقا قاراماساڭىز دا، بۇتقا قاراڭىز... بالىققا قاراماساڭىز دا، سۋعا كوز سالىڭىز... ماعان قاراماساڭىز دا، دۋگۋاننىڭ جۇزىنە نازار اۋدارىڭىز... قالىڭىز... مەن سىزگە كەرەكپىن، مەن دە سىزگە بەرەم... ءسىز مەن ءۇشىن تۋعان اكەمدەيسىز... »، — دەپ ءتىلىن شايناعان ەدى. لوحان اتانىڭ اجەمدى يتەرىپ تاستاپ، تەڭسەلە باسىپ لاپاسقا بارىپ، قاشىرلارعا ءشوپ سالعانى دا اكەمنىڭ جادىندا قالادى. زامانىندا ءبىزدىڭ ءۇي ەكى ءداۋ قارا قاشىر باعىپتى. اراق قايناتاتىن قازاندىقتى قوسقاندا، بۇكىل اۋىلداعى ەڭ اۋقاتتى وتباسى — ءبىز بولىپپىز. لوحان اتا ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرىپ، كوپ جىلدار بويى ءوندىرىس جۇمىستارىنا باسشىلىق جاساپتى. قاشان جاپوندىقتار كەلىپ، ەكى قاشىرىمىزدى ءجياۋ-پيىڭ تاس جولىنا اپارىپ، ەڭبەككە سالعانعا دەيىن ەشقايدا تابان اۋدارماعان.
ءدال وسى كەزدە اكەم ارتتا قالعان اۋىلدارى جاقتان ۇزاق اڭىراعان ەسەكتىڭ داۋىسىن ەستيدى. سەلك ەتىپ ەسىن جيىپ، كوزىن اشقاندا جاڭا سەلدىرەپ، سۇيىلا باستاعان تۇماندى كورەدى. سورايعان گاۋلياڭ ساباقتارى قات-قابات قورعان سەكىلدەنىپ، شۇباتىلعان تۇمان ارتىندا جاسىرىنىپ تۇرادى. بۇلىڭعىرلانا ساپ تۇزەپ، بىرىنەن وتسەڭ، ەكىنشىسى قارسى شىعىپ، تاۋسىلىپ بىتپەيدى. مۇندا كەلىپ كىرگەندەرىنە قانشا ۋاقىت وتكەنىن شامالاي الماعان اكەمنىڭ وي-قيالى سوناۋ الىستا سارقىراپ اعىپ جاتقان ارنالى وزەننىڭ ايدىنىن شارلاپ، قالىقتاپ جۇرەدى. سالدەن سوڭ الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن تانىس وقيعالاردىڭ قايتا تىرىلگەن جاڭعىرىعىنا قوناقتاپ، ءبىر ءسات دامىلدايدى... وسى ءبىر كورگەن تۇستەي كوركەم، تەڭىزدەي تەلەگەي گاۋلياڭ القابىنا نەگە بولا اسىعا باسىپ كىرىپ كەلە جاتقاندارىن دا ويلايدى، ءبىراق، انىق جاۋابىن تاپپايدى.
اكەم وڭ-سولىنان جازىپ قالادى. الدىڭعى جىلى گاۋلياڭ القابىندا اداسقان ءبىر قىزىق كەشىرمەسى بار ەدى. ءبىراق، وندا وزەننىڭ گۇرىلى باعىت سىلتەپ، جول تاۋىپ شىعىپ كەتكەن بولاتىن. بۇل جولى سۋ سارىنىنا قۇلاق تۇرگەن ول قوسىننىڭ شىعىس تاراپتان تۇستىككە قاراي قيعاشتاي قيىپ، وزەندى بەتكە الىپ كەلە جاتقانىن شامالايدى. باعدار ايقىندالعان سوڭ وزدەرىنىڭ جاپوندارمەن سوعىسۋعا، ولاردى تورۋىلداپ سوعۋ ءۇشىن كەلە جاتقاندارىن، وندا كىسى شىعىنى بولاتىنىن، قۇددى يتتەردىڭ ولگەنىندەي ادامداردىڭ دا ولەتىنىن پايىمدايدى. ساربازداردىڭ وڭتۇستىك شىعىسقا ماڭداي تۇزەگەنىن، كوپ وتپەي تۇستىك پەن تەرىستىكتى تۇتاستىرىپ، ۇلانبايتاق ويپاتتاعى كەڭ جازىقتى ەكىگە ءبولىپ، جياۋ اۋدانى مەن ءپيىڭدۋ اۋدانىن جالعاستىرىپ جاتقان ءجياۋ-پيىڭ تاس جولىنا جەتەتىندەرىن بىلەدى. ول جاپوندار مەن ولاردىڭ يتارشىلارىنىڭ قان تامشىلاعان قامشىنىڭ ءورىمى، جارقىلداعان نايزانىڭ ۇشىمەن قارا حالىقتى قان قاقساتىپ ءجۇرىپ سالدىرعان تاس جولى بولاتىن.
ساربازدار ابدەن شارشاپ، قالجىراعاندىقتان، گاۋلياڭ ساباعىنىڭ جاپىرىلا قۇلاۋى جيىلەي تۇسەدى. جاپىراققا جيىلعان ءمولدىر شىق توقتاۋسىز توگىلىپ، ادامداردىڭ ءۇستى-باسىن مالمانداي قىلادى. ۋاڭ ۋىني ۇزدىكسىز جوتەلىپ كەلە جاتادى. ونى ءۇي سارداردىڭ سۇيەكتەن وتەتىن بالاعات سوزدەرى دە تەجەي المايدى. اكەم تاس جولعا تاياپ قالعاندارىن سەزەدى. كوز الدىنا ونىڭ كۇڭگىرت سورابى سۇلبالانادى. قالاي ەكەنىن، تۇتاسقان قالىڭ تۇمان اراسىنان ۇڭىرەيگەن ۇلكەن ۇڭگىرلەر پايدا بولىپ، باستارىن شىق باسىپ، ىلعال تارتقان گاۋلياڭدار سول قۋىستاردان اكەمە قاراپ كۇلىمسىرەگەندەي بولادى، اكەم دە ولارعا شىن ىقىلاسپەن كوز سالادى. ءدال وسى ساتتە اياق استىنان اقىل كىرىپ، ولاردىڭ دا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاندى تىرشىلىك ەكەنىن اڭدايدى. قارا توپىراققا تامىر تارتقان جۋان دىڭدەر كوكتەگى كۇن مەن ايدان قۋات الىپ، جاڭبىر مەن شىقتان ءنار سورادى. وردەگىسىنىڭ سىرىن عارىش، تومەنگىسىنىڭ جايىن جەر بىلەدى. گاۋلياڭنىڭ تۇسىنە زەر سالعان اكەم وسى شاقتا كۇن كوزىن گاۋلياڭ قالقالاعان كوكجيەكتىڭ سەلدىر قىزىل ارايعا شومىپ تۇرعانىن ويشا بولجايدى.
كەنەت... كۇتپەگەن جاعداي ءجۇز بەرەدى. اۋەلى اكەم قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن زۋ ەتىپ وتكەن اششى ىسقىرىقتى ەستيدى. ارتىنشا الدىڭعى جاقتان قاتتى جارىلعان الاپات دىبىس ەستىلەدى.
— مىلتىق اتقان كىم؟ بالدىز، وق شىعارعان كىم؟ — دەپ سۇرايدى ءۇي ساردار داۋىستاپ.
اكەم ىسقىرعان وقتىڭ تۇماندى تۇيرەي ۇشىپ، گاۋلياڭ ساباعى مەن جاپىراقتارىن تەسىپ وتكەنىن، ءبىر تال گاۋلياڭ ماساعىنىڭ جەرگە ءۇزىلىپ تۇسكەنىن بايقايدى. كەلە جاتقاندار ءبىر ءسات دەمدەرىن ىشىنە تارتىپ، تۇرىپ قالادى. جۇمىر قورعاسىننىڭىڭ قايدا بارىپ قادالعانى بەلگىسىز، جاعىمدى ءدارى ءيىسى ءبىر دەمدە تۇمانعا ءسىڭىپ جوق بولادى.
— ساردار، مەنىڭ باسىم جوق... ساردار، مەنىڭ باسىم جوق! — دەپ ايعايلايدى ۋاڭ ۋىني كەنەت.
ساسىپ قالعان ءۇي ساردار:
— ەي، شەشەنىڭ شىرىك جۇمىرتقاسى! باسىڭ جوق بولسا، قالاي سويلەپ تۇرسىڭ! — دەيدى ۋاڭ ءۋىنيدى قۇيرىققا ءبىر تەۋىپ.
اكەمدى كەيىن قالدىرعان ءۇي ساردار قوسىننىڭ الدىنا وزادى. ءالى دە ويبايلاپ جاتقان ۋاڭ ءۋىنيدىڭ قاسىنا بارعان اكەم ونىڭ قانى قاشقان قۋقىل جۇزىنە ۇڭىلەدى. شىقشىتىنان شىمقاي كوك ءتۇستى نارسەنىڭ اعىپ تۇرعانىن كورەدى. قولىن سوزىپ، سيپاعاندا، ساۋساق ۇشىنا جىپ-جىلىمشى، جەلىمدەي جابىسقاق سۇيىقتىق جۇعادى. ال مۇرنىنا ءموشۇي وزەنىنىڭ تۇنباسى سياقتى، ءبىراق، ودان گورى تازا كۇلىمسى ءيىس كەلەدى. قايمانا ءيىس جالبىزدىڭ جۇپار لەبىن، قىزىل گاۋلياڭنىڭ قۇرعاق دەمىن ەركىن ىعىستىرىپ، اكەمنىڭ تولعاعى جيىلەي تۇسكەن ەستەلىك ويلارىن ودان سايىن تەربەپ، ءموشۇي وزەنىنىڭ لاي تۇنباسىن، گاۋلياڭ تۇبىندەگى قارا توپىراقتى، ەشقاشان ماڭگىلىككە ءسىڭىپ جوعالىپ كەتپەيتىن وتكەن كۇندى جانە ءومىر بويى باسىڭدا ۇستاپ تۇرا الماس وسى شاقتى بەينە ءبىر جىپكە تىزگەن مونشاقتاي بىر-بىرىنە جالعاپ، توعىستىرىپ جىبەرەدى. اسپان استىنداعى بارشا زات كەيدە جان-جاعىنا ادام قانىنىڭ ءيىسىن تاراتاتىن بولسا كەرەك.
— كوكە، — دەيدى اكەم. — ءسىز جارالانىپسىز.
— دۋگۋان... سەن دۋگۋانسىڭ، ءا؟ قاراشى، كوكەڭنىڭ باسى ءالى موينىندا تۇر ما ەكەن؟..
— ءيا، كوكە... باسىڭىز ءالى موينىڭىزدا تۇر... تەك قۇلاعىڭىزدان بولماشى قان اعىپتى.
قولىن كوتەرىپ، قۇلاعىن سيپاعان ۋاڭ ۋىني، ساۋساعىنا جۇققان قاندى كورىپ:
— ساردار، مەن جارالاندىم... مەن جارالاندىم! — دەپ شىڭعىرىپ، بويىن بوساتىپ، تاستاي سالادى.
الدىڭعى جاقتان جۇگىرىپ كەلگەن ءۇي ساردار جۇرەلەپ وتىرا قالىپ، ۋاڭ ءۋىنيدىڭ كەڭىردەگىن قىسا قويادى.
— ايعايلاما! ەندى ءۇنىڭدى شىعارساڭ، جانىڭدى الامىن! — دەيدى زىلدەنە سىبىرلاپ.
ۋاڭ ۋىني دىم بولادى.
— جارالانعان قاي جەرىڭ؟ — دەپ سۇرايدى ءۇي ساردار.
— قۇلاعىم، — دەيدى ۋاڭ ۋىني جىلامسىراپ.
بەلىنەن سومكە سەكىلدى ءبىر ورام اق ماتا سۋىرىپ العان ءۇي ساردار، دار ەتكىزىپ ايىرىپ:
— ازىرشە مىنانى باسا تۇر... ءۇنىڭدى شىعارما... سوڭىمنان ىلەسىپ ءجۇرىپ وتىر، جولعا جەتكەن سوڭ جوندەپ تاڭامىز، — دەيدى جارتىسىن ۋاڭ ۋىنيگە بەرىپ.
— دۋگۋان! — دەيدى سوسىن ءۇي ساردار.
اكەم لىپ ەتىپ ونىڭ جانىنا بارادى. قولىنان ۇستاعان ساردار ادىمداپ العا ءجۇرىپ كەتەدى. ۋاڭ ۋىني دە ىڭىرسىپ سوڭدارىنان ەرەدى.
الگىندە اتىلعان مىلتىق — الدىڭعى جاقتا ۇلكەن تىرمانى كوتەرىپ، جول اشىپ كەلە جاتقان ۇزىنتۇرا مىلقاۋدىڭ ارقاسىنداعى وقتاۋلى قارۋ ەكەن. ءسۇرىنىپ كەتىپ، ابايسىزدا وت الدىرىپ الىپتى. ۇزاق جىل ۇزەڭگى جولداس بولعان كەمتار كىسى ءۇي ساردارمەن بىرگە گاۋلياڭ القابىندا تالاي جىل تىزە قوسا سوعىس سالىپتى. «قىسپا ناندى» ءبولىپ جەي ءجۇرىپ، ەرەن ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا حالىق باتىرى اتانعان. شەشەسىنىڭ قۇرساعىندا زاقىمدانعان سىڭار اياعىن سۇيرەپ، شويناڭداي باسقانىمەن، تىم شيراق، جىلدام قيمىلدايتىن. سودان بولار، اكەم كەزىندە ودان كادىمگىدەي يمەنىپتى.
تاڭ الدىندا تۇسكەن تۇمان ءۇي سارداردىڭ قوسىنى ءجياۋ-پيىڭ تاس جولىنان وتەر تۇستا عانا سەيىلەدى. تۋعان اۋىلىمىزدىڭ تامىزى — تۇمان ءجيى تۇسەتىن اي. بۇل، ءسىرا، جەر ءتۇزىلىسىنىڭ ويپاڭ، توپىراعىنىڭ ىلعال بولعانىنان بولۋ كەرەك. تاس جولعا شىعا سالا اكەم بويىنىڭ جەڭىلدەپ قالعانىن سەزەدى. ءجۇرىسى تەزدەپ، ەكپىندەي تۇسەدى. ءۇي سارداردىڭ ەتەگىنەن قولىن الادى. قان اققان قۇلاعىن اق ماتامەن باسىپ العان ۋاڭ ۋىني جىلاعان كىسى قۇساپ، ءتۇرى بۇزىلىپ كەلە جاتادى. وراشولاق ءۇي ساردار جاراقاتىن قالاي بولسا سولاي تاڭىپ، جارتى باسىن تۇگەل ورىپ تاستاعاندىقتان، اۋىرۋ جانىنا باتقان ول ءتىسىن تىسىنە باسىپ، ءبىر ەزۋىن كوتەرىپ، ىرجيتىپ الادى.
— جانىڭ قانداي ءسىرى ەدى! — دەيدى ءۇي ساردار وعان.
— قانىم اعىپ ءبىتتى، مەن ەندى جۇرە المايمىن! — دەيدى ۋاڭ ۋىني.
— كوكىمە... مىنا جاراڭ ماسا شاققانداي عانا... الدە ءۇش ۇلىڭدى ۇمىتتىڭ با؟ — دەيدى ءۇي ساردار.
باسىن تومەن سالعان ۋاڭ ۋىني:
— جوق، ۇمىتقام جوق... ۇمىتقام جوق… — دەيدى مىڭگىرلەپ.
ۇڭعىسى ۇزىن، ءدۇمى قىزىل-قوڭىر قۇس مىلتىعىن اسىنىپ العان ونىڭ قارا ءدارى سالعان قاڭىلتىر قورابى جامباسىنىڭ سىرتىندا سالاقتاپ تۇرادى.
تۇماننىڭ سوڭعى جۇعىنى گاۋلياڭ القابىنا قاراي ىعىسادى. ءبىر قابات شاعىل توسەلگەن تاس جولدان جىلقى، ەسەك ءىزى بايقالمايدى. ال ادام جۇرگەن بەلگى اتىمەن جوق. قوس قاپتالىن سىڭسىعان قالىڭ گاۋلياڭ قاماپ العان وسى ءبىر ورتاداعى ارالىق — اڭقيعان بوس اشىق جەل ىزعىپ، قۇلازىپ جاتادى. قاراعان كىسىنىڭ كوڭىلىنە كۇدىك قاشقانداي ەدى.
ءۇي سارداردىڭ جاساعى كەرەڭ-مىلقاۋ، اقساق-توقساق، كارى-قۇرتاڭ، ءبارىن قوسقاندا قىرىق ادامعا جەتپەيتىنىن اكەم جاقسى ءبىلىپتى. دەگەنمەن، ولار اۋىلدا جۇرگەندە اينالانى ازان-قازان قىلىپ، كوشە-كوشە اسكەرگە تولىپ كەتكەندەي اسەرگە بولەيدى ەكەن.
كەڭ داڭعىلعا شىققان سوڭ بار-جوعى وتىز نەشە ادام بىردەن قورالانىپ، جيىرىلعان جىلانداي ۇيلىعىسا قالادى. جاراقتارى — قاراپايىم زەڭبىرەك، شي مىلتىق، حانياڭ مىلتىعى سەكىلدى ۇزىندى-قىسقالى جاي قارۋلار. اعايىندى فاڭ ليۋ مەن فاي چي كىر تاسىن اتاتىن اۋىر قوندىرعىنى ارقالاپتى. ۇزىنتۇرا مىلقاۋ جيىرما التى ءتىسى بار، جەر تەگىستەيتىن ءتورت بۇرىشتى تىرمانى يىعىنا سالىپ، تاعى ءۇش كىسى ءدال سونداي جانە ءبىر تىرماعا جابىلىپتى. ول كەزدە تورۋىلداپ سوعۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن اكەمنىڭ ونداي ۇرىسقا ءتىسى بار ءتورت تىرمانىڭ نەگە قاجەت بولعانىنان حابارى ءتىپتى دە بولماپتى.
ءىى
اۋلەتىمىزگە ارناپ ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ ماقساتىندا مەنىڭ ءبىر كەزدە گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىنا بارعانىم بار. ءتۇرتىنىپ ءجۇرىپ قىرۋار ماتەريال جينادىم. باستى نازارىم، ارينە، سول، اكەم ورتاسىندا بولعان، ءموشۇي وزەنىنىڭ بويىندا شاپقىنشى ارميانىڭ ءبىر گەنارال مايورىن اتىپ ولتىرگەن ايگىلى شايقاستا بولدى. اۋىلداعى جاسى توقسان ەكىگە كەلگەن ءبىر اجە ماعان: «دۇڭبيداعى قالىڭ قول ءموشۇي وزەنىنىڭ جاعاسىندا شەپ قۇردى. شەپتىڭ الدىندا تۇرعان ءۇي ساردار قولىن كوتەرسە، زەڭبىرەكتەر ارت-ارتىنان زىركىلدەي جونەلەتىن. ۇرەيى ۇشقان جاپون الباستىلارى تۇرا قاشىپ، كوز ۇشىنداعى دوڭنەن ارى اسىپ كەتەتىن. ايەلدەن شىققان ءداي ءفىڭليان، قىزعالداق ەدى قۇلپىرعان، ماتاستىرىپ تىرمانى، اتتاتپاي جاۋدى ىقتىرعان...» — دەدى. قارت اجەنىڭ شاشى ءتۇسىپ، توبەسى قىش قۇمىراداي جالتىراپ قالىپتى. قوس ۇرتى ابدەن سولعان. اعاشتاي قاتقان قولدارىنىڭ تارامىسى قاراعاي تامىرلارىنا ۇقساپ ادىرايىپ-ادىرايىپ سىرتقا تەۋىپتى. مىڭ توعىز ءجۇز وتىز توعىزىنشى جىلى تامىزدا، قاربىز مەرەكەسىندە بولعان الاپات قىرعىننان امان قالعان جالعىز كۋاگەر ەكەن. ول كەزدە اياعىنا جارا شىعىپ، جۇگىرە المايتىن بولعاندىقتان، كۇيەۋى ونى كارتوپ ۇراسىنا سالىپ، جاسىرىپ كەتىپتى. باعىنا قاراي، ءتىرى قالعان. كەيۋ انا ايتقان جىر ۇزىندىسىندەگى ءداي ءفىڭليان — مەنىڭ اجەمنىڭ داڭقتى ەسىمى. ەستىگەندە قاتتى تولقىدىم. بۇل ولەڭ جولدارى كەرى شەگىنگەن جاۋ ماشينەلەرىنىڭ جولىن تەمىر تىرمامەن بوگەۋ جوسپارىن اجەمنىڭ ويلاپ تاپقانىن بۇلتارتپاي دالەلدەيدى. مەنىڭ اجەم — جاپونعا قارسى سوعىس كەزىندە الدا جۇرەتىن اتويشى بولعان. ول — ۇلت قاھارمانى بولۋعا تولىق لايىق.
اجەمدى اۋزىنا العاندا قارت اجەنىڭ ءسوزى تىم ۇزارىپ كەتتى. ايتقاندارى بىتىراپ، جەل ۇرلەگەن جاپىراقتاي بەرەكەسى قاشتى. اجەمنىڭ اياعىن ءسوز ەتتى، «بۇكىل اۋىلداعى ەڭ كىشكەنە اياق سونىكى ەدى» — دەدى. ءبىزدىڭ ءۇي وندىرگەن اراقتى ەڭ كۇشتى اراق دەپ ماقتادى. ءجياۋ-پيىڭ تاس جولىنا كەلگەندە عانا اڭگىمەسى جۇيەگە ءتۇستى: «جول سالىنىپ، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇسىنا كەلگەندە... گاۋلياڭ بەلۋارعا جەتتى... بۇعاناسى قاتقانداردىڭ ءبارىن جاۋ ايداپ اپارىپ، جۇمىسقا سالدى... كۇندىك ىستەدى... ءبارى كەرىباعىپ، جالتاقتىق تانىتتى... سەندەردىڭ ءۇيدىڭ ەكى ۇلكەن قارا قاشىرىن دا اكەتىپ، ەڭبەككە جەكتى... جاۋ ءموشۇي وزەنىنىڭ ۇستىنە تاستان قالاپ كوپىر سالدى... لوحان جانە سەندەردىڭ ءۇيدىڭ الگى ءبىر تۇراقتى جۇمىسكەرى... اجەڭمەن ارالارى تازا بولمادى... جۇرتتىڭ ءبارى سولاي دەيدى... ويبوي، سەنىڭ اجەڭنىڭ جاس كەزىندە قىلتىڭ-سىلتىڭى كوپ بولدى عوي... اكەڭ ەڭبەكشى ادام ەدى، 15 جاسىندا ادام ءولتىردى... شاتالاردان جۇرەكتىلەر كوپ شىققان عوي، وننىڭ توعىزى قارا نيەت بولىپ كەلەدى... لوحان بارىپ قاشىردىڭ تىرسەگىن قيدى... ونى ۇستاپ اپارىپ كەسكىلەپ ءولتىردى... جاۋ ءبىزدىڭ ادامداردى ابدەن اياق استى ەتتى... قازانىمىزعا قۇسىپ، تاباعىمىزعا تىشتى. سول جىلى وزەنگە سۋ الۋعا بارعاندا، شەلەگىمە نە ءىلىندى دەيسىڭ عوي... ورمە شاشى توبەسىنە ورالعان باس ءىلىندى...».
ليۋ لوحان اتا ءبىزدىڭ وتباسىلىق تاريحىمىزداعى اسا ماڭىزدى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ونىمەن اجەمنىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بولعانىن ءقازىر انىقتاۋ قيىن. جۇرەك ءسوزىمدى ايتار بولسام، مەن، ارينە، ونى شىندىق دەپ قابىلدامايمىن.
قانشا جەردەن ءىس جايىن جاقسى بىلەم دەگەنىممەن، جالتىر باس اجەنىڭ ايتقاندارى مەنى ىڭعايسىز كۇيگە سالدى. لوحان اتا اكەمە تۋعان نەمەرەسىندەي قاراعان بولسا، وندا ول مەنىڭ بابام بولدى دەگەن ءسوز. ال وسى بابام اجەممەن اۋەيى بولسا، وندا تۋعان جاتىرىنا شاپتى دەگەن — سول! بۇل ەندى مەنىڭ وسپادار ويىم. سەبەبى، مەنىڭ اجەم لوحان اتانىڭ كەلىنى ەمەس قوي، كەرىسىنشە، ونىڭ قوجايىنى. لوحان اتانىڭ ءبىزدىڭ شاڭىراقپەن ەكونوميكالىق تۇرعىدا عانا قاتىناسى بولعان، قانداستىق بايلانىسى جوق. ول قۇددى اق جۇرەك اۋىلداستارىمىز سياقتى اۋلەتىمىز تاريحىنا ەركىن ەنىپ، ءوزىنىڭ بيىك تۇعىرىن بەرىك ورناتىپ، سول ارقىلى وتباسىلىق شەجىرەمىزگە شىن مانىندە ەلەۋلى ساۋلە تۇسىرگەن ادام. اجەم ونى ۇناتتى ما، ۇناتپادى ما، ول اجەمنىڭ ماڭىنا جولادى ما، جولامادى ما... مۇنىڭ احلاقپەن ەش قاتىسى جوق. سۇيسە — سۇيگەن شىعار... وندا تۇرعان نە بار؟ ەگەر اجەم ءوزى دۇرىس دەپ تاپسا، ونىڭ ويىنا العانىن ورىنداماي تىنبايتىنى انىق. مەن بۇعان كامىل سەنەمىن. جارىقتىق جاپونعا قارسى سوعىس قاھارمانى عانا ەمەس، سوعان قوسا، ار-ۇجدان بوستاندىعىنىڭ تۋ كوتەرۋشىسى، ايەلدەر ازاتتىعىنىڭ جارقىن ۇلگىسى دە ەدى.
مەن اۋدان مۇراعاتىن تۇگەلدەي اقتارىپ شىقتىم. وندا تاعى مىنانداي دەرەكتەر دە قالىپتى: مينگونىڭ 27 جىلى، جاپون ارمياسى گاۋمي، ءپيىڭدۋ، جياۋ اۋداندارىنىڭ حالقىنان جالپى سانى 400 مىڭ ادامدى ۇستاپ، ءجياۋ-پيىڭ تاس جولىن سالدىردى. جولداعى قالىڭ ەگىن-جايدى ويراندادى. ەكى جاقتاعى اۋىلداردىڭ ات-قاشىرلارىن ءبىرىن قالدىرماي تارتىپ الدى. ليۋ لوحان دەگەن ديحان ءتۇن جامىلىپ بارىپ، تەمىر كۇرەكپەن ءبىراز ات-قاشىردىڭ تىرسەگىن قيىپ، ارتىنان قولعا ءتۇستى. ەرتەسى جاپون اسكەرلەرى ونى مامااعاشقا تاڭىپ قويىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە تەرىسىن سىپىرتىپ، بورشالاپ تاستادى. جۇزىنەن ەش قورقىنىش بايقالماعان ليۋ بويىنان جان كەتكەنشە ولاردى بالاعاتتاۋمەن بولدى.
ءىىى
شىنىمەن-اق سولاي بولىپتى. ءجياۋ-پيىڭ تاس جولى سالىنىپ، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇسىنا جەتكەندە دالاداعى گاۋلياڭ بەلۋىرعا جاڭا ىلىنەدى. ۇزىندىعى 35، ەنى 30 شاقىرىم كەلەتىن كەڭ جايىلعان ويپاڭ جازىقتا ارالارىنان از عانا اشىق تاستاپ ىرگە تەپكەن ون شاقتى اۋىل جانە قاتارلاسا اعاتىن قوس وزەن بولادى. ەلدى مەكەندەردىڭ ورتاسىن قوساتىن ون نەشە جولاق يرەڭدەگەن سوقپاقتى ەسەپتەمەگەندە، قالعان جەردى تۇتاسىمەن گاۋلياڭ يەلەپ، جاسىل تولقىن اتىپ، جايقالىپ جاتادى. ۇلان جازىقتىڭ تەرىستىك شەتىندەگى ءبايما تاۋىنىڭ اقبوز اتتان اۋمايتىن الىپ جارتاسى ءبىزدىڭ اۋىلدان اپ-انىق كورىنىپ تۇرادى ەكەن. گاۋلياڭنىڭ ارام ءشوبىن وتاپ جۇرگەن ديقاندار باسىن كوتەرسە، ءبايما تاۋىن، تومەن قاراسا، قارا توپىراقتى اتىزدى كورىپتى. ماڭداي تەرى سورعالاپ، جەرگە تۇقىم ءسىڭىرىپ جۇرگەن ولار كەشىكپەي اۋىر ۋايىمعا باتادى. جاپوندىقتار كەلىپ، جازىققا جول سالادى ەكەن دەگەن سىبىس تاراعاندا ءبىزدىڭ اۋىلداعىلاردىڭ كۇن ىلگەرى ۇرەيى ۇشىپ، بەرەكەسى قاشادى. اپات الىپ كەلەتىن اۋىر كۇندەردى قوبالجي كۇتەدى.
كەلەمىز دەگەن جاپونيالىقتار اقىرى كەلەدى.
ولار قۋىرشاق ارميانى ەرتە كەلىپ، اۋىلدان ادام ۇستاپ، ات-كولىك تالاعاندا، اكەم ۇيىقتاپ جاتادى. ازدان سوڭ قازاندىق جاقتان شىققان ايعاي-شۋدان شوشىپ ويانادى. اكەمنىڭ قولىنان ۇستاعان اجەم كىشكەنە قازىق اياقتارىن تىقىلداتىپ، قازاندىق ورنالاسقان اۋلاعا بارادى. سول ساتتە ءبىزدىڭ قازاندىق ورنالاسقان اۋلامىزدا جوعارى سۇرىپتى اراق قۇيىلعان ون نەشە قىش قۇمىرا تۇرعان ەكەن. اراق ءيىسى بۇكىل اۋىلدى الىپ كەتەدى. انا-بالا ەكەۋىن سارى كيىمدى، نايزالى مىلتىق ۇستاعان ەكى جاپون اسكەرى قارسىلايدى. قارا ءتۇستى كيىم كيىپ، قارۋ اسىنعان تاعى ەكى قىتايلىق شەتەن اعاشىنا بايلانعان ەكى ۇلكەن قاشىردى شەشىپ الۋعا جاڭا كىرىسكەن ەكەن. شىلبىرعا جارماسقان الاسا بويلى ەكى قۋىرشاق اسكەرگە لوحان اتا تاپ بەرەدى. ءبىراق، ونى قاسىندا تۇرعان ۇزىن بويلى قۋىرشاق اسكەر مىلتىعىنىڭ ۇڭعىسىمەن كەۋدەسىنەن ءتۇرتىپ، قايتارىپ تاستايدى. جازدىڭ باسى بولعاندىقتان، الدى اشىلعان جالاڭ جەيدە ىشىنەن لوحان اتانىڭ كەۋدەسىنە مىلتىق ۇڭعىسىنان تۇسكەن دوپ-دوڭگەلەك كۇلگىن ءتۇستى ىزدەر كورىنىپ تۇرادى.
— باۋىرلار، اڭگىمە بولسا، دۇرىستاپ سويلەسەيىك... اڭگىمە بولسا، دۇرىستاپ سويلەسەيىك، — دەيدى لوحان اتا قايتا-قايتا جالباقتاپ.
— ەي، كارى مالعۇن، جايىڭا ءجۇر! — دەپ زەكيدى ۇزىن بويلى جاساق.
— بۇل قاشىرلار قوجايىندىكى، تيىسۋگە بولمايدى، — دەيدى لوحان اتا.
— ەندى ءۇنىڭدى شىعارساڭ، اتىپ تاستايمىن، — دەيدى قۋىرشاق اسكەرلەردىڭ بىرەۋى.
مىلتىق ۇستاعان جاپون اسكەرلەرى تاس مۇسىندەي مەڭىرەيىپ تۇرا بەرەدى.
اۋلاعا كىرگەن اجەم مەن اكەمدى كورگەن لوحان اتا:
— بۇلار ءبىزدىڭ قاشىرلارىمىزدى الىپ كەتپەك، — دەيدى.
— مىرزا، ءبىز قاراپايىم ادامدارمىز، — دەيدى اجەم.
جاپون اسكەرى اجەمە سىعىرايا قاراپ جىميىپ قويادى.
الاسا بويلى قۋىرشاق اسكەر قاشىردىڭ شىلبىرىن شەشىپ الىپ، جەتەكتەپ جۇرمەكشى بولادى. باسىن كەكجيتىپ، تارتىنشاقتاعان قاشىر ورنىنان تاپجىلمايدى. ۇزىن بويلى قۋىرشاق اسكەر جەتىپ كەلىپ، مىلتىق دۇمىمەن جامباسىنان ءتۇيىپ قالعاندا، ۇرىككەن قاشىر اياعىن سەرمەپ، تەپكىلەنەدى. تاعالى تۇياقتان ۇشقان باتپاق قۋىرشاق اسكەردىڭ بەتىنە بارىپ جابىسادى.
ۇزىن بويلى قۋىرشاق اسكەر مىلتىعىنىڭ شاقپاعىن قايىرىپ لوحان اتاعا كەزەيدى.
— ەي، سىلىمتىك، جەتەكتە انانى!.. جۇمىس الاڭىنا اپار! — دەيدى اقىرىپ.
ءتىس جارىپ، ءتىل قارپاعان لوحان اتا تىزەرلەپ وتىرا كەتەدى.
ءبىر جاپون اسكەرى مىلتىعىن لوحان اتانىڭ كوز الدىنا اپارىپ بۇلعاقتاتىپ:
— ميليۋالا، يالاليميڭ! — دەيدى. ءدال مۇرنىنىڭ ۇشىندا بۇلاڭداپ تۇرعان سۇركەيلى نايزانى كورگەندە لوحان اتا بوكسەسىن جەرگە قويىپ، شالقايا بەرەدى. جاۋ اسكەرى مىلتىعىن الدىعا قاراي يتەرىپ قالادى. جالاڭداعان وتكىر نايزا لوحان اتانىڭ جارقىراعان توبەسىن ءتىلىپ، تەرىسىن ىرسيتىپ كەتەدى.
— كوكە، بولدى... اپارىپ بەرە سال! — دەيدى شوشىنا دىرىلدەگەن اجەم.
جاۋ اسكەرىنىڭ بىرەۋى اجەمە قاراي جاقىندايدى. اكەم ونىڭ جاپ-جاس كەلبەتتى جىگىت ەكەنىن، ۇلكەن قارا كوزدەرى نۇر شاشا كۇلگەندە كەرى تۇرىلگەن ەرىندەرىنىڭ اراسىنان سارعايعان كۇرەك تىستەرىنىڭ جارق ەتە قالعانىن بايقايدى. قاراداي قالتىراعان اجەم لوحان اتانىڭ ارت جاعىنا قاراي ىعىسادى. توبەسىندەگى سويىلعان تەرىدەن قان اققان لوحان اتانىڭ قۇلاق-شەكەسى تۇگەل قانعا بويالادى.
ىرجىڭداعان ەكى جاپون اسكەرى تاياي تۇسەدى. ءدال سول ارالىقتا لوحان اتانىڭ باسىنداعى قىزىل قانعا ەكى الاقانىن مالىپ العان اجەم ەكى بەتىنە جاعا سالىپ، شاشىن تارقاتىپ جىبەرەدى دە، اۋزىن ارانداي اشىپ، جىن قاققانداي قوس اياقتاي قارعىپ، سەكىرە جونەلەدى. ءسويتىپ ىلەزدە الباستىدان اۋماي قالادى. جاپوندىقتار كەنەت ءجۇرىسىن تەجەيدى.
— تاقسير، بۇل ايەل... قاتتى جىنداندي... — دەيدى الاسا بويلى قۋىرشاق اسكەر جاپون اكسەنتىنە سالىپ.
بىردەڭە دەپ كۇڭكىلدەگەن جاۋ اسكەرى اجەمنىڭ باسىنان اسىرا مىلتىق اتادى. جەرگە وتىرا قالعان اجەم ەندى ەڭىرەپ قويا بەرەدى.
ۇزىن بويلى قۋىرشاق اسكەر لوحان اتانى مىلتىعىنىڭ ۇشىمەن ءتۇرتىپ تۇرعىزادى. لوحان اتا پاكەنە قۋىرشاق اسكەردىڭ قولىنان قاشىردىڭ شىلبىرىن الادى. باسىن كوتەرىپ، اياقتارىن سەرمەپ، سىلكىنگەن قاشىر لوحان اتانىڭ سوڭىنان ەرىپ، اۋلادان شىعىپ جۇرە بەرەدى. تاياۋ جەردەگى تار كوشە ات-قاشىر مەن قوي-ەشكىگە لىق تولىپ، ۋ-شۋ بوپ جاتقان ەكەن، سوعان بارىپ قوسىلادى.
اجەم جىندانعاننان امان ەكەن. جاۋ جاساعى مەن قۋىرشاق اسكەرلەر اۋلادان شىعىپ كەتكەن سوڭ، جەتىپ بارىپ ۇلكەن قۇمىرانىڭ قاقپاعىن اشىپ، ايناعا ۇقساپ جارقىراي قالعان اراق بەتىنە قاراعاندا، ءوزىنىڭ ادام شوشىرلىق الاۋ-دالاۋ ءجۇزىن كورەدى. كوزىنەن اققان ءمولدىر جاستىڭ قىزىل تۇسكە بويالعانىن اڭدايدى. قولىمەن كوسەپ الىپ، بەتىن جۋعاندا، قۇمىراداعى اراق تا نارت قىزىل ءتۇستى سۇيىقتىققا اينالادى.
لوحان اتا قاشىرلارمەن قوسا ايدالىپ، ەڭبەك الاڭىنا اپارىلادى. گاۋلياڭ القابىنان جالعىزاياق جول سورابى اشىلعان ەكەن، سونىمەن بارادى. ءموشۇي وزەنىنىڭ شىعىس جاعاسىنداعى جولدىڭ نەگىزگى بولەگى ءبىتىپ، ۇلكەندى-كىشىلى اربالار ارى-بەرى سابىلىپ، تيەگەن تاس، قۇمدارىن وزەننىڭ تۇستىك جاعىنداعى الاڭعا اپارىپ تاستاپ جاتادى. اۋەلدە جالعىز عانا اعاش كوپىر بولعان وزەنگە جاپوندىقتار الداعى ۋاقىتتا تاس كوپىر سالۋعا دايىندالىپ جاتسا كەرەك. جولدىڭ قوس قاپتالىنداعى اۋماقتى جەردىڭ گاۋلياڭى جاپىرىلىپ، جەرگە توسەلگەن جاسىل كىلەمدەي جۋساپ، جىلميىپ قالىپتى. وزەننىڭ سولتۇستىگىندەگى گاۋلياڭ القابىنا قارا توپىراق ءۇيىلىپ، نوبايى ەندى سۇلبالانا باستاعان تاس جولدىڭ ەكى جاعىندا ونداعان ات-قاشىر تۇلىق سۇيرەپ قاپتاپ جۇرەدى. تەڭىزدەي تولقىعان گاۋلياڭ القابىنان ەكى ۇلكەن جەر تەلىمىن ءبولىپ الىپ، تەگىستەپ تاپتاپ، جۇمىس ورنىن قورشاعان اۋماقتى جاسىل جازيرانى اياماي ءبۇلدىرىپتى. كولىك جەتەكتەگەن كىسىلەر گاۋلياڭ القابىندا دا ەرسىلى-قارسىلى سابىلىپ ءجۇر. بالعىن گاۋلياڭ ءدىڭى تەمىر تاعالاردىڭ استىنا جاپىرىلا قۇلاپ، جاسىل جاپىراقتار قىرلى تۇلىق پەن جۇمىر شاڭتاستاردىڭ تەگەۋرىندى تەپكىسىندە قالىپتى. و باستا ءتۇرلى تۇستە بولعان تاپتاعىشتار ەندى گاۋلياڭ نىلىنە قانىعىپ، شىمقاي كوك تۇسكە بويالىپتى. جاقىن ماڭنان كۇشتى مايسا ءيىسى بۇرقىراپ كەلىپ تۇرادى.
وزەننىڭ تۇستىگىنە ايداپ اكەلىنگەن لوحان اتا تەرىستىككە قاراي تاس تاسۋ جۇمىسىنا جەگىلەدى. قولىنداعى قاشىرلاردىڭ شىلبىرىن كوز ۇياسى قابىنعان ءبىر شالعا قيماي-قيماي تاپسىرعان ول بىردەن ىسكە كىرىسەدى. كەز-كەلگەن ۋاقىتتا قۇلاپ قالۋى مۇمكىن اعاش كوپىردى سىقىرلاتا باسىپ ءوتىپ كەلگەن ونى تۇرقى جۇمىس باسقارۋشىعا كەلەتىن ءبىر جۇڭگو قارسى الادى. قولىنداعى قىزىل-كۇلگىن شىبىعىمەن شەكەسىنەن جەڭىل تۇرتكەن ول: «بار، وزەننىڭ تۇستىگىنەن بەرى تاس تاسى»، — دەيدى.
لوحان اتا قاباعىن سيپاعاندا، باسىنان اققان قارا قاننىڭ قاسىن تۇتاس تۇتىپ قالعانىن بىلەدى. ىلە وزەننىڭ تۇستىگىنە كەلىپ، ۇلكەن دە ەمەس، كىشى دە ەمەس ءبىر تاستى كوتەرىپ، تەرىستىككە قاراي اياڭدايدى. قاشىرلاردى العان شال ءالى سول ماڭدا ءجۇر ەكەن. جاقىنداپ بارىپ: «مىنا ەكى قاشىردى اياپ ىستەت، بۇلار مەنىڭ قوجايىنىمنىڭ قاشىرلارى»، — دەيدى سىبىرلاپ. باسىن سالبىراتقان شال سول سۇلەسوق قالپى قاشىرلاردى جەتەكتەپ اپارىپ، الداعى تىڭنان جول اشاتىن كومپىس كولىكتەردىڭ قاتارىنا قوسادى. قاشىرلاردىڭ جاياسى جارقىراپ كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسادى. باسىنان ءالى قان اعىپ تۇرعان لوحان اتا ەڭكەيىپ، جەردەن ءبىر ۋىس توپىراق الىپ، جاراسىنا باسادى. توبەسىن تەسكەن اششى اۋىرۋ سىرقىراعان بەتى باقايشىعىنا جەتىپ، باسى قاق ءبولىن قالعانداي كۇي كەشەدى.
ەڭبەك الاڭىنىڭ سىرتىن يىعىنا مىلتىق اسقان جاۋ جاساعى مەن قۋىرشاق اسكەرلەر تورىپ، قولىنا شىبىق ۇستاعان باقىلاۋشىلار جۇمىس مايدانىن جان العىشتاي جالانىپ، تىنباي كەزىپ جۇرەدى. لوحان اتا جۇمىسقا كىرىپ، ارى-بەرى ءوتىپ تاس تاسىعاندا، ونىڭ قان ارالاس قوڭىر توپىراق جابىسقان باسىن كورگەن جۇمىسكەرلەر ۇرەيلەنىپ، كوزدەرى باقىرايىپ كەتەدى.
ءبىر جولى كوپىرگە كەرەك تاستان بىرەۋىن الىپ، قوزعالا بەرگەندە جەلكە تۇسىنان الدەنەنىڭ توسىن ىسقارىپ وتكەنىن ەستيدى. ىلە جون-ارقاسىنىڭ كۇيىپ، اشىپ اۋىرعانىن سەزەدى. تاسىن تاستاپ كەرى بۇرىلعاندا، ماناعى باقىلاۋشىنىڭ وزىنە قاراپ كۇلىپ تۇرعانىن كورەدى.
— باسەكە، ايتارىڭدى دۇرىستاپ ايتساڭشى... قول كوتەرىپ، كىسى ۇرعانىڭ قالاي؟ — دەيدى لوحان اتا.
ءۇن قاتپاعان باقىلاۋشى كۇلىمسىرەگەن كۇيى شىبىعىمەن ونىڭ بەلىنەن تاعى ءبىر تارتادى. بۇل جولى ءوزىن ەكىگە ءبولىنىپ قالعانداي سەزىنگەن لوحان اتانىڭ كوزىنەن قوس تامشى جاس ىرشىپ كەتەدى. قانى كەنەت باسىنا شاۋىپ، توبەسىندەگى قان مەن توپىراق ارالاسىپ قاتىپ قالعان شور كەسەك شىتىناپ كەتكەندەي، شەكەسى سولقىلداپ قويا بەرەدى.
— باسەكە! — دەپ ايعايلايدى لوحان اتا.
باسقارۋشى شىبىقپەن تاعى ءبىر تارتادى.
— باسەكە، مەنى نەگە ۇراسىڭ؟ — دەيدى لوحان اتا.
باسقارۋشى قولىنداعى شىبىعىن سولقىلداتىپ، كوزىن سىعىرايتا كۇلىپ:
— كوزىڭدى ءبىر اشىپ قويايىن دەدىم، ءيتتىڭ بالاسى! — دەيدى.
اشۋى كومەيىنە كەپتەلىپ، كوزى جاساۋراعان لوحان اتا انداي جەردەگى تاس ۇيىندىسىنەن ۇلكەن ءبىر تاستى الىپ، سەندەلە باسىپ كوپىرگە قاراي بۇرىلادى. باسى سىنىپ، كوز الدى قاراۋىتادى. تاستىڭ پىشاقتاي وتكىر قىرى قۇرساعى مەن قابىرعاسىنا قاتتى باتسا دا، اۋىرعانىن سەزبەيدى.
شىبىق ۇستاعان باقىلاۋشى ءالى ورنىندا تۇر ەكەن. تاس كوتەرگەن لوحان اتا ونىڭ الدىنان جاسقانا باسىپ وتە بەرگەندە، قىر جەلكەسىنەن تاعى ءبىر تارتىپ كەتەدى. لوحان اتا ەڭكەڭدەپ بارىپ، قۇشاعىنداعى تاسىمەن قوسىلا قۇلايدى. قولدارىن تاس كەسەدى. تاسقا تيگەن يەگىنىڭ دال-د ۇلى شىعادى. تاياقتان ابدەن ەسى شىققان لوحان اتا نە ىستەرىن بىلمەي، بالاشا كەمسەڭدەپ جىلاپ جىبەرەدى. ءدال وسى كەزدە ونىڭ قاڭىراپ بوس قالعان ساناسىندا ءالسىز ءبىر قىزىل-كۇلگىن ۇشقىن جىلت ەتەدى.
تاستاردىڭ اراسىنان قولىن ارەڭ بوساتىپ العان ول قۇددى ءبىر ايبات شەككەن كارى مىسىقتاي بەلىن بۇكىرەيتىپ، ورنىنان كوتەرىلەدى.
قىرىقتىڭ قىرقاسىنان اسقان ورتا جاستاعى ءبىر ادام ءجۇزى كۇلىمدەپ باقىلاۋشىنىڭ قاسىنا كەلىپ، قالتاسىنان شىعارعان قوراپتان ءبىر تال تەمەكى الىپ، الدىنداعى كىسىنىڭ اۋزىنا قاراي اپارادى. تەمەكىنى ەزۋىنە قىستىرعان باقىلاۋشى ەندى وعان وت تامىزىلۋىن كۇتەدى.
— اعا-ەكە، تامىرى سولعان بۇل تارباققا رەنجىپ كەرەگى جوق، — دەيدى ورتا جاستاعى ادام وعان.
تاناۋىنان تەمەكى ءتۇتىنىن بۋداقتاتقان باقىلاۋشى ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپايدى. اتا ونىڭ شىبىق قارماعان سارعايعان ساۋساقتارىنىڭ تىنىمسىز قيمىلداپ تۇرعانىن كورەدى.
ورتا جاستاعى ادام تەمەكى قورابىن باقىلاۋشىنىڭ قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرەدى. ەشتەڭە سەزبەگەندەي بولعان باقىلاۋشى مىڭگىر ەتىپ، قالتاسىن سىرتىنان ءبىر باسىپ قويىپ، بۇرىلىپ جۇرە بەرەدى.
— اعا، جاڭا كەلدىڭىز بە؟ — دەپ سۇرايدى ورتا جاستاعى ادام.
— ءيا، — دەيدى لوحان اتا.
— ءسىز وعان تانىسۋ جورالعىسىن جاسادىڭىز با؟ — دەپ سۇرايدى الگى ادام تاعى.
— ءجون بىلمەيتىن يت! ءجون بىلمەيدى... مەنى مۇندا كۇشپەن زورلاپ اكەلدى — دەيدى لوحان اتا.
— وعان ازداپ اقشا بەرىڭىز، تەمەكى بەرسەڭىز دە بولادى... سوندا قالاي جۇرسەڭىز دە ۇرمايتىن بولادى... جاتىپ الساڭىز دا تيىسپەيدى... جەكە باتىردا كوز بولمايدى. — سونى ايتقان ورتا جاستاعى ادام بۇرىلىپ، باسقا جۇمىسكەرلەرگە بارىپ قوسىلادى.
رۋحى سونگەن لوحان اتا تۇسكە دەيىن دەل-سال كۇيدە ءجۇرىپ تاس تاسيدى. باسىنداعى قان ارالاسىپ قاتقان توپىراق كۇن شۋاعىندا كەۋىپ، جيىرىلىپ، جانىن كوزىنە كورسەتەدى. جارالانعان قولىنىڭ قانى مەن ەتى ميداي ارالاسىپ كەتەدى. سۇيەگى زاقىمدانعان يەگىنەن سىلەكەي سورعالاپ توقتامايدى. الگى ءبىر قىزىل-كۇلگىن ۇشقىن تۇتانعاننان كەيىن قايتىپ وشپەي، بىردە كۇشەيىپ، بىردە السىرەپ، جىلت-جىلت ەتىپ جۇرەدى دە قويادى.
ءتۇس الەتىندە الدىڭعى جاقتاعى الدەقاشەن جاسالىپ بولىپ، كولىك جۇرۋگە رۇقسات ەتىلگەن تاس جولمەن ءبىر سارى ماشينە تەڭسەلىپ كەلە جاتادى. قاتتى ىسقىرعان داۋىستى ەستىپ الاقتاعان لوحان اتا قالجىراعان جۇمىسكەرلەردىڭ تانتىرەكتەي باسىپ ماشينەگە قاراي بەتتەگەنىن كورەدى. قۇيعا باتقانداي شويلاپ وتىرىپ ەشتەڭە ويلامايدى. كولىكتىڭ نەگە كەلگەنىن دە بىلگىسى كەلمەيدى. تەك الگىبىر قىزىل-كۇلگىن ۇشقىن عانا ساناسىندا ءوشىپ-جانىپ، لىپىلداعان ءۇنى قۇلاعىنا جەتىپ، ەستىلىپ تۇرادى.
— اعا، ءجۇرىڭىز، تاماققا بارالىق... جاپوندىقتاردىڭ كۇرىشىنىڭ ءدامىن تاتىڭىز، — دەيدى الگى ورتا جاستاعى ادام كەلىپ قولىنان تارتىپ.
ورنىنان تۇرعان لوحان اتا ورتا جاستاعى ادامعا ەرىپ، ىلگەرى ءىلبيدى.
ماشينەدەن بىرنەشە شەلەك اق كۇرىش پەن كوك گۇلدى قىش ىدىستار سالىنعان شارباقتار تۇسىرىلەدى. ارتىنشا شارباق ماڭىندا تۇرعان سەمىز جۇڭگو قاباتتالعان كەسەلەردى قۇشاقتاي كوتەرىپ، كەلگەندەرگە بىر-بىردەن ۇلەستىرىپ شىعادى. ال قولىنا سارى وجاۋ ۇستاپ، شەلەكتىڭ قاسىنان ورىن العان ارىق جۇڭگو ولارعا كۇرىش سالا باستايدى. ماشينەنى شىر ايلانىپ قورالانا وتىرعان كىسىلەر، ساقپى بولماعاندىقتان، قولدارىن سالىپ، بۇيىرعان تاماقتى قوماعايلانا اساۋعا كىرىسەدى.
قارماعان شىبىعى بار الگى باقىلاۋشى ميىعىنداعى ءزارلى كۇلكى تارقاماعان قالپى سوندا كەلەدى. لوحان اتانىڭ ساناسىندا تۇتانعان الگى ءبىر ۇشقىن تاعى ءبىر جىلت ەتىپ، لايلانا باستاعان ەس-جادىن قايتا تۇنىتىپ، تاڭ اتقالى بەرى باستان كەشىپ جاتقان سۇركەيلى ءتۇس سەكىلدى قورلىق كەشىرمەسىن ەسىنە قايتا سالادى. مىلتىق ۇستاپ كۇزەتتە تۇرعان جاپون اسكەرى مەن قۋىرشاق جاساقتار دا اق قاڭىلتىر شەلەككە ۇيلىعىسا كەلىپ، جاپاتارماعاي تاماققا باس قويادى. ۇزىن تۇمسىق، تىك قۇلاق قاسقىر يت شەلەكتىڭ ارتىنا وتىرىپ الىپ، ءتىلىن سالاقتاتىپ، قارسى الدىنداعى جۇمىسكەرلەردى قادالا باعادى.
شەلەك ماڭىندا تاماقتانىپ وتىرعان جاۋ جاساعى ون، قۋىرشاق اسكەردىڭ ون نەشە ەكەنىن بىلگەن لوحان اتا قاشۋ بەكىمىنە كەلەدى. «سىتىلىپ شىعىپ، گاۋلياڭ القابىنا ءبىر ىلىنسەم، يتتەن تۋعاندارعا ۇستاتپاي كەتەر ەدىم» دەپ ويلايدى ىشىنەن. قىز-قىز قايناپ، ىسىعان تابانىنان تەر بۇرق ەتەدى. زىتىپ بەرۋدى ويلاعانى سول، كوڭىلى الابۇرتىپ، قوبالجي باستايدى. شىبىق ۇستاعان باقىلاۋشىنىڭ سۋىق كۇلكىسىنىڭ ارتىنا الدەنەنىڭ جاسىرىنىپ تۇرعانىن انىق سەزگەن لوحان اتا ونى قالاي كوردى، سولاي ساسىپ، ميى شاتاسادى.
جۇمىسكەرلەر تاماققا تويمايدى. كەشىكپەي سەمىز جۇڭگو كەلىپ، ىدىستاردى جيا باستايدى. ەرىندەرىن جالاعان جۇمىسكەرلەر بوساعان شەلەكتەگى قالعان-قۇتقان كۇرىش داندەرىنە كوز ساتادى. الايدا، بارۋعا باتپايدى. سول ءسات وزەننىڭ تەرىستىك بەتىنەن ءبىر قاشىر اڭىراپ قويا بەرەدى. لوحان اتا ونىڭ ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاشىرى ەكەنىن جازباي تانيدى.
كولىكتەر تۇگەل جاڭا اشىلعان الاڭقىداعى تۇلىق پەن تاس توقپاقتارعا بايلانعان ەكەن. ماڭايىندا ايقاسقان گاۋلياڭ سوياۋلارى سۇلاپ جاتادى. ات-قاشىرلار جانشىلعان گاۋلياڭ جاپىراقتارىن ىنتاسىز شايناپ، مۇلگىپ تۇرادى.
تۇستەن كەيىن جاسى جيىرمادان اسقان ءبىر جاس جىگىت باقىلاۋشىنىڭ كوزىن الا بەرە گاۋلياڭ القابىنا قاراي قۇستاي ۇشادى. ءبىراق، وققا ۇشىپ، مەرت بولادى. گاۋلياڭ القابىنىڭ شەتىنە جەتىپ، ەتبەتتەي قۇلاعان ول سول ورنىندا قالادى.
كۇن باتىسقا ەڭكەيگەن تۇستا سارى ماشينە تاعى كەلەدى. لوحان اتا ءبىر وجاۋ كۇرىش جەيدى. گاۋلياڭنان جاسالاتىن تاماققا ابدەن ۇيرەنگەن اسقازانى شىرىك ءيىس مۇڭكىگەن اق كۇرىشتى قابىلدامايدى. دەگەنمەن، جۇتقىنشاعىنا تۇيىلگەنىنە قاراماي، سوعىپ الادى. قاشام دەگەن وي بارعان سايىن كۇشەيە تۇسەدى. ون شاقتى شاقىرىم الىستا قالعان اۋىلداعى وزىنە تابيعى اراق ءيىسى اڭقىعان اۋلانى ساعىنادى. جاپوندار كەلگەلى بەرى اراق قايناتاتىن كىسىلەر جان-جاققا تاراپ، ساقىلداپ قايناپ تۇراتىن قازاندار قاڭىراپ بوس قالعان بولاتىن. لوحان اتا اجەم مەن اكەمدى ويلاپ ءتىپتى دە شيرىعادى. اجەمنىڭ گاۋلياڭ ءۇيىندىسىنىڭ اراسىندا كورسەتكەن قۇشاق جىلۋىن ول ءومىربويى ۇمىتپاق ەمەس ەدى.
كەشكى استان كەيىن جۇمىسكەرلەردى ۇزىن اعاشتاردى تىك قاداپ، قاتار-قاتار ءتىزىپ جاساعان كەڭ قورشاۋعا اكەپ قامايدى. جاسىل ءتۇستى جۋان سىمتەمىرمەن جاناستىرا بايلانعان شىرشا سىرىقتارىنىڭ ۇستىنە نەشە جەردەن شاتىر جاۋىپ، دالدالاپ قويىپتى. ەسىگى ۇشتارى قوساقتالا دانەكەرلەنگەن جۋان تەمىر سۇيمەندەردەن نوبايلانىپتى. ال جاۋ جاساعى مەن قۋىرشاق اسكەر قورشاۋدان ون نەشە قادام الىسقا ىرگە تەپكەن بولەك-بولەك ەكى شاتىرعا ورنالاسىپتى. قاسقىر يت تە سول ماڭنان توبە كورسەتىپ، قاشىقتان كوز تىكتى. قورشاۋدىڭ الدىنا بيىك باعانا ورناتىلىپ، وعان قوس بەلگى شام ءىلىنىپتى.
تۇندە جاۋ جاساعى مەن قۋىرشاق اسكەرلەر كەزەك-كەزەك كۇزەتكە شىعىپ، تەڭسەلە باسىپ جۇرەدى. كولىكتەر تۇگەل — قورشاۋدىڭ باتىس جاعىنداعى گاۋلياڭ قالدىعىنىڭ ورنىندا، كۇندىز سول ماڭنان جىپىرلاپ قالىڭ قادا كورىنىپ ەدى، سويتسە، ول سوعان بولا دايىندالعان ەكەن.
قورشاۋ ىشىندەگى قولقانى اتقان ساسىق اۋادا بىرەۋلەر قورىلداپ، بىرەۋلەر بارىپ بۇرىشتاعى تەمىر شەلەككە سارىپ جاتادى. قاڭىلتىر ىدىستىڭ قابىرعاسىنا ۇرىلعان سۇيىق ءزاردىڭ شارىلداعان دىبىسى تىنباي ەستىلىپ تۇرادى. بيىكتەگى بەلگى شامنىڭ جارىعى قورشاۋ ىشىنە كۇڭگىرت جامىراپ، سىرتتاعى ارى-بەرى جۇرگەن قاراۋىلداردىڭ ۇزىن كولەڭكەسى ءۇنسىز قاراڭداپ، ۇزدىكسىز كولبەڭدەۋمەن بولادى.
قاراڭعى قويۋلانعان سوڭ قورشاۋ ءىشى ءتىپتى دە سۇركەيلەنە تۇسەدى. لوحان اتا ۇيىقتاي المايدى. ول تاعى دا قاشۋدى ويلايدى. قورشاۋدى اينالىپ جۇرگەن كۇزەتشىلەردىڭ اياق تىقىرى ەستىلىپ تۇرادى. شالقالاپ جاتقان لوحان اتانىڭ كوزى ءبىر كەزدە تۇماندانىپ بارىپ ءىلىنىپ كەتەدى. تۇسىندە باسىنا قانجار قادالىپ، قولىنا قارىعىش تەمىر ۇستاعان ءوزىن كورەدى. ويانا كەلە، ءون-بويى تەرگە مالشىنىپ، اۋىنا جىبەرىپ قويعانىن اڭدايدى. الىستاعى اۋىلدان شاقىرعان اتەشتىڭ ءۇزىلىپ-جۇلىنىپ جەتكەن ءۇنى ەستىلەدى. كولىكتەر جەر تارپىپ، مازاسىزدانا پىسقىرادى. توبەدەگى شاتىر جىرتىعىنان سىعالاعان جۇلدىزدار جارىعى كوزىنە تۇسەدى.
ءبىر كەزدە كۇندىز لوحان اتاعا قول ۇشىن بەرگەن ورتا جاستاعى ادام باسىن كوتەرىپ وتىرادى. اينالا قانشا قاراڭعى بولعانمەن، لوحان اتا ونىڭ وتتاي جانعان قوس جانارىن انىق كورەدى. تەگىن ادام ەمەس ەكەنىن سەزىپ، قيمىل-قوزعالىسىن قالت جىبەرمەي باعادى.
الدەن ۋاقىتتان كەيىن الگى ادام قورشاۋ ەسىگىنە بارىپ، جۇرەلەپ وتىرادى. باياۋ قوزعالتىپ ەكى بىلەگىن كوتەرەدى. لوحان اتا ونىڭ جون-ارقاسىنا، اسا سىرلى ءتۇس الىپ تۇرعان باسىنا قارايدى. ءبىر ءسات بار كۇشىن بويىنا جيىپ، وقىس قيمىل جاساعان ورتا جاستاعى كىسى قۇددى ساداق تارتقان ادامداي جانتايا قيسايىپ، ەكى جۇمىر تەمىردى كەرە ۇستايدى. كوزىنەن شاشىراعان قارا-جاسىل ۇشقىندار الدەنەگە ءتيىپ، سىقىرلاعان دىبىس شىققانداي بولادى. ەكى تەمىردىڭ اراسى ءۇن-تۇنسىز اشىلىپ جۇرە بەرەدى. ءتىپتى دە مولايعان شام جارىعى مەن جۇلدىز ساۋلەسى قورشاۋ ىشىنە توگىلىپ، الدەكىمنىڭ تۇمسىعى اشىلعان جىرتىق اياق كيىمىنە تۇسەدى. ىلە كۇزەتشىلەر دە جەتەدى. لوحان اتا قالباڭ ەتكەن قارا كولەڭكەنىڭ قورشاۋدان اتىپ شىعىپ، الدىنداعى كۇزەتشىنى ىڭق ەتكىزگەنىن، ارتىنشا و بايقۇستىڭ ورتا جاستاعى ادامنىڭ ۋىسىندا جان ءۇزىپ، جالمانىنان تۇسكەنىن اپ-انىق كورەدى. جاۋ قولىنداعى مىلتىقتى ءىلىپ العان الگى ادام لەزدە عايىپ بولادى.
كوز الدىندا نە بولىپ، نە قويعانىن لوحان اتا سالدەن كەيىن بارىپ پايىمدايدى. ورتا جاستاداعى ادام سايىسكەرلىك ونەرىنە ابدەن جەتىلگەن باتىر ەكەن. اتاعا جول اشىپ بەرەدى. قاش ەندى... قاش! لوحان اتا الگى تەسىكتەن ەڭبەكتەپ شىعادى. جاۋ اسكەرىنىڭ ءولى دەنەسى جولدا جاتىر ەكەن، ءبىر اياعىنىڭ توقتاۋسىز سەلكىلدەپ جاتقانىن بايقايدى.
ورمەلەپ گاۋلياڭ القابىنا ەنگەن لوحان اتا بەلىن جازىپ، اردالاردى قۋالاپ، سىبىسىن سەزدىرمەۋ ءۇشىن ءالى كەلگەنشە گاۋلياڭعا جولاماي، ساقتانا باسىپ ءجۇرىپ وتىرادى. سول بويدا ءموشۇي وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى بيىك قىردان (جاعانى بيىكتەتۋ ءۇشىن ۇيىلگەن توپىراق، توسپا) كەلىپ ءبىر-اق شىعادى. ۇزاماي «ءۇش ارقار» كوتەرىلىپ، تاڭ الدىنداعى قاراڭعىلىق باستالادى. جامىراعان جۇلدىزدار ءموشۇي وزەنىنىڭ بەتىندە سامساپ تۇرادى. وزەن كىربەگىندە دىڭكەسى قۇرىپ تۇرىپ قالعان لوحان اتا سۇيەگىنەن وتكەن سۋىقتان تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ كەتەدى. جاق سۇيەگىنىڭ سىرقىراۋى اۋەلى سامايىنا، ودان قۇلاعىنا كوتەرىلىپ، سوڭىندا سىزداۋىقتاي سىزداعان توبەسىندەگى سولقىلمەن توعىسادى. گاۋلياڭنىڭ شىرىن لەبى ارالاسقان سالقىن اۋا تاناۋىنا ەنىپ، وكپەسىن ارالاپ، اسقازان-ىشەگىن ەندەپ وتەدى. سايتان وتىنداي جىلتىلداعان قوس بەلگى شام تۇمان اراسىنان كوزگە ۇرىپ، شىرشا سىرىقتان جاسالعان اعاش قورشاۋ ۇلكەن كور قۇساپ ۇڭىرەيە كورىنەدى.
لوحان اتا ءوزىنىڭ قورشاۋدان وسىلاي وپ-وڭاي قاشىپ شىققانىنا سەنە المايدى. قىبىرلاعان قوس اياعى ويدا جوقتا شىرىگەن اعاش كوپىردىڭ ۇستىنە الىپ كەلەدى. سۋدا جۇزگەن بالىقتاردىڭ باۋىرى جارقىلداپ، وزەن سارىنى اپ-انىق ەستىلىپ تۇرادى. توبەدەن اققان جۇلدىز ارتىنا ۇزىن جولاق قالدىرىپ سىرعيدى. ەشتەڭە بولماعانداي... ەشبىر وقيعا ءجۇز بەرمەگەندەي! اينالا جىم-جىرت. ءاسىلى لوحان اتانىڭ قىستاققا بارىپ، بوي تاسالاۋىنا، جاراقاتىن ەمدەپ، ارى قاراي تىرلىك كەشەۋىنە بولادى ەكەن. ءبىراق، ول اعاش كوپىرگە كەلگەندە وزەننىڭ تۇستىك بەتىنەن مازاسىزدانا اڭىراعان قاشىردىڭ قارلىعىڭقى داۋىسىن ەستيدى. سوعان بولا كەرى قايتادى. دايىن تۇرعان ايانىشتى تراگەديانىڭ جابۋلى پەردەسىن ءوزى بارىپ اشادى.
قورشاۋعا جاقىن جەردەگى ون نەشە مامااعاشقا بايلانعان كولىكتەردىڭ استىنان قي مەن سىدىك ءيىسى مۇڭكيدى. اتتار پىسقىرىپ، قاشىرلار مامااعاشتى كەمىرەدى. اتتار گاۋلياڭ ساباعىن تالماپ، قاشىرلار تەزەك تاستايدى. تانتىرەكتەي باسقان لوحان اتا سولاردىڭ اراسىنا كىرەدى. مۇرنىنا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوس قاشىرىنىڭ ۇيرەنشىكتى ءيىسى كەلەدى. ىلە ولاردىڭ تانىس پوشىمى دا سۇلبالانادى. جەتىپ بارىپ ءوزىنىڭ تالاي ازاپتى كۇندەردى بىرگە كەشكەن سەرىكتەرىن قۇتقارماقشى بولادى. ال قاشىر ادام ءقادىرىن بىلمەيتىن ەسسىز ماقلۇق قوي. قۇيرىعىن شۇعىل بۇرىپ، قوس اياقتاپ تەبەدى. «قارا قاشىر، قارا قاشىر، ءبىز بىرگە قاشايىق!» — دەيدى لوحان اتا سىبىرلاپ. اشۋلانعان قاشىرلار وڭعا ءبىر، سولعا ءبىر بۇلتالاقتاپ، تۇرعان جەرىنە جولاتپايدى. يەلەرىن جىعا تانىماعانى انىق ەدى. دەنەسىندە قاتقان قاننىڭ ءيىسى، جاڭا تۇسكەن جاراقاتتار بارى لوحان اتانىڭ كاپەرىنە كەلمەيدى. سولار ەدى ونى تانىتپاي تۇرعان. كوڭىلى استاڭ-كەستەڭ لوحان اتا العا اتتاپ بارىپ جاقىنداي بەرگەندە، قارا قاشىر تۇياعىن سەرپىپ، جامباسىنان تەبەدى. اتا ءبىر جانىمەن ۇشىپ ءتۇسىپ، جاتىپ قالادى. جان قاشقان جارتى دەنەسى سالدانا ۇييدى. قاشىر قوڭىن كوتەرىپ، تەپكىلەي بەرەدى. تاعاسى باتاتىن ايعا ۇقساپ جارق-جۇرق ەتەدى. جامباسى وتتاي ىسىپ، ۇلكەيىپ كەتكەندەي بولعان لوحان اتا ءوزىنىڭ زور اۋرەشىلىككە تاپ بولعانىن سەزەدى. ورنىنان ءتورت تاعانداي كوتەرىلىپ، قايتا قۇلايدى. قۇلاپ ءتۇسىپ، تاعى تۇرادى. اۋىلدىڭ داۋىسى قۇمىققان الدەبىر اتەشى كەزەكتى رەت شاقىرادى. قاراڭعىلىق بىرتە-بىرتە سەيىلىپ، «ءۇش ارقار» بۇرىنعىدان بەتەر جانىپ، قاشىرلاردىڭ جالتىر جاياسى مەن كوزدەرى ءتىپتى دە جارقىراي تۇسەدى.
— قوسىلعان... قوس ماقلۇق!
ىزاعا بۋلىققان لوحان اتا ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ، قىلپىلداعان وتكىر بىردەڭە ىزدەيدى. جەرى قازىلىپ، توعان تارتىلعان تۇستان جالاڭداعان تەمىر كۇرەك تاۋىپ الادى. جاسقانىپ-جالتارۋدى ۇمىتقان ول داۋىستاپ بوقتاپ كەلە جاتادى. ءجۇز قادامنان الىس جەردە ادام بارىن، يت بارىن ەسىنەن شىعارادى. ەش نارسەدەن قايمىقپايدى. كىسىنىڭ ەركىن بولا الماۋى، ءسىرا، قورقىنىشتان. شىعىستان باياۋ كوتەرىلگەن قىزىل شاپاق ورلەي كەلە شاشىراپ، سەيىلىپ كەتەدى. گاۋلياڭ القابىنىڭ تاڭ الدىنداعى مەڭىرەۋ تىنىشتىعى كەز-كەلگەن ساتتە جارىلىپ كەتەردەي سىزداپ تۇرادى. تاڭ شاپاعىن جامىلعان لوحان اتا قارا قاشىرلارعا قاراي جاقىنداي تۇسەدى.
ول قوس ماقلۇققا ولەردەي وشىككەن ەدى. قاشىرلار قوزعالمايدى. لوحان اتا قولىنداعى تەمىر كۇرەكتى وڭتايلاپ الىپ، ءبىر قاشىردىڭ ارتقى اياعىن دالدەپ، بار پارمەنىمەن پەرىپ قالادى. الدەبىر سۇپ-سۋىق كولەڭكە قاشىردىڭ قىلتاسىنا بارىپ سارت ەتە قالادى. قاشىر ءبىر جاعىنا جانتايا بەرىپ ازەر تۇزەلەدى. اياعىنا قايتا تۇرعاندا، جان قينالىسىن اڭعارتقىسى كەلگەندەي تاناۋىن كەرە ىشقىنادى. ارتىنشا كوتەرىلگەن قوڭ تاراپىنان جاڭبىر تامشىلارىنان اۋمايتىن ىپ-ىستىق قان دىرەكتەي اتىلىپ، لوحان اتانىڭ ءجۇزىن جاۋىپ كەتەدى. لوحان اتا قاشىردىڭ تاعى ءبىر اياعىن دالدەپ جانە ءبىر پەرەدى. قارا قاشىر قورس ەتكەن كۇشتى دىبىس شىعارىپ، قۇيرىعى جەر ءسۇيىپ، شوڭقيا بارىپ وتىرادى. الدىڭعى اياقتارى ءالى دە جانتالاسا تىپىرلاپ، القىمىن سىققان مويىن جىبىنە اسىلىپ، تۇمسىعى الدەقاشان بۇزعىل تارتقان سۇرەڭسىز اسپانعا قاراپ وزانداي ءۇن سالادى. تەمىر كۇرەك قاشىردىڭ جامباسىنىڭ استىندا قالادى. لوحان اتا ومىرىلىپ، وتىرا كەتەدى. بار كۇشىن سالىپ كۇرەكتى ارەڭ سۋىرىپ الادى. كۇرەك قىرى قاشىردىڭ جامباس سۇيەگىن وڭدىرماي ورىپ كەتكەن ەكەن. تاعى ءبىر قاشىر سەرىگىنىڭ قۇلاپ جاتقانىنا تۇسىنبەي، اڭتارىلا قاراپ، جىلاعانعا ۇقساپ، جالىنعان كەيىپ تانىتىپ، مەكىرەنىپ قويادى.
كۇرەگىن كولدەنەڭ ۇستاعان لوحان اتا ەندى سوعان ۇمتىلادى. كەرى شەگىنگەن قاشىر كوتكەنشەكتەپ بارىپ باس ءجىبىن ۇزەرمەن بولادى. دىڭگەك سىقىرلاپ، قاشىردىڭ جۇدىرىقتاي قوس جانارىنان جارقىراپ جاسىل وت اعادى.
— قورقاسىڭ، ءا، ماقلۇق!؟ ايبىن-ايبارىڭ قايدا كەتكەن سەنىڭ، ماقلۇق!؟ جاقسىلىقتى بىلمەيتىن، ىشىپ-جەگەنىن اقتامايتىن، سىلىمتىك نەمە! شەتەلدىكپەن اۋىز جالاسقان ءيتتىڭ بالاسى!
جەتى اتاسىن جەزدەي قاقتاعان لوحان اتا قارا قاشىردىڭ سوپاقشا كەلگەن جازىق ماڭدايىن كوزدەپ كۇرەگىن سەرمەپ قالادى. تەمىر كۇرەك دىڭگەككە بارىپ تيەدى. ورلى-تومەن، وڭعا-سولعا ىرعاپ ءجۇرىپ ارەڭ سۋىرىپ الادى. تىپىرلاعان قارا قاشىردىڭ ارتقى تىرسەگى مايىسىپ، ساداقشا يىلەدى. شولاق قۇيرىعىن شىپىلداتىپ جەر سابايدى.
لوحان اتا قاشىردىڭ جازىق ماڭدايىن دالدەپ تاعى ءبىر سالىپ كەتەدى. تەمىر كۇرەك قاشىردىڭ ءدوڭ شەكەسىنىڭ ءدال ورتاسىنا بارىپ تيەدى. تاستاي قاتتى باس سۇيەككە دارىعان كۇرەك دۇزىنەن تاراعان كۇشتى ءدىرىل اعاش ساپ ارقىلى قولىنا جەتىپ، لوحان اتانىڭ ەكى بىلەگىن ۇيىتىپ جىبەرەدى. ءۇنسىز قالعان قارا قاشىر سەربەكتەرىن ارى-بەرى سەرمەپ، توقتاماي تەپكىلەنىپ، اقىرى ورنىندا ومالىپ وتىرىپ قالادى. ومىرىلعان تام قۇساپ گۇرس ەتىپ قۇلايدى. ۇزىلگەن ءجىپتىڭ ءبىر بولىگى دىڭگەكتە سالبىراپ، كەلەسى بولەگى قاشىردىڭ باسىنا ورالعان كۇيىندە قالادى. سۇلكىنى تۇسكەن لوحان اتانىڭ يىعى سالبىراپ، جارقىراعان تەمىر كۇرەك قاشىردىڭ باسىنا قادالعان قالپى سابى كوككە شانشىل، قيسايىپ تۇرادى. تاياۋ ماڭنان يت ءۇرىپ، دابىرلاعان ادام ءۇنى ەستىلەدى.
تاڭ اتادى. شىعىس جاقتاعى گاۋلياڭ القابىنان ەرتەڭگىلىك قان قىزىل كۇننىڭ ءبىر شەتى كورىنىپ، نۇرلى ساۋلەسى لوحان اتانىڭ جارتىلاي اشىلىپ، ۇڭىرەيىپ قالعان اۋىزىنا تۇسەدى.
ءىV
توپتى جاساق وزەن جاعاسىنداعى بيىك قىرعا ىلىنگەن سوڭ جالعىز قاتار بوپ شۇبالىپ، قالىڭ بۇلتتان ازەر شىققان قىزىل كۇنگە قاراپ ماڭداي تۇزەيدى. باسقالار سەكىلدى مەنىڭ اكەم دە ءبىر بەتى قىزارىپ، ەكىنشى بەتى بوزارىپ، قاسىنداعىلارعا ەلىتىپ، ءموشۇي وزەنىنىڭ بەتىندەگى باتار كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسى بوياعان ءبىر ۇزىك تۇمان پۇشپاعىن تاماشالاپ كەلە جاتادى. سۋدىڭ تۇستىگىنەن تەرىستىگىنە وتەتىن تاس جولدى ءموشۇي وزەنىنە سالىنعان 14 وتاۋلى (تىرەۋ) ۇلكەن تاس كوپىر جالعاپ تۇرادى. ءبىراز جەرى ءبۇلىنىپ، سۇلدەرى عانا قالعان ەسكى اعاش كوپىر كەيىن سالىنعان تاس كوپىردىڭ باتىس جاعىنان كوزگە شالىنادى. بىرنەشە قوڭىر ءتۇستى دىڭگەگى وزەن ورتاسىنان سورايىپ، وعان كەلىپ سوعىلعان ەسسىز اعىننان اق جال تولقىندار تاراپ، قاق جارىلا شۇباتىلىپ جاتادى.
سالدەن سوڭ ىدىراي سەتىنەگەن تۇمان استىنان وزەن بەتى اشىلىپ، قىزىل-جاسىل بوپ قۇبىلىپ، سۇركەيلى تۇسكە ەنەدى. ارنا جيەگىندەگى بيىك قىردان نازار سالعاندا وڭتۇستىك بەتتەگى شەتسىز دە شەكسىز گاۋلياڭ القابىنىڭ تاقتايداي تەگىس جالپاق ايدىنى كوسىلە كوزگە ۇرادى. تىپ-تىنىش بوپ تىنىپ قالعان يەسىزدەگى ءار ءبىر نارت قىزىل گاۋلياڭ ماساعىن البىراي تولعان ءبىر-بىر دوڭگەلەك جۇزگە ۇقساتۋعا بولاتىنداي. سول سياقتى، كەي تۇستاعى ساباقتار دا توپتالا ۇيلىعىسىپ، اراسى تىعىز ۇلكەن الەۋەتكە اينالىپ، مازمۇنى تەرەڭ ءمان قالىپتاستىرىپتى. اكەم ول كەزدە ءالى بالا عوي، مۇنداي ماعىنالى سۋرەتتىڭ تەرەڭ يىرىمىنە بويلاي المايدى. مۇنى بۇگىن مەن... ءوزىم ويدان شىعارىپ وتىرمىن.
گاۋلياڭ جانە ادام... ەكەۋى دە ۋاقىت گ ۇلىنىڭ ءتۇيىن تاستاپ، جەمىس بەرۋىن كۇتەدى.
وڭتۇستىككە ءتۇزۋ تارتىلعان تاس جول جۇرگەن سايىن تارىلىپ، اقىرى گاۋلياڭ القابىنا ءسىڭىپ جوق بولادى. ەڭ الىس قيان شەتتەن، كوك ءتۇستى كۇمبەزدىڭ ەڭكەيە بارىپ جەر بەتىمەن توعىسقان جيەگىنەن كۇن كوتەرىلگەن ساتتەگى كىسى تەبىرەنتەر اسەرلى دە ايانىشتى كورىنىس سول كۇيى ۇلبىرەپ، شاشاۋ شىقپاعان قالپى ۇيىپ تۇرادى.
اكەم سونداي ءبىر ىقىلاستى بەينەمەن مەڭىرەيىپ كەلە جاتقان جاساقتارعا قارايدى... قايدان كەلە جاتىر بۇلار؟ قايدا بارادى؟ نە ءۇشىن تورۋىلداپ سوعۋ ۇرىسىنا قاتىسادى؟ تورۋىلداپ سوعۋ ۇرىسىن ءتامامداعان سوڭ تاعى قانداي سوعىسقا بارادى؟ ءبارى سۇراق. جىم-جىرت تىنىشتىقتا بۇزىلعان كوپىر جاقتان جەتكەن سۋ سارىلى ءتىپتى دە ايقىندالىپ، جاعىمدى دىبىس قۇلاقتى ۇيىرە تۇسەدى. قيعاش جامىراعان كۇن ساۋلەسى قويۋ تۇماندى ىقتىرىپ، اقىرى وزەن بەتىنە شوگەرىپ تىنادى. ءموشۇيدىڭ سۋى العاشقى كۇڭگىرت قىزىلدان بىرتە-بىرتە التىن قىزىل تۇسكە وزگەرەدى. كەڭ ايدىننىڭ نۇرى شالقىپ، ەرەكشە اسەم تۇسكە ەنەدى.
جاعاداعى جالعىز ءتۇپ باقباق گ ۇلىنىڭ سارى جاپىراعى قيسايا سالبىرايدى. وتكەن ءبىر كەزدە قۇلپىرا جايناعان جىبەك قۇرتىنان اۋماي قالعان گۇل قاۋاشاعى ءاپپاق بولىپ قۋراپ، جاپىراقتار اراسىنان سىعالايدى. شايان اۋلايتىن شاقتىڭ قايتا اينالىپ كەلگەنى عوي، تەگى!
اكەم كۇز جەلىنىڭ اڭىراي ەسكەنىن، اۋا رايىنىڭ سالقىن تارتقانىن، ءبىر توپ قوڭىر قازدىڭ وڭتۇستىككە قاراي ۇشىپ بارا جاتقانىن ويلايدى... «ۇستا... دۋگۋان، ۇستا!»، — دەيدى لوحان اتا. سۋ شاياندارى قىلداي جىڭىشكە اياقتارىمەن وزەننىڭ مايدا قايراڭىنا ادەمى ورنەك سالىپتى. وزەن تاراپتان اكەمنىڭ مۇرنىنا سۋ شايانىنىڭ كۇلىمسى ءيىسى كەلەدى. جاپونعا قارسى سوعىس باستالعانعا دەيىن ءبىزدىڭ ۇيدەگى الۋان ءتۇرلى كوكنار گۇلدەرى سۋ شايانىنىڭ ەزبەسىمەن باپتالىپتى. شىركىندەردىڭ قاۋاشاعى ۇلكەن، تۇستەرى ادەمى، ال يىستەرى ءتىپتى مۇرىن جاراتىن.
— قىردان ءتۇسىپ، تەز جاسىرىنىڭدار! مىلقاۋ، تىرمانى تەز ءتۇسىر! — دەپ بۇيرىق بەرەدى ءۇي ساردار.
مىلقاۋ يىعىنداعى سىمتەمىر ورامدارىن ءتۇسىرىپ، ءتورت تىرمانى قوساقتاپ بايلايدى. «ا-ا-الاپ» ءجۇرىپ بىرنەشە جاساقتى شاقىرىپ كەلىپ، قوساقتالعان تىرمالاردى جول مەن كوپىردىڭ تۇتاسقان تۇسىنا اپارىپ قويادى.
— باۋىرلار، دۇرىستاپ جاسىرىنىڭدار!.. جاۋ ماشينەلەرى كوپىر ۇستىنە شىعىپ، لىڭنىڭ ادامدارى قايتار جولدى بوگەگەن سوڭ، مەنىڭ بۇيرىعىممەن وق جاۋدىرىڭدار... مالعۇنداردى وزەنگە قۇلاتىپ، جىلانبالىق پەن شايانعا جەم قىلايىق! — دەيدى ءۇي ساردار.
ءۇي سارداردىڭ قول يشاراسىن كورگەن مىلقاۋ باسىن يزەپ، قارۋلى توپتىڭ جارتىسىن باستاپ، جولدىڭ باتىس جاعىنداعى گاۋلياڭ اراسىنا بارىپ جاسىرىنادى. سوڭىنان ىلەسىپ سولاي بەتتەگەن ۋاڭ ءۋىنيدى كەۋدەسىنەن يتەرىپ، كەرى قايتارادى.
— سەن وندا بارما، مەنىڭ قاسىمدا قال! — دەيدى ءۇي ساردار. — الدە قورقاسىڭ با؟
— جوق، قورىقپايمىن... قورىقپايمىن... — دەيدى ۋاڭ ۋىني قايتا-قايتا باسىن شايقاپ.
ءۇي ساردار فاڭ اۋلەتىنىڭ اعايىندى ەكى ۇلىن ۇلكەن قۇرىلعىنى وزەن قىرىنا اپارىپ ورناتۋعا جىبەرەدى. ىلە ءداۋ كەرنەيىن ۇستاپ تۇرعان ليۋ كەرنەيشىگە بۇرىلىپ:
— ليۋ كوكە، سەن باسقا ەشتەڭەگە قارايلاما. كۇش جيىپ ال دا، كەرنەيىڭدى وزانداتىپ ۇرلەي بەر. جاۋلار سول دىبىستان شوشىپ، ۇرەيلەنەدى... ەستىدىڭ عوي؟ — دەيدى.
ليۋ كەرنەيشى ءۇي سارداردىڭ ەرتە كەزدەگى سەرىگى ەكەن. ول ۋاقىتتا ساردار كۇيمەشى، ال ليۋ كەرنەي ۇرلەۋشى مىندەتىن اتقارىپتى. كەرنەيدى قوس قولىمەن قۇددى ءبىر مىلتىق قارماعانداي سىعىمداپ، باپپەن ۇستايدى ەكەن.
— الدىنالا ايتىپ قويايىن، كىم سۋ جۇرەكتىك تانىتسا، اتىپ تاستايمىن. قانداي ونەرىمىز بارىن لىڭعا ءبىر كورسەتىپ قويايىق. ول وڭباعاندار اتاقتارىنا بۋلانىپ، بىزگە سەس قىلادى. شونەڭ وعان كونە قويماس. ول مەنى مويىنداتپاق قوي؟ ال ىسجۇزىندە مەن ونى مويىنسال قىلماقپىن، — دەيدى كوپشىلىككە نازار تاستاعان ءۇي ساردار.
توپتى كىسى گاۋلياڭ اراسىنا قورالانىپ وتىرادى. فاڭ ليۋ جانىنان تەمەكى قالتاسىن شىعارىپ، وتتىق پەن شاقپاق تاسىن الادى. وتتىعى قاپ-قارا، شاقپاق تاسى قىزىل-كۇرەڭ ەكەن، اۋماعان تاۋىقتىڭ پىسكەن باۋىرى. شاقپاق تاسقا سوعىلعان وتتىقتان شارت-شارت ەتكەن دىبىس شىعىپ، ءداۋ-داۋ ۇشقىندار ۇشادى. ۇلكەن ءبىر ۇشقىن فاڭ ليۋ قوس ساۋساعىمەن قىسىپ العان گاۋلياڭ ساباعىنىڭ وزەگىنە كەلىپ تۇسەدى. فاڭ ليۋ اۋزىن قۋىستاپ ۇرلەگەندە، بىلتەدەن اق ءتۇتىن بۇرق ەتىپ، وت تۇتانادى. فاڭ ليۋ ءنايىن تۇتاتىپ، قۇشارلانا سورادى. سول ءسات دەمىن بۇركىپ، مۇرنىن تارتقان ءۇي ساردار:
— ءوشىر تەمەكىڭدى! تەمەكىنىڭ ءيىسىن سەزسە، جاۋ كوپىرگە جولاماي قويادى! — دەيدى.
اسىعا ەكى سورعان فاڭ ليۋ تەمەكىسىن ءسوندىرىپ، دورباسىن قايتا جينايدى.
— وزەن قىرىنىڭ قالقاسىنا بارىپ جاتىڭدار، جاۋ كەلسە، قاپى قالىپ جۇرمەيىك، — دەيدى ءۇي ساردار.
جاۋ كەلىپ قالعانداي-اق ابىرجىعان جاساق مىلتىقتارىن قۇشاقتاپ، وزەن قىرىنىڭ قاپتالىنا بارىپ جابىسادى. اكەم ءۇي سارداردىڭ قاسىنان ەكى ەلى اجىرمايدى. ساردار ودان:
— قورىقتىڭ با؟ — دەپ سۇرايدى.
— قورىققام جوق، — دەيدى اكەم.
— جارايسىڭ، وكىل اكەسىنىڭ بالاسى. سەن مەنىڭ بۇيرىق جەتكىزۋشى اسكەرىم بولاسىڭ. ۇرىس باستالعان سوڭ مەنەن اجىراما. مەن بۇيرىقتى ساعان ايتام، سەن ونى باتىس جاقتاعىلارعا جەتكىزەسىڭ! — دەيدى ءۇي ساردار.
اكەم باسىن يزەيدى. ونىڭ ەكى كوزى ءۇي سارداردىڭ بەلىندەگى ءبىرى ۇزىن، ەكىنشىسى قىسقا قوس جانقۇرالعا تۇسەدى.
ۇلكەنى گەرمانيادا جاسالعان ماۋزەر، كىشىسى فرانسيادا وندىرىلگەن براۋنيك. ەكەۋىنىڭ دە ءوز حيكايالارى بار ەدى.
بىردە اكەمنىڭ اۋزىنان «قارۋ» دەگەن ءسوز شىعىپ كەتەدى.
— قارۋ الاسىڭ با؟ — دەپ سۇرايدى ءۇي ساردار.
باسىن يزەگەن اكەم:
— ناگان، — دەيدى.
— اتۋدى بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرايدى ءۇي ساردار ودان.
— بىلەم، — دەيدى اكەم.
ءۇي ساردار بەلىنەن براۋنيك ناگانىن سۋىرىپ الىپ، سالماقتاپ-سالماقتاپ قويادى. ابدەن ەسكىرگەن قۇرالدىڭ ءوڭى ءتۇسىپ، كوكشىلدەنىپ كەتكەن ەكەن. ءۇي ساردار شاقپاعىن قايىرعاندا، تاڭدايىنان جەزى ءبۇتىن ءبىر تال دوعال تۇمسىق وق ىرشىپ كەتەدى. وقتى جوعارى لاقتىرىپ جىبەرىپ، قايتا قاعىپ العان ساردار قۇرال تاڭدايىنا قايتا باسادى.
— ءما، مىنانى ال دا، مەنىڭ ىستەگەنىمدى قايتالا، — دەيدى سوسىن.
قۇرالدى قولىنا العان اكەمنىڭ ەسىنە الدىڭعى كۇنى كەشتە ءۇي سارداردىڭ وسى ناگانمەن كىشكەنتاي بوكالدى اتىپ، بىت-شىت قىلعانى تۇسەدى.
قياقتانا تۋعان جاڭا ايدىڭ ساۋلەسى قۋراعان اعاش باسىنا شۇپىلدەپ توگىلىپ تۇرعان-دى. اراق قۇمىراسىن كوتەرىپ، قولىنا ءبىر تىزبەك جەز كىلت ۇستاعان اكەم اجەمنىڭ بۇيرىعى بويىنشا قازاندىقتان اراق الۋعا كەلە جاتادى. اكەم قاقپانى اشىپ ىشكە كىرگەندە، قاپ-قاراڭعى قاشىر قوراسى بوس، اۋلا تىنىش، ماڭاي جىم-جىرتتىقا شومىپ تۇرادى. قازاندىقتان بۇزىلعان اراق اشىندىسىنىڭ ساسىق ءيىسى كەلەدى.
اكەم ءبىر كۇبىنىڭ قاقپاعىن اشىپ، جۇلدىز جارىعىندا اراقتىڭ مەلتىرەگەن بەتىن، ودان ءوزىنىڭ اشاڭ ءجۇزىن كورەدى. قاسى سەلدىر، ەرىنى جۇقا اكەم ءوزىن سونداي سيىقسىز سەزىنەدى. قولىنداعى قۇمىرانى كۇبىگە ماتىرىپ، گۇلدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ اراق قۇيادى. قۇمىرانى كوتەرىپ العاندا، بۇيىرىنەن سىرعاعان اراق تامشىلارى كۇبىگە قايتا سورعالايدى. اكەم اياق استىنان ويىن وزگەرتىپ، قۇمىراداعى اراقتى كۇبىگە قايتا توگەدى. ونىڭ ەسىنە اجەم بەتىن جۋعان الگى ءبىر كۇبى اراق تۇسەدى.
سونىڭ الدىندا اجەم ءۇي ساردار، لىڭ باستىقپەن بىرگە ۇيدە اراق ءىشىپ وتىرادى. ءۇي ساردار مەن اجەم جاقسى كوتەرىپ، ال لىڭ باستىق ءسال قىزىڭقىراپ قالادى.
الگى كۇبىگە تاياپ بارعان اكەم ونىڭ ۇستىنەن ۇلكەن ديىرمەن تاسىن كورەدى. قۇمىراسىن جەرگە قويىپ، تاستى الىپ تاستايدى. دومالاپ كەتكەن تاس باسقا ءبىر كۇبىنىڭ بۇيىرىنە بارىپ سوعىلىپ، تەسىپ كەتەدى. تەسىكتەن اراق اتقالاقتاي جونەلەدى. اكەمنىڭ ونىمەن شارۋاسى بولمايدى. كۇبىنىڭ قاقپاعىن اشقاندا مۇرنىنا لوحان اتانىڭ قانىنىڭ كۇلىمسى ءيىسى كەپ ۇرىلادى. اكەمنىڭ ەسىنە لوحان اتانىڭ قان-جوسا بولعان باسى مەن اجەمنىڭ قىزىلعا بويالعان ءجۇزى تۇسەدى. لوحان اتانىڭ بەتى مەن اجەمنىڭ كەسكىنى كۇبى ىشىنەن قايتا-قايتا كورىنىس بەرەدى. اكەم بويلاتا كوسەپ، ىدىسىن قاندى اراققا تولتىرىپ الادى دا، قوس قولداي كوتەرىپ ۇيگە قايتادى.
سەگىز كىسىلىك ۇستەل ۇستىندە شام جارقىراپ جانىپ تۇرادى. بىر-بىرىنە تەسىلە قاراعان ءۇي ساردار مەن لىڭ باستىق تەرەڭ دەم الىپ، اۋىر تىنىستايدى. ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا اجەم، سول قولىمەن لىڭنىڭ التى اتارىن، ال وڭ قولىمەن ءۇي سارداردىڭ براۋنيك ناگانىن باسىپ وتىرادى.
— ساۋدانىڭ ءجونى ءوز الدىنا، كىسىلىكتى ۇمىتپاڭدار. بۇل قارۋ كەزەنەتىن جەر ەمەس. مىقتى بولساڭدار، كۇش-قۋاتتارىڭدى جاپوندارعا جۇمساڭدار، — دەگەنىن ەستيدى اكەم.
دولدانعان ءۇي ساردار:
— بالدىز، سەن ۋاڭ سارداردىڭ اتىن ايتىپ، مەنى ىقتىرا المايسىڭ. اعا-شونەڭ وسى ءوڭىردىڭ بيلەۋشىسى. ون جىل قىسپا نان جەدىم. ەندى بۇگىن ۋاڭ دەگەن ەسەكتى ەسەپكە الار جايىم جوق! — دەپ داۋرىعادى.
مىرس ەتىپ ىزبارلانا كۇلگەن لىڭ باستىق:
— جاناۋ اعا، ءىنىڭىزدىڭ ويلاعانى ءسىزدىڭ قامىڭىز. ۋاڭ ساردار دا ءسىزدىڭ قامىڭىزدى جەپ ءجۇر. ءسىز، بار بولعانى، باعاندى بەرى اكەلسەڭىز بولدى، باتالون باستىعى بولىپ شىعا كەلەسىز. مىلتىق، ازىق-تۇلىك دەگەندى ۋاڭ ساردار ءوزى قامدايدى. بۇل باندى بولعاننان الدەقايدا جاقسى، — دەيدى.
— كىم — باندى، كىم — باندى ەمەس... جاپونعا قارسى سوعىسساڭ بولدى، قىتايدىڭ باتىرىسىڭ. اعا-شونەڭ بىلتىر جاپونداردىڭ ءۇش كۇزەت مۇناراسىن تالقانداپ، قالقاندى پۋلەمەتتەن ۇشەۋىن ولجاعا الدى. سەن باندى ەمەسسىڭ، قانشا جاۋدىڭ كوزىن جويدىڭ؟ جاۋدىڭ ءبىر تال تۇگىن دە جۇلعان جوقسىڭ.
لىڭ باستىق وتىرا قالىپ، تەمەكى الىپ تۇتاتادى.
وسى ارالىقتا اكەم قۇمىرانى كوتەرىپ ىشكە ەنەدى. اراقتى قولىنا العان اجەمنىڭ ءتۇسى كەنەت بۇزىلىپ، اكەمنىڭ جۇزىنە ەجىرەيە قارايدى. ارتىنشا بەتىنمەن بەت قىلىپ ءۇش كەسەگە اراق قۇيادى.
— مىنا اراققا لوحان كوكەنىڭ قانى ارالاسقان، ەركەك بولساڭدار، ىشىڭدەر. بۇرسىگۇنى جاۋ ماشينەسىن تاس-تالقان قىلىڭدار. سونان سوڭ اركىم ءوز جولىنا ءتۇسسىن، بىر-بىرلەرىڭە سوقتىقپاي، جوندەرىڭە كەتىڭدەر، — دەيدى.
كەسەنى قولىنا العان اجەم قىلقىلداتىپ جۇتا سالادى.
ءۇي ساردار دا اراقتى قولىنا الىپ، باسىنا ءبىر-اق كوتەرەدى.
لىڭ باستىق جارتىلاي ىشەدى.
— ءۇي ساردار، ءىنىڭ اراق كوتەرە المايدى... مەن جۇرەيىن، — دەيدى كەسەسىن قويىپ جاتىپ.
التى اتاردى الاقانىمەن باسقان اجەم:
— جەكپە-جەككە شىعاسىڭ با؟ — دەيدى.
توسىن اشۋعا مىنگەن ءۇي سالدار:
— وعان جالىنباي-اق قوي... ول شىقپاسا، شونەڭ شىعادى، — دەيدى.
— شىعامىن، — دەيدى لىڭ باستىق.
اجەم ونىڭ قولىن الادى. لىڭ التى اتارىن الىپ، بەلىنە قىستىرادى.
لىڭ اققۇبا ءوڭدى، مۇرنىنىڭ اينالاسىن سەكپىل باسقان، تاپال بويلى ادام ەدى. بەلىنە بايلاعان وق تولى وقشانتايىنا ناگانىن قىستىرعاندا، بەلبەۋى سالبىراپ، سالاقتاپ قالادى.
— جاناۋ، دۋگۋاندى ساعان تاپسىردىم، بۇرسىگۇنى وزىڭمەن بىرگە ەرتە كەتەرسىڭ، — دەيدى اجەم.
— وكىل بالام، قالايسىڭ؟ — دەپ سۇرايدى ءۇي ساردار اكەمە قاراپ جىميىپ.
اكەم سارداردىڭ ەرىندەرىنىڭ اراسىنان ورسيىپ شىعىپ تۇرعان توپىراق تۇستەس سارى تىستەرىنە جاقاتپاي قارايدى. جاق اشىپ، ءتىل قاتپايدى. ءبىر بوكالدى الىپ توبەسىنە قوعان ءۇي ساردار اكەمدى شەگىندىرىپ اپارىپ، ەسىكتىڭ كوزىنە تۇرعىزادى. ءوزى براۋنيك ناگانىن الىپ، قارسى بۇرىشقا قاراي جۇرەدى.
ءۇي سارداردىڭ بۇرىشقا قاراي ءۇش ادىم اتتاعانىن اكەم كورىپ تۇرادى. ءار قادامى سونداي ۇزىن، سونداي باياۋ سەزىلەدى. اجەمنىڭ ءجۇزى كەنەت وڭىپ، قۋارىپ كەتەدى. لىڭ باستىقتىڭ جۇزىنەن مىسقىل ۇيىرىلگەن ەكى كولبەۋ سىزىق كورىنەدى.
بۇرىشقا جەتكەن ءۇي ساردار تىك تۇرا قالىپ، سول بويدا كەرى بۇرىلادى. بىلەگىن سوزىپ، جوعارى كوتەرگەندە ونىڭ كوزدەرىنەن قىزىل ۇشقىن شاشىراعانىن اكەم انىق كورەدى. جانقۇرالدىڭ ۇڭعىسىنان اق ءتۇتىن بۇرق ەتەدى. اكەمنىڭ توبەسىنەن «شاق» ەتكەن دىبىس شىعىپ، بوكال بىت-شىت بولادى. اينەك سىنىقتارى اكەمنىڭ موينىنا ءتۇسىپ، باسىن قوزعاعاندا، تومەن سىرعىپ، ىشقىرىنا جەتىپ ءبىر-اق توقتايدى. اكەم ۇندەمەيدى. اجەمنىڭ ءوڭى ودان سايىن قۋارادى. لىڭ باستىق ورىندىققا وتىرا كەتەدى.
— مەرگەن ەكەنسىڭ، — دەيدى الدەن ۋاقىتتان كەيىن.
— جىگىت ەكەنسىڭ! — دەيدى ءۇي ساردار.
قولىنداعى براۋنيك ناگان اكەمە تىم اۋىر سەزىلەدى.
— مەن ۇيرەتپەسەم دە، اتۋدى بىلەسىڭ. ەندى مەنىڭ بۇيرىعىمدى مىلقاۋعا جەتكىز، دايىندالسىن! — دەيدى ءۇي ساردار.
قارۋىن العان اكەم گاۋلياڭ اراسىنا سۇڭگىپ كەتەدى. جولدى قيىپ ءوتىپ، مىلقاۋدىڭ قاسىنا بارادى. مالداس قۇرعان مىلقاۋ جالپاق جاسىل تاسقا قانجارىن قايراپ وتىر ەكەن. قيسايعانى قيسايىپ، وتىرعانى وتىرىرعان باسقالارى وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ جاتادى.
— سەندەرگە دايىندالسىن دەيدى، — دەيدى اكەم مىلقاۋعا.
اكەمە شەكەسىنەن ءبىر قاراعان مىلقاۋ قانجارىن قايراي بەرەدى. سالدەن سوڭ بىرنەشە تال گاۋلياڭ جاپىراعىن ءۇزىپ الىپ، قانجار جۇزىندەگى ۇگىندى قۇمدى سۇرتەدى. تاعى ءبىر تال ءشوپ الىپ، قانجاردىڭ وتكىرلىگىن سىناپ كورەدى. ءشوپ قانجاردىڭ جۇزىنە تيەر-تيمەي قىرقىلىپ تۇسەدى.
— دايىندالسىن دەيدى، — دەيدى اكەم تاعى.
مىلقاۋ قانجارىن قىنىنا سالىپ، جانىنا قويادى. جۇزىنە دەمدە كارلى كۇلكى تەپسىنىپ شاعا كەلگەن ول ءبىر قولىن كوتەرىپ:
— وۋ، وۋ، — دەيدى اكەمە قاراي بۇلعاپ.
اكەم اياعىن ناراۋ باسىپ ىلگەرى جىلجيدى. مىلقاۋعا ءبىر ادىمداي قالعاندا توقتاي قالادى. كەنەت العا ۇمسىنعان مىلقاۋ اكەمنىڭ ەتەگىنەن الىپ، جۇلقا تارتادى. اكەم ونىڭ قۇشاعىنا قۇلايدى. مىلقاۋ قۇلاعىن بۇراعاندا، اكەمنىڭ ىرجيعان قوس ەزۋى قۇلاعىنا جەتەدى. اكەم ناگانىن الىپ، مىلقاۋدىڭ ارقاسىنا تىرەيدى. مىلقاۋ ەندى اكەمنىڭ مۇرنىنان ۇستاپ، قاتتى باسادى. اكەمنىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتەدى. مىلقاۋ جاعىمسىز داۋىس شاعارىپ ءماز بولا كۇلەدى.
ماڭايدا وتىرعانداردىڭ ىشەك-سىلەسى قاتادى.
— ءۇي ساردارعا ۇقساي ما، قالاي؟
— ءۇي ساردار سالعان تۇقىم عوي.
— دۋگۋان، مەن سەنىڭ شەشەڭدى ويلاپ وتىرمىن.
— دۋگۋان، مەن سەنىڭ شەشەڭنىڭ انا ءبىر ۇشىنا ەكى شىلان قىستىرعان انارىن جەگىم كەلەدى.
اشۋعا بۋلىققان اكەم ناگانىن جۇلىپ الىپ، شىلان قىستىرعان انار جەگىشكە قاراي وق اتادى. قارۋ تارس ەتكەنمەن، وق شىقپايدى.
ءوڭى قۋارعان الگى ادام جىلدام جەتىپ كەلىپ، اكەمنىڭ قولىنداعى قۇرالدى جۇلىپ الادى. ىزاعا بۋلىققان اكەم اشۋدان جارىلا جازداپ، وعان قاراي تۇرا ۇمتىلادى. تيگەن جەرىنەن تەۋىپ، اۋزى ىلىنگەن تۇستان تىستەيدى.
ورنىنان تۇرعان مىلقاۋ اكەمنىڭ جەلكەسىنەن ۇستاپ، كۇشپەن اينالدىرىپ قالعاندا، قالقىپ بارىپ جەرگە توپ ەتە تۇسكەپ اكەم بىرنەشە ءتۇپ گاۋلياڭ ساباعىن سىندىرىپ كەتەدى. ءبىر اۋناپ بارىپ اياعىنا تۇرعان اكەم اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ بوقتاپ، جۇلقىنىپ، مىلقاۋدىڭ الدىنا كەلەدى. مىلقاۋ ىڭىلداپ بىردەڭە ايتادى. ونىڭ كوگەرىپ كەتكەن ءجۇزىن كورگەن اكەم سول ارادا باسىلادى. مىلقاۋ براۋنيك ناگاندى الىپ، شاقپاعىن قايىرعاندا، ءبىر تال وق الاقانىنا ىرشىپ تۇسەدى. وقتىڭ ۇشىنان ۇستاپ، تۇبىندەگى تەسىككە قاراپ، اكەمە الدەنەنى ىمدايدى. قارۋدى اكەپ بەلىنە قىستىرعان سوڭ، اكەمنىڭ باسىنان سيپاپ-سيپاپ قويادى.
— انا جاقتا نە سويقان شىعاردىڭ؟ — دەپ سۇرايدى ءۇي ساردار.
— ولار... مەنىڭ اناممەن ۇيىقتايمىز دەيدى، — دەيدى قاتتى جابىرلەنگەن اكەم.
— سەن نە دەدىڭ؟ — دەيدى ءوڭى بۇزىلعان ءۇي ساردار.
— مەن وعان وق اتتىم، — دەيدى بىلەگىن كوتەرىپ، كوزىن سۇرتكەن اكەم.
— سەن وق شىعاردىڭ با؟
— مىلتىقتان دىبىس شىققان جوق، — دەيدى اكەم الگى التىن سارى جارامسىز وقتى ءۇي ساردارعا بەرىپ جاتىپ.
وقتى الىپ قاراعان ءۇي ساردار ونى وزەنگە لاقتىرىپ جىبەرەدى. اۋەدە ادەمى دوعا جاساپ ۇشقان وق قۇلداپ بارىپ سۋعا قۇلايدى.
— جارايسىڭ! وقتى اۋەلى جاپوندارعا اتۋ كەرەك. ولاردى جەڭگەن سوڭ، ەگەر بىرەۋ شەشەڭمەن جاتام دەسە، سونى قۋىعىنان ات. باسىنان دا، كەۋدەسىنەن دە اتپا. ەسىڭدە بولسىن، قۋىعىنان دالدەپ ات، — دەيدى ءۇي ساردار.
اكەم ءۇي سارداردىڭ قاسىنا جانتايادى. ونىڭ وڭ جاعى — فاڭ اۋلەتىنىڭ قوس اعايىندىسى ەكەن. ۇلكەن قۇرىلعى وزەننىڭ قىرىنا قۇرىلىپ، مىلتىق اۋزى تۇگەل كوپىرگە تۋرالانىپتى. ۇڭعىلارى ماقتامەن تىعىندالعان. اباجاداي قۇرىلعىنىڭ ارت جاعىنان وت تۇتاتقىش ورىن الىپتى. فاڭ ءچيدىڭ قاسىندا گاۋلياڭ ساباعىنىڭ وزەگىنەن جاسالعان بىلتە تۇر. بىرەۋى جاڭا تۇتانا باستاپتى. فاڭ ليۋ جانىنا ءبىر ءدارى قاباق، ءبىر تەمىر بىتىرا سالاتىن تەمىر قوراپ قويىپ الىپتى.
سارداردىڭ سول جاعى — ۋاڭ ۋىني. قۇس مىلتىعىن قوس قولداپ ۇستاعان قالپى ەكى بۇكتەلىپ، ءبۇرىسىپ قالىپتى. جارالانعان قۇلاعى اق داكەمەن الدەقاشان بىتە قايناسىپ كەتكەن.
كۇن قۇرىق بويى كوتەرىلىپ، ءدال ورتاداعى اقشىل جەرىنەن باسقا تۇسى تۇگەل قىزعىلت تۇسكە بويالادى. جالتىراعان وزەن ۇستىندە گاۋلياڭ القابىنان كوتەرىلگەن ءبىر توپ جابايى ۇيرەك ۇشىپ كەلە جاتادى. توبەنى ەكى-ۇش رەت اينالعان سوڭ كوبى قايراڭداعى قالىڭ شوپكە قۇلاپ، قالعانى وزەن بەتىنە قونىپ، جىلجىعان اعىسقا ەرىپ، ەڭىس قۇلداپ كەتە بارادى. سۋدا جۇزگەن ۇيرەكتەر دەنەسىن قوزعاماي، تەك مويىندارىن عانا ارى-بەرى بۇرادى.
اكەمنىڭ بويى ەپتەپ جىلىنا باستايدى. ءتۇز شىعىمەن مالمانداي بولعان كيىمدەرى كەبەدى. ەتبەتتەپ شامالى جاتقاننان كەيىن تاس باتىپ، اۋىرىتقانداي بولعان سوڭ كەۋدەسىن كوتەرىپ، تىك وتىرادى. باسى مەن يىعى وزەن قىرىنان شامالى اسىپ تۇرادى. «ەتبەتتەپ جات!» — دەيدى ءۇي ساردار. اكەم ەرىكسىز قايتا ەتبەتتەيدى.
فاڭ شاڭىراعىنىڭ التىنشى ۇلى مۇرنى شۇرىلداپ ۇيىقتاپ كەتەدى. ءۇي ساردار جەردەن كىشكەنە باتپاق ءىلىپ الىپ، ونىڭ بەتىنە لاقتىرادى. مەڭىرەيە باسىن كوتەرگەن فاڭ ليۋ جاعىن ايىرا ەسىنەگەندە، كوزىنەن سىعىلىپ شىققان قوس تامشى جاس تومەن قۇلايدى.
— جاۋ كەلىپ قالدى ما؟ — دەيدى ول داۋىستاپ.
— ەنەڭدى ۇرايىن، ۇيىقتاۋعا بولمايدى، — دەيدى ءۇي ساردار.
وزەننىڭ تۇستىگى مەن تەرىستىگى جىم-جىرت. داڭعىراعان تاس جول قالىڭ گاۋلياڭ اراسىندا كوسىلىپ جاتىر. وزەندەگى تاس كوپىر سونداي اسەم. ۇشى-قيىرسىز گاۋلياڭ القابى توگىلگەن كۇن شۋاعىندا جايقالىپ، الدەكىمنەن ۇيالعانداي نارت قىزىل تۇسكە ەنىپتى. ۇيرەكتەر جاعاداعى تاياز جەرلەردە الدەنەلەردى شوقىلاپ، گاگاگالاپ ءۇن سالىپ ءجۇر.
اكەم بار نازارىن جابايى ۇيرەكتەرگە اۋدارىپ، ولاردىڭ ادەمى مامىعى مەن ويناقى كوزدەرىن باقىلاۋعا كىرىسەدى. قولىنداعى ءزىل ناگانىن كوتەرىپ، ۇيرەكتەردىڭ تەپ-تەگىس ارقاسىن كوزدەيدى. سەرىپپەنى باسىپ جىبەرۋگە وقتالعاندا ساردار كەلىپ قولىن باسىپ قالادى.
— ەي، سۇمپايى، نە ىستەگەلى جاتىرسىڭ؟ — دەيدى.
اكەمنىڭ ءتوزىمى تاۋسىلىپ، دەگبىرى قاشادى. تاس جول اۋەلگى قالپىندا سوزىلىپ سۇلاپ جاتادى. گاۋلياڭ تىپتەن قىزارا تۇسەدى.
— لىڭ مازى دەگەن مالعۇن... ەگەر ونىڭ مەنى اقىماق قىلۋعا ءداتى جەتسە... — دەيدى ءۇي ساردار تىستەنىپ.
وزەننىڭ تۇستىك جاعى جىم-جىرت. لىڭ باستىقتىڭ ءوزى تۇرىپتى، كولەڭكەسى دە كورىنبەيدى. جاۋ ماشينەسى وسى ارادان وتەدى دەگەن مالىمەت لىڭعا تيگەنىن، ءوزى جالعىز توتەپ بەرە المايتىنىن بىلگەسىن، ءۇي سارداردىڭ قولىمەن تىزە قوسقانىن اكەم جاقسى بىلەتىن.
شامالى قوبالجىعان اكەم بىرتە-بىرتە ساباسىنا تۇسەدى. نازارىن ءالسىن-الى جابايى ۇيرەكتەردىڭ ءۇنى اۋدارا بەرەدى. ەسىنە لوحان اتامەن بىرگە بارىپ، سۋ جاعاسىنان ۇيرەك اۋلاعانى تۇسەدى. لوحان اتانىڭ ءدۇمى قارا-قوڭىر، قايىس باۋلى مىلتىعى بار ەدى. سول مىلتىق ءقازىر ۋاڭ ءۋىنيدىڭ قولىندا ءجۇر.
اكەمنىڭ كوزىنە جاس تولادى. ءبىراق، سىرتقا اعىپ كەتەردەي كوپ ەمەس ەدى. اۋماعان وتكەن جىلعى جاعداي. وندا دا جىپ-جىلى كۇننىڭ شۋاعىندا اكەم تۇلا بويىن كەرنەگەن سۋىق اعىستان توڭىپ تۇرعانىن انىق سەزگەن-دى.
لوحان اتانى ەكى قاشىرمەن قوسا جاۋ جاساعى مەن قۋىرشاق اسكەرلەر ايداپ كەتكەن سوڭ اجەم كۇبىدەگى اراققا بەتىندەگى قاندى جۋادى. تەرىسى تالاۋراپ، كوزى دومبىققان اجەمنىڭ جۇزىنەن اراق ءيىسى اڭقيدى. شەتەل كەزدەمەسىنەن تىگىلگەن اق مەشپەتىنىڭ ءوڭىرى اراق پەن قانعا مالشىنادى. ىرگەسىندە تۇرعان اجەم كۇبىدەگى اراققا ۇڭىلەدى. اراق بەتىنەن كەسكىنى كورىنەدى. توسىن جۇگىنىپ وتىرا قالعان ونىڭ كۇبىگە قاراپ ءۇش رەت باس ۇرعانى اكەمنىڭ ەسىندە قالادى. ارتىنان اجەم ورنىنان تۇرىپ، شەڭگەلدەپ اراق الىپ ىشەدى. جۇزىندەگى قىزىل ەكى سامايىنا جينالىپ، شەكەسى مەن يەگى بوزارىپ كەتەدى.
— جۇگىن! — دەپ بۇيىرادى اكەمە دە. — باس قوي!
اكەم جۇگىنىپ وتىرا قالىپ باس ۇرادى.
— ۋىستاپ اراق ءىش!
اكەم ۋىستاپ اراق ىشەدى.
جىپتەن اۋمايتىن جىپ-جىڭىشكە قان تالشىقتارى كۇبى تۇبىنە باتىپ بارا جاتادى. ال بەتىندە شوق-شوق اق بۇلتتار قالقىپ جۇرەدى. سوعان قوسا ودان اجەم مەن اكەمنىڭ ايباتتى كەسكىندەرى دە كورىنىس بەرەدى. اجەمنىڭ قوس جانارى ۇشقىنداپ وت شاشادى. اكەم باتىنىپ قاراي الماي تايساقتايدى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ، كۇبىدەن تاعى ءبىر شەڭگەل اراق الادى. ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان اققان اراق كوك اسپان، اق بۇلت، ۇلكەندى-كىشىلى تانىس كەسكىندەردىڭ ءبارىن بىت-شىت قىلادى.
اكەم تاعى ءبىر ۇرتتام اراق ىشەدى. ادام قانىنىڭ سۇيكىمسىز ءدامى ءتىلىنىڭ ۇشىنا ەندىگارى كەتپەس بولىپ بايلانادى. قان تالشىقتارى كۇبى تۇبىنە تۇنعان سوڭ، ءدال ورتاداعى دوڭەسكە جينالىپ، جۇدىرىقتاي بولىپ ۇيىيدى. اكەم مەن اجەم وعان ۇزاق قاراپ تۇرادى.
كۇبىنىڭ قاقپاعىن جاپقان اجەم تام بۇرىشىنان ديىرمەن تاسىن دومالاتىپ اكەپ، تىك كوتەرىپ، قاقپاقتىڭ ۇستىنە قويادى.
— مىنانى قوزعاۋشى بولما! — دەيدى سوسىن.
ديىرمەن تاسىنىڭ ويىعىنداعى ىلعال توپىراق پەن سىزدى جەردىڭ جىبىرلاعان كۇرەڭ قۇرتىنا كوز قاداعان اكەم سەسكەنە ۇركىپ، باس شۇلعيدى.
سول ءتۇنى اكەم ءوزىنىڭ كىشكەنە توسەگىندە جاتىپ، اجەمنىڭ اۋلادا ۇزاق جۇرگەن اياق تىقىرىنا قۇلاق تۇرەدى. اجەمنىڭ تىرپ-تىرپ ەتكەن اياق دىبىسى تاياۋ ماڭداعى گاۋلياڭ سىبدىرىمەن ارالاسىپ، اكەمنىڭ الاساپىرانعا تولى شىتىرمان تۇسىمەن توعىسىپ كەتەدى. اكەم تۇسىندە ۇيدەگى ەكى ءداۋ قاشىردىڭ جارىسا اڭىراعان داۋىسىن ەستيدى.
اكەم تاڭ الدىندا ءبىر-اق ويانادى. جالاڭاش كۇيىندە دارەت سىندىرۋعا دالاعا شىققاندا اجەمنىڭ اسپانعا قاراپ ءۇنسىز اڭىرىپ تۇرعانىن كورەدى. «اپا» دەپ ءۇن قاتادى. اجەم ۇندەمەيدى. شاپتىرىپ بولعان سوڭ اجەمنىڭ قولىنان ۇستاپ، ۇيگە قاراي جەتەكتەيدى. ابدەن قالجىراعان اجەم اكەمە ىلەسىپ ۇيگە كىرەدى. تابالدىرىقتان اتتاعاندارى سول، شىعىس وڭتۇستىكتەن تولقىنعا ۇقساعان قاتتى شۋىل ەستىلىپ، ىلە-شالا مىلتىق اتىلادى. سونداي اششى داۋىس قۇددى ءبىر وتكىر قانجارداي قۇرۋلى تۇرعان جىبەك پەردەنى تەسىپ وتەدى.
اكەم ءدال ءقازىر ءبۇيىرىن توسەپ جاتقان ماڭ كەزىندە ءاپپاق كەسەك تاستار مەن مايدا شاعىلعا تولعان، وزەن قىرىنان قاراعاندا دوڭكيگەن سارى قۇم-قيىرشىقتار قاتار-قاتار تىزىلگەن بەيىت سەكىلدى بولىپ كورىنىپ تۇراتىن جەر ەكەن. وتكەن جىلى جازدىڭ باسىندا عانا بيىك جيەكتىڭ سىرت جاعى سىڭسىعان قالىڭ گاۋلياڭ تەڭسەلە مۇلگىگەن جاسىل القاپ بولىپتى. شاڭتاسپەن تاپتاپ، گاۋلياڭدى تۇگەل جاپىرىپ تىستاعان سوڭ اڭىرايىپ قالعان جول سورابى سولتۇستىككە قاراي كوسىلە سوزىلادى. ول كەزدە ۇلكەن تاس كوپىر ءالى سالىنباعان عوي، شاعىن اعاش كوپىر سانسىز اياق، ەسەپسىز ات-قاشىردىڭ تۇياعىمەن جەمىرىلىپ، ابدەن توزادى. كەيىن جۇمىس باستالعاندا، جانشىلعان جاس ساباقتان تاراعان بالعىن ءيىس تۇنگى تۇمانمەن ارالاسىپ، تاڭعا جۋىق ءتىپتى دە قويۋلانا ءتۇسىپتى. تۇزدەگى قالىڭ گاۋلياڭ ءۇن-تۇنسىز وكسىپ، جىلاپ تۇراتىن بولىپتى.
اكەم مەن اجەم الگى مىلتىق داۋىسىن ەستىگەن سوڭ كوپ وتپەي، جاپون اسكەرلەرى كەلىپ، اۋىلداعى كارى-جاس، ايەل-بالا... تۇگەل ايداپ وسىندا اكەلەدى. جاڭا كوتەرىلگەن كۇن گاۋلياڭ باسىنان ەندى اسقان تۇستا جۇرتپەن بىرگە كەلگەن اكەم مەن اجەم وزەننىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى جولدىڭ باتىس تارابىندا تۇرادى. اياقتارىنىڭ استى — جاپىرىلعان گاۋلياڭ. اكەمدەر مال قورادان اۋمايتىن ات شاپتىرىم ۇلكەن قورشاۋدى، ونىڭ سىرتىنان ءبىر توپ كيىمى توزىپ، شوگىپ قالعان جۇمىسكەرلەردى كورەدى. سوڭىرا ەكى قۋىرشاق اسكەر جۇمىسكەرلەردى جولدىڭ باتىس بەتىنە ايداپ اكەلىپ، اكەمدەرگە جاقىنداتىپ، تاعى ءبىر شوعىر كىسىنى قوعامدايدى. بۇل توپتىڭ الدىنداعى شاعىن الاڭ — تۇرعاندار كوپ ۇزاماي ازار دا بەزەر بولعان ات-قاشىر بايلايتىن جەر ەكەن. بارلىعى سىلەيىپ-سىلەيىپ قىبىرسىز تۇرادى. ارادا قانشا وتكەنى بىلگىسىز، ءبىر كەزدە شاتىر جاقتان يىعىنا ەكى ءتىلىم قىزىل كەزدەمە جاپسىرىپ، بەلىنە ۇشى جەر سىزعان بولات قىلىش اسىنعان، قاسقىر يت جەتەكتەپ، ەكى قولىنا اق قولعاپ كيگەن اشاڭ ءجۇزدى جاپون ساردارى كەلە جاتادى. سارداردىڭ ءىزىن باسا ءتىلىن سالاقتاتقان قاسقىر يت، ونىڭ ارتىندا سەرەيىپ قاتىپ قالعان جاپون جاساعىنىڭ ولىگىن كوتەرگەن ەكى قۋىرشاق اسكەر، ەڭ سوڭىندا مىلجا-مىلجا بولىپ جارالانعان لوحان اتانى قولتىقتاعان ەكى قۋىرشاق اسكەردى ايداپ قوس جاپون ساربازى تاياي بەرەدى. وزىنە قاراي تىعىلعان اكەمدى اجەم قۇشاقتاي الادى.
يت جەتەكتەگەن جاپون ساردارى كولىك الاڭىنداعى الاڭقىعا كەلىپ توقتايدى. ءموشۇي وزەنىنىڭ بويىنان سۋسىلداي ۇشقان ەلۋ شاقتى اق قۇس تۇرعانداردىڭ ۇستىندەگى كوك اسپاندى ەندەپ ءوتىپ، ماڭدايلارىن قايتا شىعىسقا تۇزەپ، التىن سارى كۇنگە قاراي سامعاپ كەتەدى. اكەم كولىك الاڭىنداعى جۇندەرى ءۇرپيىپ، سۇرقى قاشقان ات-قاشىرلاردى جانە جەردە سۇلاپ جاتقان ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوس قارا قاشىرىن كورەدى. بىرەۋى ءولىپتى، باسىنداعى تەمىر كۇرەك ءالى قيسايىپ شانشۋلى تۇرادى. قارايعان قان استىداعى قىرقىلعان گاۋلياڭ ساباقتارىن دا، قاشىردىڭ جالتىراعان جازىق ماڭدايىن دا ابدەن بىلعاپتى. تاعى ءبىر قاشىر شوڭقيا شويلاعان جەرىندە قانعا شىلانعان قۇيرىعىمەن جەر سىپىرىپ، ەكى ءبۇيىرىن سولق-سولق سوعىپ وتىرادى. ءبىرى اشىلىپ، ەكىنشىسى جابىلىپ قالعان قوس تاناۋدان ىسقىرىق ءتارىزدى دىبىس شىعىپ، ۇزدىگە دەم الادى.
اكەم ءوزىنىڭ وسى ەكى قاشىردى قانداي جاقسى كورەتىنىن سوعان دەيىن بىلمەپتى! ايتپەسە، تالاي مىنگەن كولىگى عوي. كەۋدەسىن ۇنەمى ءور ۇستايتىن اجەم قاشىرلاردىڭ ءبىرىنىڭ بەلىنە قادا بوپ قادالعاندا، اكەم الدىنان ورىن الاتىن. مىنگەسكەن ەكەۋىن قارا قاشىر گاۋلياڭ اراسىنداعى تار جولمەن العا قاراي الىپ ۇشاتىن. الدى كوتەرىلسە، ارتى ءتۇسىپ، اكەم مەن اجەمدى ورلى-تومەن سىلكىلەپ، قوپاڭداتىپ باعاتىن. قاشىردىڭ جىپ-جىڭىشكە اياقتارىنان بولماشى شاڭ كوتەرىلىپ، شاپقان سايىن شاتتانعان اكەم گا-گا-گالاپ بىلدىرلايتىن. گاۋلياڭ القابىنان بىرەن-ساران بولسا دا ديقاندار كەزدەسەتىن. قولدارىنداعى كەتپەن نە كۇرەككە سۇيەنگەن ولار گاۋلياڭ قويماسىنىڭ ايەل قوجايىنىنىڭ اسەم كەلبەتىن كورگەندە، جۇزدەرىنە قىزعانىش پەن وشپەندىلىك الاۋى قاتار تەپسىنىپ شىعا كەلەتىن.
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوس قاشىرىنىڭ بىرەۋى ءولىپ، ارانداي اشىلعان اۋزىنان قارداي ءاپپاق تىستەرى اقسيا جارقىراپ، انداي جەردە سۇلاپ جاتادى. ال شوڭقيا شويلاعان تاعى بىرەۋىنىڭ سيقى ولگەننەن دە بەتەر ەدى.
— اپا، ءبىزدىڭ قاشىر... — دەيدى اكەم اجەمە قاراپ. اجەم الاقانىمەن اكەمنىڭ اۋزىن باسا قويادى.
مەرت بولعان جاپون اسكەرىنىڭ دەنەسى قىلىش ۇستاپ، يت جەتەكتەگەن جاپون ساردارىنىڭ الدىنا اكەپ قويىلادى. ەكى قۋىرشاق اسكەر ءون-بويى قانعا بويالعان لوحان اتانى سۇيرەپ، سونداعى مامااعاشقا اپارادى. اكەم لوحان اتانى بىردەن تانىمايدى. ول اكەمنىڭ كوزىنە تاياقتان مىلجالانعان ادام بەينەلى قۇبىجىق بوپ كورىنەدى. قولتىعىنان دەمەلىپ تۇرعان ونىڭ باسى بىردە وڭعا، بىردە سولعا سالاقتاپ، توقتامايدى. توبەسىندەگى قاتقان قان الدەقاشان سۋ شايعان وزەن قايراڭىنداعى جىلت-جىلت ساعىم شاشاتىن قارا تۇنباعا ۇقساپ قالعان ەكەن، كۇن ساۋلەسى قاقتاعاندا تۋلاقتاي جيىرىلىپ، ءتىلىم-تىلىم بوپ جارىلىپ كەتىپتى. جەردە سۇيرەتىلگەن ەكى اياعى ءجۇرىپ وتكەن جولىندا يرەك-يرەك ءىز قالدىرادى. تۇرعاندار بىر-بىرىنە جاقىنداپ، ۇيلىعىسا تۇسەدى. اكەم اجەمنىڭ الاقانىنىڭ يىعىنا كادىمگىدەي سالماق سالىپ، شەڭگەلدەپ تۇرعانىن سەزەدى. اياق استى الاسارىپ كەتكەن ادامداردىڭ ءبىرىنىڭ ءجۇزى سارى توپىراقتاي سازارىپ، ەندى ءبىرىنىڭ ءوڭى قارا توپىراقتاي تۇتىعىپ كەتكەنىن بايقايدى. ورتانى ءبىر ءسات اۋىر ۇنسىزدىك باسىپ، قاسقىر ءيتتىڭ ىرىس-ىرىس ەتىپ تىنىس العان دەمى، يت جەتەكتەگەن جاپون ساردارىنىڭ تارق ەتكىزىپ جەل شىعارعانى اپ-انىق ەستىلەدى. قۋىرشاق اسكەرلەردىڭ ادام كەيىپتى الگى قۇبىجىقتى بيىك مامااعاشتىڭ قاسىنا جەتكىزىپ، قولدارىن جىبەرە سالعاندا، ونىڭ سۇيەگىن سىلىپ الىپ، تاستاي سالعان ۇيمەك ەت قۇساپ دوڭكيىپ جاتقانىن اكەم كورىپ تۇرادى.
— لوحان اتا، — دەپ باج ەتە قالادى اكەم.
اجەم تاعى اكەمنىڭ اۋزىن باسا قويادى.
مامااعاشتىڭ تۇبىندە جاتقان لوحان اتا اقىرىن قيمىلدايدى. اۋەلى قۇيرىعىن جوعارى كوتەرەدى. كوپىر دوعاسىنداي ءيىلىپ، ەكى تىزەسىمەن جۇگىنە وتىرىپ، قوس قولىمەن ەڭبەكتەپ، باسىن جەردەن الادى. گۇپ بوپ كەتكەن بەتى تىرسيا جىلتىراپ، ەكى كوزى جۇمىلىپ، الدەقاشان كولدەنەڭ تارتىلعان ۇزىن سىزىققا اينالعان ەكەن. سول تۇستان قوس جەبە ءتارىزدى جاسىل ۇشقىن شاشىرايدى.
لوحان اتاعا قادالا قاراعان اكەم ونىڭ دا ءوزىن كورگەنىنە كۇمانى قالمايدى. كەنەت بەت-اۋزى تىرجىڭداپ، قۇلاق-شەكەسى دىڭىلداپ، قورىققانىن نە كەكتەنگەنىن بىلمەي، الابۇرتا الاسۇرادى. قۇلىنداتا شىڭعىرعىسى كەلگەنمەن، اۋزىن اجەم باسىپ العاندىقتان، دىمىن شىعارا الماي، ىشتەن تىنادى.
يت جەتەكتەگەن جاپون ساردارى جۇرتقا قاراتا الدەنە دەپ ايعايلايدى. شاشىن تىپ-تىك، تەپ-تەگىس قىپ قيعىزعان ءبىر جۇڭگو ونىڭ ءسوزىن جۇرتقا اۋدارىپ بەرەدى.
سويلەپ تۇرعان ءتىلماشتىڭ نە دەگەنىن اكەم تولىق ەستي المايدى. اۋزىن اجەم باسىپ تۇرعاندىقتان، كوزى قاراۋىتىپ، قۇلاقتارى شىڭىلداپ كەتەدى.
ەكى قارا كيىمدى جۇڭگو لوحان اتانى تىر جالاڭاش قىپ شەشىندىرىپ، مامااعاشقا تاڭادى. جاۋ ساردارى قولىن بۇلعاپ قالعاندا، تاعى ەكى قارا كيىمدى كىسى، ءبىزدىڭ قىستاقتا عانا ەمەس، گاۋميدىڭ تۇتاس دۇڭبي اۋىلىنا شوشقا سويۋمەن اتى شىققان ءسۇن ۋ دەگەن قاساپتى اعاش قورشاۋدان شىعارىپ، جەلكەسىنەن يتەرىپ، ايداپ كەلەدى.
ءسۇن ۋ الاسا بويلى، تۇلا بويىن ىركىلدەپ ەت باسقان، قارنى قاباقتاي، جالتىر باس، اراسى تىم جاقىن ەكى كوزى مۇرنىنىڭ ەكى جاعىندا شۇڭىرەيىپ تۇراتىن قىزىل شىرايلى كىسى ەدى. سول قولىندا وتكىر پىشاق، وڭ قولىندا ءبىر شەلەك سۋ، قىلتىراي باسىپ لوحان اتانىڭ الدىنا كەلەدى.
— تاقسىر ايتادى، مىنانىڭ تەرىسىن جاقسىلاپ سىپىرسىن دەيدى. سىپىرماسا... قاسقىر يتكە قارنىن جارعىزامىن دەيدى، — دەيدى ءتىلماش.
«ا-ا-ا» دەپ ارت-ارتىنان ءۇن سالعان ءسۇن ۋدىڭ كوزى جىپىلىقتاپ كەتەدى. ارتىنان پىشاعىن اۋزىنا تىستەپ تۇرىپ شەلەكتەگى سۋدى لاق ەتكىزىپ لوحان اتانىڭ توبەسىنەن قۇيىپ جىبەرەدى. سۋىق سۋدان تىتىركەنگەن لوحان اتا باسىن كوتەرەدى. قان ارالاسقان سۋ ونىڭ جۇزىنەن اعىپ، موينىنا قۇلايدى. سودان قۇلداعان كۇيى باقايىنان ءبىر-اق شىعادى. ءبىر باقىلاۋشى وزەننەن تاعى ءبىر شەلەك سۋ اكەلەدى. ءسۇن ۋ جامان شۇبەرەكتى سۋعا مالىپ الىپ، لوحان اتانىڭ ونە بويىن تاپ-تازا قىلىپ جۋادى. لوحان اتانىڭ دەنەسىن ءسۇرتىپ جاتقاندا ول قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ:
— اعا... — دەيدى.
— باۋىرىم، پىشاعىڭدى سالشى، جاقسىلىعىڭدى و دۇنيەدە ۇمىتپايىن، — دەيدى لوحان اتا.
جاپون ساردارى اقىرىپ قالادى.
— تەز ىسكە كىرىس! — دەيدى ءتىلماش.
ءوڭى بۇزىلىپ كەتكەن ءسۇن ۋ بىرتيعان قىسقا ساۋساقتارىن سوزىپ، اتانىڭ قۇلاعىن قىسا ۇستاپ:
— اعا، باۋىرىڭدا امال جوق... — دەيدى.
اكەم ءسۇن ۋدىڭ قولىنداعى پىشاقتىڭ اتانىڭ قۇلاعىن اعاش ارالاعانداي ارى-بەرى ىرعاپ كەسىپ جاتقانىن كورەدى. قۇلىنداي شىڭعىرعان لوحان اتانىڭ ساپ-سارى كىشى دارەتى ەكى تاقىمىنىڭ اراسىنان تىز-تىز اتقاقتايدى. اكەمنىڭ اياعى قالتىراپ كەتەدى. ءاپپاق قىش تەگەنە كوتەرگەن جاپون اسكەرى ءسۇن ۋدىڭ قاسىنا كەلىپ تۇرادى. ءسۇن ۋ لوحان اتانىڭ ەتى مول ۇلكەن قۇلاعىن تەگەنەگە تاستايدى. ىلە تاعى ءبىر قۇلاعىن دا كەسىپ الىپ، تەگەنەگە سالادى. اكەم لوحان اتانىڭ ەكى قۇلاعىنىڭ دا تاباقتا شورشىپ، سەكىرىپ جۇرگەنىن كورەدى.
قىش تەگەنە كوتەرگەن جاپون اسكەرى جۇمىسكەرلەردىڭ، ەر-ايەل، كارى-جاس... بارلىعىنىڭ الدىنان ءجۇرىپ وتەدى. اكەم لوحان اتانىڭ قۇلاعىنىڭ سونداي ءاپپاق، ادەمى ەكەنىن بايقايدى. تەگەنە سىڭعىرى ءتىپتى دە كۇشەيە تۇسەدى.
جاپون اسكەرى قۇلاقتى كوتەرىپ، جاپون ساردارىنىڭ الدىنا بارادى. ساردار باسىن يزەيدى. اسكەر ەندى تەگەنەنى جاپون اسكەرىنىڭ ءمايىتىنىڭ قاسىنا اپارىپ قويىپ، ءبىر ءسات ءۇنسىز تۇرادى دا، قايتا الىپ، قاسقىر ءيتتىڭ تۇمسىعىنىڭ استىنا اپارىپ جايعاستىرادى.
ءتىلىن «سىلپ» ەتكىزىپ جيىپ العان قاسقىر يت قاپ-قارا ۇزىن تۇمسىعىمەن ەكى قۇلاقتى يىسكەلەيدى. باسىن شايقاپ، ءتىلىن قايتا سالاقتاتىپ، اۋەلگى قالپىندا شوڭقيىپ وتىرا بەرەدى.
— ەي، تاعى كەس! — دەيدى اۋدارماشى ءسۇن ۋعا.
تۇرعان ورنىندا شىركوبەلەك اينالعان ءسۇن ۋ الدەڭەلەردى ايتىپ كۇبىرلەيدى. اكەم ونىڭ بەت-اۋزىن ماي ارالاس تەر باسىپ، كوزدەرىنىڭ ءدان تەرگەن تاۋىقتىڭ كوزىنەن بەتەر بولىپ تەز-تەز جىپىلىقتاپ كەتكەنىن كورەدى.
لوحان اتانىڭ قوس قۇلاعىنىڭ تۇبىرىنەن بىر-ەر تامشى عانا قان اعادى. ەكى قۇلاقتان ايرىلعان ونىڭ باسى دەمدە سىپ-سيدام بولىپ شىعا كەلەدى.
جاۋ ساردارى تاعى دا اقىرادى.
— تەز كەس! — دەيدى ءتىلماش.
ءسۇن ۋ ەڭكەيىپ، لوحان اتانىڭ جىنىس مۇشەسىن كەسىپ الىپ، جاپون اسكەرى كوتەرىپ تۇرعان تەگەنەگە تاستايدى. ەكى بىلەگىن ءتۇپ-تۇزۋ قىلىپ العا سوزىپ، تىك قاراعان جوپون اسكەرى قۇددى ءبىر قۋىرشاق سياقتى توپتىڭ الدىنان قاقايىپ جانە ءبىر مارتە ءجۇرىپ وتەدى. اكەم اجەمنىڭ مۇزداي سۋىق ساۋساقتارىنىڭ يىعىنا باتىپ، كىرىپ بارا جاتقانىن سەزەدى.
جاپون اسكەرى قىش تەگەنەنى قاسقىر ءيتتىڭ الدىنا اپارىپ قويادى. ەكى شايناعان يت ەتتى اۋزىنان شىعارىپ تاستايدى.
لوحان اتا اششى داۋىسى كوككە جەتىپ شىرقىراي بەرەدى. سۇيەكتەرى شودىرايعان ارىق دەنەسى مامااعاشقا تاڭىلعان كۇيىندە بۇلقىنا شورشيدى.
پىشاعىن جەرگە تاستاعان ءسۇن ۋ تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، وكىرىپ جىلايدى.
جاپون ساردارى مويىن ءجىبىن بوساتا سالا تۇرا ۇمتىلعان قاسقىر يت الدىڭعى ەكى اياعىمەن ءسۇن ۋدىڭ يىعىنان باسىپ تۇرىپ، قاشاۋ تىستەرىن اقسيتادى. جەرگە قۇلاپ تۇسكەن ءسۇن ۋ ەكى قولىمەن بەتىن باسادى.
جاپون ساردارى ىسقارىپ قالادى. شىنجىرىن سۇيرەتكەن قاسقىر يت سەكەڭدەي شوقىرىپ كەرى قايتادى.
— تەزدەتىپ تەرىسىن سىپىر! — دەيدى ءتىلماش.
ورنىنان ءتورت تاعانداي كوتەرىلگەن ءسۇن ۋ پىشاعىن ۇستاپ، تانتىرەكتەي باسىپ لوحان اتانىڭ قاسىنا كەلەدى.
لوحان اتا ونى سۇيەگىنەن وتكىزە سىباپ سالادى. تۇرعاندار لوحان اتانىڭ اششى ۇنىنەن سەلت ەتىپ باستارىن كوتەرەدى.
— اعا... اعا... شىداڭىز... — دەيدى ءسۇن ۋ.
لوحان اتا قاندى قاقىرىعىن ءسۇن ۋدىڭ بەتىنە بىلش ەتكىزەدى.
— سىپىر... اتاڭا نالەت، سىپىر! — دەيدى سوسىن.
ءسۇن ۋ پىشاعىن ىڭعايلاپ الىپ، لوحان اتانىڭ قۇيقاسىن توبەدەگى ىرسيعان جارانىڭ اۋزىنان باستاپ، سىر-سىر سىپىرا باستايدى. اتانىڭ باس تەرىسى تۇتاس سىلىنىپ، جاپ-جاسىل كوزدەرى، قان تالاعان قىزىلشاقا ەتى... ءشىلپيىپ سىرتقا شىعىپ قالادى.
اكەمنىڭ ايتۋىنشا، لوحان اتانىڭ باس تەرىسى سىپىرىلىپ بولعاننان كەيىن اۋىز تۇسىنداعى ۇڭىرەيگەن قۋىستان كۇبىرلەگەن دىبىستار توقتاۋسىز شىعىپ تۇرادى. تىزبەك-تىزبەك قان مونشاقتارى قوڭىرقاي ءتۇستى توبەسىنەن تومەن ساۋلايدى. الدەقاشان ادامعا ۇقساماي قالعان ءسۇن ۋدىڭ پىشاققا جەتىلگەن شەبەرلىگى سونشا، تۇتاس تەرىنى ءبۇتىن كۇيىندە اجىراتىپ الادى. سىرتى سويىلعان لوحان اتا ءتىرى قاڭقاعا اينالعان سوڭ، ىشىندەگى ىشەك-قارىنى بۇلك-بۇلك ەتىپ، بۇلقىنا شورشيدى. توپ-توپ شىبىن قۇجىناپ، توڭەرەكتەپ ۇشا باستايدى. تۇرعانداردىڭ اراسىنداعى ايەلدەر تۇگەل جۇرەلەپ وتىرىپ جىلاعاندا، كۇڭىرەنگەن ۇندەرى دالانى جاڭعىرتادى. سول كۇنى تۇندە قالىڭ جاڭبىر جاۋىپ، كولىكتەر الاڭىنداعى قان داقتارىن تاپ-تازا قىلىپ جۋىپ كەتەدى. لوحان اتانىڭ ءمايىتى مەن تەرىسى دە ءىزىم-قايىم جوق بولادى. لوحان اتا سۇيەگىنىڭ زىم-زيا جوعالعانى تۋرالى حابار اۋىلعا جەتكەن سوڭ، بىردەن بىرگە تاراپ، وتىز تىستەن شىقان ءسوز ءۇش مىڭ قۇلاققا جەتىپ، سوڭىندا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەتەتىن ادەمى اڭىزعا اينالادى.
«ەگەر ول شونەڭدى قىلجاق قىلاتىن بولسا، مەن ونىڭ موينىن بۇراپ جۇلىپ الىپ، سيەتىن استاۋ جاسايمىن». كۇن كوتەرىلگەن سايىن كىشىرەيىپ، جەرگە اقشىل ساۋلە سەبەدى. گاۋلياڭعا تۇنعان ءمولدىر شىقتار سيرەپ، ۇيرەكتەردىڭ ءبىر توبى ۇشىپ كەتىپ، تاعى ءبىر توبى ۇشىپ كەلەدى. لىڭنىڭ ادامدارى كەلە قويمايدى. تاس جولدان كەزدەيسوق كەسىپ وتكەن جابايى قويانداردان باسقا ءتىرى جان كورىنبەيدى. سوڭىرا وت بولىپ جانعان ءبىر قىزىل تۇلكى لاپ ەتىپ شىعا كەلىپ، كوز ىلەسپەي جورىتىپ وتەدى.
ءۇي ساردار لىڭ باستىقتى سىباپ بولعان سوڭ:
— وۋ، تۇرىڭدار! ءبىز الگى يتتەن تۋعان لىڭ شۇبارعا الدانعان سياقتىمىز، — دەيدى داۋىستاپ.
جاتۋدان ابدەن جالىققان ساربازداردىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى. سارداردىڭ بۇيرىعىن ەستي سالا ورىندارىنان تۇرىپ، كەيبىرى وزەننىڭ قىرىنا شىعىپ وتىرىپ، شاقپاقتارىن شاعىپ، تەمەكى تۇتاتسا، كەيبىرى وزەننىڭ ەڭسەلى قىرىندا تۇرىپ، تومەن قاراي كۇشەنە شاپتىرادى.
وزەن قىرىنا شىعىپ تۇرعان اكەمنىڭ وي-قيالى اۋەلگىدەي وتكەن جىلعى ىستەرگە اۋا بەرەدى. قۇيقاسى سىپىرىلعان لوحان اتانىڭ باسى كوز الدىنا ەلەستەيدى. اياق استى قاراسى كوبەيگەن ادامدار توبىنان ۇرىككەن جابايى ۇيرەكتەر ءدۇر كوتەرىلىپ، قايتا بارىپ تاياۋ ماڭداعى قايراڭعا قونىپ، تەڭسەلە باسىپ كەتىپ بارا جاتادى. سارى، جاسىل ءتۇستى مامىقتارى ءشوپ اراسىنان جىلت-جىلت ەتىپ كورىنەدى.
قانجارى مەن حانياڭ مىلتىعىن قولىنا العان مىلقاۋ ءۇي سارداردىڭ الدىنا كەلەدى. ونىڭ ءوڭى بوزارىپ، قاراشىعى قيمىلداۋدان قالعان ەكەن. ساۋساعىن شوشايتىپ كۇندى كورسەتەدى. كۇن وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي اۋعان ەكەن. ساۋساعىن تومەن سالىپ، تاس جولدى نۇسقايدى. جول قاڭىراپ بوس جاتىر. مىلقاۋ ەندى قۇرساعىن كورسەتىپ، الدەنە دەپ باجىلدايدى. بىلەكتەرىن بۇلعاپ، اۋىل جاقتى مەڭزەيدى. شامالى ويلانعان ءۇي ساردار جولدىڭ باتىس جاعىنداعى ادامدارعا:
— بەرى كەلىڭدەر! — دەپ ايعايلايدى.
جاساقتىڭ ءبارى تاس جولدان ءوتىپ، وزەن قىرىنا جينالادى.
— باۋىرلار، الدا-جالدا لىڭ شۇبار ءبىزدى تالكەك ەتكەن بولسا، مەن ونىڭ موينىن بۇراپ جۇلىپ الامىن. كۇن ءالى ەرتە، ءالى دە توسا تۇرايىق. ءتۇس بولعانشا ماشينە كورىنبەسە، ءبىز تىكە تاڭ جياۋاعا بارىپ، لىڭ شۇبارمەن ەسەپ ايىرىسامىز. ازىرشە گاۋلياڭ اراسىنا بارىپ دەمالا تۇرىڭدار. مەن دۋگۋاندى تاماققا جىبەرەيىن. دۋگۋان! — دەيدى سوسىن ءۇي ساردار جان-جاعىنا قاراپ.
اكەم ءۇي ساردارعا قارايدى.
— سەن ۇيگە بارىپ، شەشەڭە ايت: ادام جيناپ، قىسپا نان ءپىسىرسىن. ءتۇس بولعاندا بىزگە جەتكىزىپ بەرسىن... شەشەڭنىڭ ءوزى اكەلسىن، — دەيدى ءۇي ساردار.
باس يزەگەن اكەم ىشقىرىن ءبىر كوتەرىپ قويىپ، براۋنيك ناگانىن بەلىنە قىستىرىپ، وزەن قىرىنان سەكىرىپ تۇسەدى. تاس جولدى بويلاپ تەرىستىككە قاراي ءبىراز جۇگىرگەسىن، گاۋلياڭ اراسىنا سىپ بەرەدى دە، تەرىستىك باتىستى بەتكە الىپ زىتىپ وتىرادى. تەڭىزدەي تولقىعان گاۋلياڭ اراسىنان ات-قاشىردىڭ بىرنەشە باس سۇيەگىن ۇشىراتادى. اياعىمەن تەۋىپ قالعاندا، قاڭقانىڭ ىشىنەن قىسقا قۇيرىق، قاۋعا ءجۇندى ەكى تىشقان اتىپ شىعىپ، ءبىر ءسات سەسكەنبەي قاراپ تۇرادى دا، قاڭقاعا قايتا كىرىپ جوق بولادى.
اكەم ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوس قاشىرىن تاعى دا ەسىنە الادى. تاس جول سالىنىپ ارادا ۇزاق وتسە دە، ءار رەت شىعىس تۇستىكتەن جەل تۇرعان سايىن اۋىلداعىلاردىڭ مۇرىنىنا ساسىعان ولىك ءيىسى كەلەتىنى جادىنا ورالادى. ءموشۇي وزەنىندە وتكەن جىلى ونداعان ات-قاشىردىڭ ولىگى تەڭكيىپ-تەڭكيىپ ءشىرىپ جاتتى. وزەن بويىنداعى ارام ءشوپ وسكەن تاياز جاعالاۋدا جولدارى تۇيىسكەن ولاردىڭ قارنىنا كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپ، ءىسىنىپ بارىپ اتىلىپ، ۇزىلگەن ىشەكتەرى ءار جەردە گۇلگە ۇقساپ تۇرىلە اينالىپ، جولاق-جولاق بوپ تارتىلعان كوگىلدىر سۇيىقتىقتار جوڭكىلىپ جاتقان وزەنگە جەتىپ، اعىسپەن قوسىلا اقتى.
V
اجەم ون التىعا شىققان جىلى اكەسىنىڭ جەكە-دارا شەشىمىمەن گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىنداعى اتاقتى باي ءدان ءتيىڭشيۋدىڭ جالعىز ۇلى ءدان ءپيانلاڭعا ۇزاتىلىپتى. اراق وندىرۋمەن اينالىساتىن ءدان اۋلەتى باعاسى ارزان گاۋلياڭدى شيكىزات رەتىندە ساتىپ الىپ، ساپالى اق اراق وندىرەتىن، الىس-جاقىنعا اتى كەتكەن بەلگىلى شاڭىراق ەكەن. جەرى ويپاڭ دۇڭبي اۋىلىن جىل سايىن كۇزدە سۋ باسقان كەزدە، گاۋلياڭ ساباعى جاۋىن سۋىنا توسقاۋىل بولاتىندىقتان، گاۋلياڭ كوپ ەگىلىپ، جىل سايىن مول ءونىم الىنادى ەكەن. وسى ارزان شيكىزاتپەن اراق اشىتاتىن ءدان اۋلەتىنىڭ پايداسى مول، تابىسى جۇرتتان ارتىق بولىپتى. اجەمنىڭ ءدان ءپيانلاڭعا تۇرمىسقا شىعۋى ۇلكەن ناعاشى اتاما زور ابىروي اكەلەدى. ءدان ءپيانلاڭ داۋاسىز اقپا كەسەل (ادامنىڭ ەتى ءىرىپ اعاتىن اۋرۋ) جۇقتىرىپ الدى دەگەن قاۋەسەت تاراعانىنا قاراماستان، كەزىندە كوپتەگەن ادام ءدان اۋلەتىمەن قۇداندالى بولۋدى اسا قالاپتى. ءدان ءتيىڭشيۋ جەلكەسىنە ءورىپ العان ءبىر تۇتام بۇرىمى بار، كىشكەنتاي عانا قاتپا قارا شال ەكەن. ۇيىندە ساندىق-ساندىق اقشاسى بولا تۇرا، توزىعى جەتكەن جىرتىق كيىم كيىپ، بەلىن كەندىر جىپپەن بۋىپ ءجۇرىپتى.
اجەمنىڭ ءدان اۋلەتىنە كەلىن بولىپ ءتۇسۋى ءتاڭىر جازۋى بولسا كەرەك. سول كۇنى اجەم ءۇي ماڭىنداعى الپەنشەكتىڭ قاسىندا شي اياق، ۇزىن بۇرىم ەرەسەك قىزدارمەن بىرگە قىزىققا باتىپ ويناپ وتىرادى. كەزەكتى كوك شىبىق مەرەكەسىنىڭ كەزى، شابدالى اعاشى گۇلدەپ، ۇيەڭكى بۇرلەگەن شاق ەكەن، سەبەزگىلەپ جاڭبىر جاۋىپ تۇرادى. گۇلدەي جايناعان بايجەتكەندەر ەمىن-ەركىن ساۋىق قۇرادى. سول جىلى اجەمنىڭ بويى 1.6 مەتر، سالماعى 60 كيلوگرامم بولىپتى. يىنىنە ۇساق گۇلدى كەزدەمەدەن مەشپەت، بۇتىنا جاسىل تورعىننان شالبار كيىپ، باقايىنا قىزىل كۇرەڭ ءتۇستى جىبەك لەنتا بايلاپ الادى. جاۋىن جاۋىپ تۇرعاندىقتان، اياعىنا توراڭعى مايىنا شىلانىپ، شەبەر ورنەكتەلگەن، جۇرگەندە شىقىر-شىقىر دىبىس شىعاراتىن سۋ ەتىك كيەدى. شۇيدەسىندە توقپاقتاي جىلتىر بۇرىمى سالبىرىپ، موينىنا اپ-اۋىر كۇمىس القا اسىپتى. ۇلكەن ناعاشى اتام كۇمىستەن اشەكەي بۇيىم سوعاتىن كىشى-گىرىم ۇستا عوي. ۇلكەن ناعاشى اجەم شي اياقتىڭ ايەلدەر ءۇشىن قانداي ماڭىزدى ەكەنىن جاقسى بىلەتىن كۇيرەگەن جەر يەسىنىڭ قىزى ەكەن. اجەمنىڭ اياعىن التى جاسقا تولار-تولماي تاڭىپ، ول باشپايلارىن كۇن وتكەن سايىن قىسا ءتۇسىپتى. ۇلكەن ناعاشى اجەم ۇزىندىعى ءبىر قۇلاشتان اساتىن وراۋىشپەن اجەمنىڭ اياعىن تاس قىلىپ بايلاپ، اياعىنىڭ ىشكى سۇيەكتەرىن مۇقالتىپ، سەگىز باشپايىن تابانىنىڭ استىنا قايىرا كىرگىزىپ، بۇگىپ تاستايدى. قانداي ايانىشتى دەسەڭىزشى!
مەنىڭ تۋعان شەشەم دە شي اياق بولاتىن. اياعىن كورگەن سايىن جۇرەگىم سىزداپ: «فەوداليزمدى جوعالتايىق! ادام اياعىنىڭ ەركىندىگى جاساسىن!» — دەپ ۇرانداعىم كەلەتىن. كوپ قيىنشىلىققا توزە ءجۇرىپ اجەم اقىرى تابانى سىنىق سۇيەم شي اياق بولىپ ەرجەتەدى. ون التىعا تولعان جىلى بالعىن دەنەسى تولىسىپ، جۇرگەن كەزدە يىقتارى كەزبەز قوزعالىپ، بوكسەسى بۇراڭداپ بارا جاتاتىن جەل تەربەگەن تالشىبىققا اينالادى. ءدان ءتيىڭشيۋ سول كۇنى جامان شارباعىن كوتەرىپ، ۇلكەن ناعاشىمنىڭ اۋىلىن ارالاپ جۇرەدى. قالىڭ گۇل شوعىنىڭ اراسىنان مەنىڭ اجەمە كوزى تۇسەدى. ءۇش ايدان كەيىن گۇلدى كۇيمە اكەلىپ، اجەمدى الىپ قايتادى.
تۇمشالانعان گۇلدى كۇيمەدە وتىرعان اجەمنىڭ باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتادى. باسىنا جابىلعان قىزىل شۇبەرەك كوزىن كولەگەيلەپ، قولقا اتقان كۇلىمسى ءيىس شىعارادى. اجەم قولىن كوتەرىپ، قىزىل كەزدەمەنى جۇلىپ الادى. ۇلكەن ناعاشى اجەم وعان قانداي جاعدايدا دا باسىنداعى جابۋدى ءوزى اشپاۋىن قايتا-قايتا تاپسىرعان ەكەن. كۇمىستەن ورگەن اۋىر بىلەزىك ەڭىس سىرعىپ، بوكسەسىنىڭ تۇسىنا كەلىپ توقتايدى. اجەم ونداعى جىلان ورنەكتەردى كورىپ، كوڭىلى استاڭ-كەستەڭ بولادى.
جىپ-جىلى قوڭىر سامال توپىراق جولدىڭ ەكى جاعىنداعى جاسىل گاۋلياڭ ساباعىن ايالاي سيپايدى. گاۋلياڭ اراسىنان كوگەرشىننىڭ گۇرىلدەپ سالعان زەكىرى ەستىلەدى. جاڭا باس جارعان گاۋلياڭنىڭ سۇرعىلت ماساعىنان قوبىراپ توزاڭ ۇشادى. كوزىن ۇزارتپاي توسىپ العان كۇيمە پەردەسىنە ايداھار-سامۇرىق سۋرەتى كەستەلەنگەن ەكەن. تەرەزەگە تارتىلعان قىزىل شۇبەرەك جىلدار بويى جالعا بەرىلەتىن كۇيمەمەن بىرگە وڭىپ، ورتا تۇسى ساتپاق بولىپ قالىپتى. جازدىڭ سوڭى، كۇزدىڭ باسى، كۇن ءالى ىستىق بولعاندىقتان، كۇيمەشىلەردىڭ بولماشى قيمىلىنىڭ ءوزى كۇيمەنى ىرعاپ، تەڭسەلتە تۇسەدى. كۇيمە باعانىن بايلاعان سيىردىڭ شيكى قايىسىنان شيق-شيق ەتكەن دىبىس شىعىپ، تورعىن پەردە سۋسي تولقيدى. كۇن ساۋلەسى ىشكە ەركىن توگىلىپ، سالقىن سامال گۋلەي جەلپيدى. قارا تەرگە مالشىنىپ، جۇرەگى اتقالاقتاعان اجەم كۇيمەشىلەردىڭ بىركەلكى اياق دىبىسى مەن العان اۋىر تىنىسىن انىق ەستيدى. ساناسىندا ساۋلەلەنگەن تاستاي سۋىق ۇسكىرىك اياز بەن زاردەي اششى اپتاما ىستىق كەزەك الماسىپ، قۇبىلىپ باعادى.
اجەم ءدان ءتيىڭشيۋدىڭ نازارىنا ىلىنگەننەن كەيىن ۇلكەن ناعاشى اتام مەن ۇلكەن ناعىشى اجەمدى قانشا ادامنىڭ كەلىپ قۇتتىقتاعانى بەلگىسىز. اجەم ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا، باقۋاتتى ءومىر ءسۇرۋدى قانشا ارمانداعانمەن، اقيقاتىندا، ءوزى قارا تانيتىن، كەلبەتى كەلىسكەن، كۇيىنە دە، سۇيىنە دە بىلەتىن جارى بولعانىن ءتىپتى دە قالاپتى. ۇيدە قامالىپ وتىرىپ، جاساۋىن دايىنداعاندا كەزدەمەگە كەستەلەپ مەنىڭ بولاشاق اتامنىڭ كوركەم بەينەسىن سالادى. اۋەلدە ول تەزىرەك نەكەلەنۋدى ويلايدى، الايدا، قۇربىلارىنىڭ اڭگىمەسىنەن ءدان اۋلەتىنىڭ مىرزاسىنىڭ اقپا كەسىلگە شالدىققان جان ەكەنىن ەستىگەندە، كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلادى. اكە-شەشەسىنە جان تۇكپىرىندەگى الاڭىن جەتكىزەدى. اكەسى جالتارىپ، جاۋاپ قايتارمايدى. اناسى اجەمنىڭ قۇربىلارىن سىباپ سالادى. شاماسى، «ءجۇزىمدى جەي الماعان تۇلكى ونى اششى دەيدى»، — دەگەن ماعىناداعى سوزدەر ايتقان بولۋ كەرەك. كەيىن اكەسى «ءدان اۋلەتىنىڭ مىرزاسى اسقان وقىمىستى جان، ۇيدەن شىقپايتىن، اق سازانداي ءاپپاق، اسا كورىكتى جىگىت» دەگەندى ايتىپ جۇرەدى. ونىڭ شىن-وتىرىگىن بىلە الماي دال بولعان اجەم «بۇل دۇنيەدە ءوز پەرزەنتىنىڭ قامىن جەمەيتىن اكە-شەشە بولمايتىن شىعار، بالكىم، قۇربىلارىم بىلمەي، جاڭساق ايتقان شىعار» دەپ ويلاپ، ساباسىنا تۇسەدى. قايتا باستان تەزىرەك ۇزاتىلۋدى ارماندايدى. جاستىق جالىننىڭ قىزۋىنا قاقتالىپ، ابدەن تولىسقان اجەمدى ەندى كۇشتى دەگبىرسىزدىك پەن قۇلازىعان جالىعۋ يەكتەيدى. ەڭگەزەردەي ءبىر ەركەكتىڭ قۇشاعىندا جانشىلىپ، الىپ ۇشقان ارىنىن باسىپ، جالعىزسىراعان زارىعىن سەيىلتكىسى كەلەدى. اقىرى ۇزاتىلار كۇن دە تۋادى. اجەم ءتورت ادام كوتەرەتىن ۇلكەن كۇيمەگە جايعاستىرىلادى. الدى-ارتىنان قاتار وزانداعان كەرنەي مەن سىرناي داۋىسىن ەستىگەندە اجەم كوز جاسىنا ەرىك بەرەدى. جەردەن كوتەرىلگەن كۇيمە بۇلت ۇستىندە قالقىپ بارا جاتقانداي سىرعي جونەلەدى، كەجەگەسى كەيىن تارتقان بارابانشى-سىرنايشىلار اۋىلدان كوپ ۇزاماي-اق جۇمىستارىن توقتاتىپ، ەندى كۇيمەشىلەردىڭ ءجۇرىسى جىلدامداي تۇسەدى.
گاۋلياڭ ءيىسى ولاردىڭ جاندارىن جادىراتادى. گاۋلياڭ اراسىندا قۇستار ءتۇرلى اۋەنگە سالىپ انگە باسادى. تىك-تىك تارتىلعان كۇن ساۋلەسى كۇڭگىرت كۇيمەنىڭ ىشىنە تۇسكەندە اجەمنىڭ كوڭىلىندەگى كۇيەۋىنىڭ كەسكىنى دە تولىق ايقىندالادى. جۇرەگى ينە شانشىلعانداي شانىشقاقتاپ، قاتتى-قاتتى اۋىرىپ كەتەدى.
«و، جاساعان! ماعان ءوزىڭ جار بول!» — دەپ شىن جۇرەكتەن تىلەك تىلەگەن اجەم ادەمى ەرىندەرىن بىلىنەر-بىلىنبەس قانا جىبىرلاتادى. ەرنىنىڭ ۇستىندەگى اسا مايدا مايسا تۇكتەرى ىلعالمىن تولىق قامتاماسىز ەتكەندىكتەن، ءجۇزى بال اعىپ تۇرعانداي ودان سايىن بالعىن تارتادى. اۋزىنان شىققان كۇبىرىن كۇيمەنىڭ قالىڭ قابىرعاسى مەن تورعىن پەردە سول ساتتە جۇتىپ، جوق قىلادى. اجەم باسىنا جاپقان كەزدەمەنى الىپ، تىزەسىنە قويادى. ءداستۇر بويىنشا، كۇننىڭ شىجىعان ىستىقتىعىنا قاراماي، شىت جاڭا ماقتالى كيىم كيىپ العان ەكەن.
ابدەن توزعان كۇيمە تىم لاس كورىنەدى. تابىتقا ۇقساپ قالعان وعان كوپ وتپەي-اق ءولى مايىتكە اينالاتىنى انىق قانشاما جاس كەلىننىڭ وتىرعانى بەلگىسىز ەدى. كۇيمە قابىرعاسىن قاپتاعان سارى تورعىننىڭ كىرلەگەنى سونشا، مايى سىرتىنا شىعىپ كەتىپتى. بەس شىبىننىڭ ۇشەۋى اجەمنىڭ باسىن اينالا ۇشىپ، ەكەۋى كۇيمە پەردەسىنە قونىپ، دوبالداي قارا اياقتارىمەن جارقىراعان كوزدەرىن سۇرتەدى. تىنىسى تارىلعان اجەم شي اياعىن اقىرىن سوزىپ، پەردەدەن ساڭىلاۋ اشادى. ۇرلانا سىعالاپ، سىرتقا قارايدى. كۇيمە كوتەرگەندەردىڭ كەڭ تىگىلگەن قارا شالبارلارىنىڭ سىرتىنان انىق بايقالاتىن ادەمى، ۇزىن ساندارىن جانە قوس قىرلى كەندىر شاقاي كيگەن تالىس اياقتارىن كورەدى. جالپاق تابانداردىڭ باسقان جەرىنەن بۇرقىلداپ شاڭ كوتەرىلەدى. كۇيمەشىلەردىڭ بەلۋاردان جوعارعى سوم دەنەلەرىن ويلاعان اجەم ەرىكسىز اياعىن العا جىلجىتىپ، ءوزى ىلگەرى قاراي ۇمسىنا تۇسەدى. ىلە قىزىل ۇيەڭكىدەن جاسالعان، جالتىراعان كۇيمە باعانىن، كۇيمەشىلەردىڭ كەرىلگەن كەڭ يىقتارىن كورەدى.
جولدىڭ ەكى جاعىنداعى تاقتايداي تەگىس قالىڭ گاۋلياڭ بىر-بىرىمەن تۇتاسىپ، ءبىر دەنەگە اينالعانداي، ءيىن تىرەسە ىرعالىپ، كۇش توعىستىرا تولقيدى. بىر-بىرىنەن مۇلدە ايىرعىسىز سۇرعىلت ماساقتارى قالعىپ كەتكەندەي كوزدەرىن جۇمىپ الىپتى. گاۋلياڭ ەش ۋاقىتتا باسىن يمەيدى. ول تولاسسىز جىلىپ اعاتىن وزەنگە ۇقسايدى. جول كەيدە توسىن تارىلىپ، شىركەي ساڭعىرىعى جابىسقان گاۋلياڭ جاپىراقتارى كۇيمەنىڭ ەكى جاعىن ءسۇرتىپ، سارت-سارت ۇرادى.
كۇيمەشىلەردىڭ جالاڭاش دەنەسىنەن قىشقىلتىم تەر ءيىسى تارايدى. ەركەكتەرگە عانا ءتان بۇل لەپتى اجەم بەلگىسىز قۇشتارلىقپەن قۇشىرلانا يىسكەيدى. جارىقتىقتىڭ كوڭىل ايدىنىندا جاستىق سەزىم تولقىندارى كوتەرىلىپ، تەربەپ وتكەنى داۋسىز ەدى.
قىتايشادان اۋدارعان سەرىك نۇعىمان
You Might Also Like
-
اشسام دەگەن ەسiكتiڭ تۇتقاسىنا ءالi قول سالعان جوقپىن. بالكiم، ولاي قاراي ەندi قايتىپ بiلەك سوزا المايتىن شىعارمىن... تابالدىرىقتان اتتاعان جەردە iشكi جاقتان ۇرىلار الدەنە ىزعار لەپتi كۇنiبۇرتىن سەزi...
