InfoHub Logo

شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجىنىڭ
كتك9-141 توبىنىڭ ستۋدەنتى: ارعىنباي ۇلجان
عىلىمي جەتەكشىسى: تاعايەۆ ساپارباي دۋيسەحانوۆيچ

 

قوعامدىق ءوندىرىستىڭ قۇرىلىمى

ادامزاتتىڭ  جانە قوعامنىڭ ۇستەمەلى دامۋىنىڭ ماتەريالدىق نەگىزى – ول ءوندىرىس. قوعامدىق ءونىمنىڭ ءتورت ساتىداعى قوزعالىسى قوعامدىق ءوندىرىستى قۇرايدى.

1. ءوندىرىس – ماتەريالدىق يگىلىكتەردى پايدالى ءونىمدى ءوندىرۋ پروسەسى.
2. ءبولۋ - ءاربىر ادامنىڭوندىرىلگەن ونىمدىلىگى ۇلەسىن انىقتاۋ.
3. ايىرباس – بەلگىلى ءبىر ءونىمدى باسقا ونىمگە ايىرباستاۋ پروسەسى.
4. تۇتىنۋ - وندىرىلگەن ءونىمدى قاجەتتىلىكتى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن پايدالانۋ.

تاريحي دامۋدىڭ قانداي ساتىسىندا بولماسىن، ادامزات قوعامىندا، ادامدار ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قاجەت تاماق، كيىم، تۇرعان ءۇي جانە باسقا ماتەريالدىق يگىلىكتەر بولۋى كەرەك. ادامداردىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاجەت زاتتار وندىرىلۋگە ءتيىستى. بۇلار ءوندىرىس پروسەسىندە جاسالادى.

ءوندىرىس - بۇل قوعام دامۋىنا قاجەت ماتەريالدىق يگىلىكتەر مەن قىزمەتتەر جاساۋ ماقساتىمەن تابيعات زاتتارىنا ادامنىڭ ىقپال ەتۋ پروسەسى. بۇل پروسەستىڭ دامۋى ۇزاق مەرزىمدى قامتيدى جابايى ونىمدەر وندىرۋدەن وتە كۇردەلى تەحنيكالىق جۇيەلەر، وزگەرىستەرگە يكەمدى كەشەندەر، ەسەپتەۋ ماشينالار وندىرىسىنە دايىن. ءوندىرىس پروسەسىندە يگىلىكتەر مەن قىزمەتتەر جاساۋ تاسىلدەرى جانە تۇرلەرى وزگەرىپ قويمايدى، وسىمەن بىرگە ادامنىڭ ءوزىنىڭ ونەگەلىلىگى دامىپ جەتىلە تۇسەدى.

قانداي جۇيەدە بولماسىن ءوندىرىس قوعامىنىڭ تابيعاتپەن قاتىناسى، بايلانىسى بولىپ تابىلادى. وسى قاتىناستار وندىرىستىك رەسۋرستار ارقىلى بىلىنەدى. ەكونوميكالىق تەوريادا «رەسۋرس» دەگەن تۇسىنىك ءوندىرىستىڭ ءار ءتۇرلى ەلەمەنتتەرىنىڭ جيىنتىعى بولىپ تابىلادى، بۇلار ماتەريالدىق جانە رۋحاني يگىلىكتەر مەن قىزمەتتەر جاساۋعا قولدانۋى مۇمكىن. ەكونوميكالىق رەسۋرستار: تابيعي  رەسۋرستار جانە ماتەريالدىق رەسۋرستارعا بولىنەدى.

تابيعي رەسۋرستار – دەگەنىمىز بۇلار ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ تابيعاتتىق شارتتارىنىڭ جيىنتىعىنىڭ بولشەگى، ءوندىرىس پروسەسىندە قولدانۋعا بولاتىن قورشاعان ورتانىڭ وتە ماڭىزدى كومپونەنتتەرى. مىسالى، كۇن قۋاتى، سۋ رەسۋرستارى، پايدالى قازبالار.

ماتەريالدىق رەسۋرستار - دەگەنىمىز وزدەرى ءوندىرىستىڭ (ەڭبەك قۇرالدارى جانە زاتتارى) ناتيجەسى بولىپ تابىلاتىن، قۇرال – جابدىقتاردىڭ بارلىعى جاتادى. قوعامنىڭ قاندايىندا بولماسىن تابيعي، ماتەريالدىق جانە ەڭبەك رەسۋرستارى ءتان جانە قاجەت بولىپ تابىلادى. نارىق ەكونوميكاسىندا بۇلاردىڭ قاتارىنا قارجى رەسۋرستارى قوسىلادى. وسىعان ادامنىڭ وندىرگىش كۇشتەرىن باعىتتاۋ قاجەت.

وندىرگىش كۇشتەر - بۇل ادام ءوزىنىڭ وندىرىسىنە جانە تۇتىنۋىنا بەيىمدەپ قىزمەت ەتۋگە جۇمىلدىرعان كۇشتەر. ال ادامسىز ءوندىرىستىڭ جانە تۇتىنۋدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءوندىرۋ جانە تۇتىنۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن تابيعات كۇشتەرى، ادامنىڭ وندىرگىش كۇشتەر بولىپ تابىلادى.  وندىرگىش كۇشتەردىڭ ىشكى قۇرىلىمى بولادى. ولاردىڭ ىشىنەن الدىمەن ءوندىرىس قۇرالدارىن جانە جۇمىسشى كۇشىن ءبولىپ اتاپ ايتۋ قاجەت.

ءوندىرىس پروسەسىندە ەكونوميكالىق نەمەسە وندىرىستىك قاتىناستار قالىپتاسادى. وندىرگىش كۇشتەر جانە وندىرىستىك قاتىناستار تۇراقتى ديناميكادا بولادى، ادامدار وزدەرىنىڭ وندىرگىش كۇشتەرىن وزگەرتىپ وتىرادى، وزدەرىنە جاڭا تەحنولوگيالاردى، جاڭا ماتەريالدى جانە ت.ب. قىزمەت ەتتىرەدى. تەحنولوگيالىق قاتىناساتار ءار ءتۇرلى زامانداردىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. تەحنولوگيالىق زاتتار فورماسىن نەمەسە قىزمەتتەر ءتۇرىن الاتىن، عىلىمي-تەحنيكالىق بىلىمدەردى جاساۋمەن، قولدانۋمەن جانە ولارعا ماتەريالدىق بەينە بەرۋمەن بايلانىستى تەحنولوگيالىق قاتىناستاردىڭ جيىنتىعى، ءوندىرىستىڭ تەحنولوگياسىن قۇرادى. تەحنيكا، تەحنولوگيا جانە وسىلاردىڭ نەگىزىندە قالىپتاساتىن قاتىناستار، قوعامىنىڭ جانە ەكونوميكانىڭ دامۋ دارەجەسىنىڭ ينديكاتورى بولىپ تابىلادى. يگىلىكتەردى دايىنداۋعا قاتىناساتىن فاكتورلاردى انىقتاپ ءبىلۋ  ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تابىلادى.

ەكونوميكالىق تەوريادا ءوندىرىستىڭ مۇمكىندىگى مەن ناتيجەلىلىگىنە شەشۋشى اسەر ەتەتىن ەرەكشە ماڭىزدى ەلەمەنت، نەمەسە وبەكتى، ءوندىرىس فاكتورلارى دەپ اتايدى. ءونىم وندىرۋدە پايدالانىلاتىن وسىنداي فاكتورلار وتە كوپ بولدى. جانە ءار جەكەلەگەن ءونىمدى وندىرۋگە يكەمدەلگەن وزىندىك فاكتورلار بولادى.

 ءوندىرىس قۇرالدارى ەكى بولشەكتەن قۇرالادى:

1.    ەڭبەك زاتتارى – ول ادامنىڭ ەڭبەگىنە باعىتتالعان زات.
2.    ەڭبەك  قۇرالدارى – ول ادامنىڭ ەڭبەك زاتىنا ىقپالىن  جۇرگىزەتىن قۇرال.

تۇتىنۋ تاۋارلارىن جاساۋ ءۇشىن ينۆەستيسيالىق يگىلىكتەر نەمەسە ەكونوميكالىق قورلار قاجەت. ەكونوميكالىق رەسۋرستار – ەكونوميكالىق يگىلىكتەردى ءوندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن ەلەمەنتتەر، بۇندا ءوندىرىس فاكتورى تابيعاتتان پايدا بولادى جانە ونى ادام وندىرەدى. ءوندىرىس  رەسۋرستارى  بۇل  شارۋاشىلىق ارەكەتتە قولدانىلاتىن ءوندىرىستىڭ  ءارتۇرلى  قۇرالدارىنىڭ  جيىنتىعى. رەسۋرستارعا جاتاتىندار: تابيعي رەسۋرستار، ادام رەسۋرستارى، قارجىلىق، اقپاراتتىق جانە ت.ب. وسى زامانداعى يندۋستريالدىق نارىقتىق ەكونوميكا اقپارات رەسۋرستارسىز بولمايدى، بۇلار عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيا كەزەڭىندە وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

قازىرگى كەزدە ءوندىرىس فاكتورلارى رەتىندە اقپارات ۇلكەن ءرول اتقارادى. اقپارات بۇل ساقتاۋ وندەۋ جانە جەتكىزۋ وبەكتىسى بولىپ تابىلاتىن مالىمەتتەر. ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا اقپارات بۇل ەكونوميكالىق پروسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ باعا، تاۋارمەن قىزمەت تۋرالى تولىق ماعۇمىلاتتاردىڭ بولۋى. ەكونوميكادا اقپارات ەكونوميكالىق پروسەستەردى تالداپ، دۇرىس بولجامدار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بارلىق ەكونوميكالىق رەسۋرستارعا ءبىر عانا قاسيەت ءتان-ول شەكتەلگەندىك. ادامداردىڭ قاجەتتىلىگى شەكسىز، ءارى ۇنەمى ءوسىپ وتىرادى، ال رەسۋرستار شەكتەلگەن. بارلىق قاجەتتىلىكتەردى تولىقتاي قاناعاتتاندىرۋعا قوعامنىڭ مۇمكىندىگى جوق. سوندىقتان قوعام الدىندا تۇرعان پروبلەما نە ءوندىرۋ كەرەك، قالاي ءوندىرۋ كەرەك، قانداي كولەمدە ءوندىرۋ كەرەك.

قازىرگى كەزدە ەكونوميكالىق تەوريادا ءتورت وندىرىستىك فاكتورلار كورسەتىلەدى: جەر، ەڭبەك، كاپيتال، كاسىپكەرلىك قابىلەت. 

1. وندىرىستىك فاكتورلار رەتىندە جەر  ەكى جاعىنان قارالادى:

- جەر بەتى رەتىندە
- ەكونوميكالىق ماقساتتا پايدالانۋعا قاجەتتى تابيعي يگىلىك رەتىندە

ونىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى ونى كوبەيتۋگە جانە تاسىمالداۋعا بولمايدى. ولاردىڭ پايدالانۋ مۇمكىندىكتەرى:

وندەۋ	قازبا تۇرىندە	ورنالاسقان ورىن
- اۋىل شارۋاشىلىعى؛  - ورمان شارۋاشىلىعى.	- جەر استى بايلىقتارىن پايدالانۋ،  - ەنەرگەتيكا ءوندىرىسى،  - بالىق اۋلاۋدا.	- تۇرعىن ءۇي قۇرلىسى،  - جول بايلانىسى جۇيەسى،  - دەمالىس ورىندارى،  - كاسىپورىندار.

ەگەر قاجەتتى مينيرالدى جانە ورگانيكالىق تىنايتقىشتاردى اسىرەسە جاڭا تەحنولوگيانى قولداسا جەردىڭ قۇنارلىعى ساقتالىپ قانا قويمايدى ودان سايىن جاقسارۋى مۇمكىن. ادام سانى ارتقان سايىن ادام باسىنا شاققانداعى جەر كولەمى جىلدان جىلعا قىسقارۋدا.

2. كاپيتال:

- ءوندىرىس فاكتورى رەتىندە جانەقارجى رەتىندە پايدالانۋعا بولادى.
- ءوندىرىس فاكتورى رەتىندە كاپيتال ءوندىرىس قۇرالدارىن سيپاتتايدى. مۇندا ۇزاق ۋاقىت پايدالانىلاتىن ءوندىرىس قۇرالدارى (ماشينا، قۇرالدار) جەر قىسقا مەرزىم پايدالانىلاتىن ءوندىرىس قۇرالدارى (شيكىزات، ەنەرگيا قۋاتى، جول بايلانىس قىزمەتى).

ناقتى كاپيتال پايدا بولۋ ءۇشىن ءوندىرىس قۇرالدارىن ساتىپ الۋعا قارجى قاجەت. وسى قارجى اقشا كاپيتالى بولىپ تابىلادى. ءوندىرىس قۇرالدارىن ساتىپ الۋعا كاپيتالدىڭ جۇمسالۋى قارجىلاندىرۋ، ال اقشا كاپيتالىن ناقتى كاپيتالعا اينالدىرۋ- ينۆەستيسيالاۋ دەپ اتالادى.

3. ەڭبەكتى دە ەكى جاقتى تۇسىندىرۋگە بولادى:

- ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتىمەن قيمىلداۋ قابىلەتى.
- ءوندىرىس پروسەسىندە پايدالانۋعا بولاتىن قوعامداعى بارلىق ەڭبەك رەسۋرستارى.

ەڭبەك قىزمەت رەتىندە قاراعاندا ونى باسىم ويلاۋ قابىلەتتى قاجەتتىلىك نەمەسە ينتەلەكتۋالدى جانە باسىم قيمىلداۋ قابىلەتىن قاجەت ەتەتىن دەپ بولەدى. ءبىلىم دەڭگەيىنە قاراي:

- كوپ دايىندىقتى قاجەت ەتەتىن ەڭبەك،
- كوپ دايىندىقتى قاجەت ەتپەيتىن ەڭبەك،
- ەشقانداي دايىندىقتى قاجەت ەتپەيتىن ەڭبەك دەپ بولىنەدى.

ەڭبەكتى ءوندىرىس فاكتورى رەتىندە قاراستىرعاندا جۇمىس كۇشىن نەمەسە ادامنىڭ ەڭبەك ەتۋگە قابىلەتىن قاراستىرادى. بۇل فاكتوردى ەلدەگى ەڭبەككە قابىلەتى بار جانە جۇمىسسىز حالىقتىڭ ۇلەسى ارقىلى سيپاتتاۋعا بولادى. ەڭبەك رەسۋرستارىنا جۇمىسشى كۇشى جاتادى، ياعني ەڭبەككە قابىلەتتى جاستاعى ادامدار. ەڭبەك رەسۋرستارىن سيپاتتاۋدا ادامداردىڭ جاستارى، جىنىسى، كۆاليفيكاسياسى، ءبىلىم دارەجەسى،ەڭبەك موتيۆاسياسى وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

4. سوڭعى جىلدارى كوپتەگەن ەلدەردىڭ ەكونوميستەر ءوندىرىس فاكتورىنا كاسىپكەرلىك قابلەتتى دە جاتقىزدى. كاسىپكەرلىك قابىلەت - بۇل بارلىق ءوندىرىسى فاكتورلارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا قابىلەتى بار ادام رەسۋرستارىنىڭ ەرەكشە ءتۇرى. وعان مىناداي قاسيەتتەر ءتان بولۋعا ءتيىس.

1). ءوندىرىس فاكتورلارىن دۇرىس ۇيلەستىرۋ مەن كەلىستىرۋ ءۇشىن ونىڭ ءبىلىم دەڭگەيى جوعارى بولۋى كەرەك.
2). دۇرىس شەشىمدەر قابىلداي ءبىلۋى كەرەك.
3). جاڭامالدىققا ۇمتىلا ءبىلۋى كەرەك.
4). تاۋەكەلشىل بولۋى ءتيىس.

قازىرگى قوعامدىق ءوندىرىس قۇرىلىمىن ماتەريالدىق جانە ماتەريالدىق ەمەس ءوندىرىس دەپ بولۋگە بولادى. ادام قوعامىنىڭ دامۋ نەگىزى - ماتەريالدىق ءوندىرىس بولىپ تابىلادى.  ماتەريالدىق ءوندىرىس سالاسى ءومىر ءسۇرۋ، جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قاجەتتى يگىلىكتەردى وندىرەدى. ماتەريالدىق ەمەس وندىرىسكە ەرەكشە ماتەريالدىق ەمەس (رۋحاني قۇندىلىقتار) يگىلىكتەر ءوندىرۋ، قىزمەت كورسەتۋ سالاسى جاتادى.

2 كەستە.

قوعامدىق ءوندىرىستىڭ قۇرىلىمى

ماتەريالدىق ءوندىرىس	ماتەريالدىق ەمەس ءوندىرىس
ونەركاسىپ، اۋىلشارۋاشىلىعى، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جابدىقتاۋ، ساۋدا، قوعامدىق تاماق سالاسى، قۇرىلىس، سۋ شارۋاشىلىعى جانە ت.ب.	دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، كولىك، بايلانىس، مادەنيەت، نەسيەلىك مەكەمەلەر، قوعامدىق مەكەمەلەر، باسقارۋ ورگاندارى.

ءوندىرىس ءۇزىلىسسىز، قايتالانىپ وتىرۋى قاجەت. ءوندىرىس پروسەسىنىڭ تۇراقتى قايتالانۋىن، ءۇزىلىسسىز جاڭعىرۋىن ۇدايى ءوندىرىس دەپ اتايدى.

جاي ۇدايى وندىرىستە ءوندىرىس پروسەسىنىڭ كولەمى مەن اۋقىمى ءۇزىلىسسىز وزگەرمەگەن كۇيدە قالادى. ءوندىرىس پروسەسىنىڭ كولەمى مەن ماسشتابىنىڭ ەسەلەنە ءۇزىلىسسىز قايتالانۋىن جانە جاڭعىرۋىن ۇلعايمالى ۇدايى ءوندىرىس دەيمىز.

ۇلعايمالى ءوندىرىستىڭ تۇرلەرى:

1.    ەكستەنسيۆتى ءوندىرىس - فاكتورلاردىڭ سان جاعىنان مولايۋى ارقىلى داميدى.
2.    ينتەنسيۆتى ءوندىرىس – تەحنيكا مەن  تەحنولوگيانى جەتىلدىرۋ ناتيجەسىندە داميدى.
3.    ارالاس - ءوندىرىس فاكتورلاردىڭ سان جاعىنان مولايۋى جانە تەحنيكا مەن تەحنولوگيانى جەتىلدىرۋ ناتيجەسىندە داميدى.

تيىمدىلىك پروبلەماسى ەكونوميكالىق تەوريانىڭ نەگىزگى پروبلەماسى. ول قوعامنىڭ شەكسىز قاجەتتىلىكتەرىن ماكسيمالدى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن شەكتەلگەن رەسۋرستاردى مەيىلىنشە دۇرىس پايدالانۋى جولدارىن زەرتتەيدى.

ەكونوميكالىق تيىمدىلىك ءوندىرىس پروسەسىندە پايدالانىلاتىن شەكتەلگەن رەسۋرستار كولەمى مەن ءوندىرىس ناتيجەسىندە الىنعان ءونىم كولەمى اراسىنداعى بايلانىستى سيپاتتايدى. جۇمسالعان شىعىنداردان ءونىم كولەمىنىڭ كوپ بولۋى تيىمدىلىكتىن جوعارى ەكەنىن كورسەتەدى جانە كەرىسىنشە.

ەكونوميكالىق تەوريادا ءاربىر شارۋاشىلىق سۋبەكتىسى ءوز مۇددەسىن كوزدەيدى:

  - تۇتىنۋشى - قاجەتتىلىگىن ماكسيمالدى قاناعاتتاندىرۋدى؛
  - فيرمالار - پايدانى ماكسيمالداۋدى؛
  - مەملەكەت - حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ماكسيمالداۋدى جاقسارتۋى كوزدەيدى.

وسى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ ەكونوميكالىق سۋبەكتىلەردىڭ ءتيىمدى ىس-ارەكەتىن سيپاتتايدى.    

ءوندىرىس  قوعامنىڭ قاجەتتىلىگىن تولىق  قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى بارىنشا مول ءوندىرۋ ءۇشىن  ۇيىمداستىرىلادى. ءبىراق تا  رەسۋرستاردىڭ  شەكتەۋلىگىنەن تاۋار مەن قىزمەتتەردى تاڭداۋ  پروبلەماسى تۋادى، ياعني قانداي تاۋارلاردى ءوندىرۋ كەرەك، قاندايدان باس تارتۋ قاجەت. تاڭداۋ  پروبلەماسىن گرافيكتە ءوندىرىس مۇمكىنشىلىگىنىڭ قيسىق سىزىعى ارقىلى كورۋگە بولادى.

ناقتى ومىردە ادامدار التەرناتيۆتى (بالامالى) شىعىندارمەن كەزدەسەدى. ەگەر رەسۋرستار ءبىر نارسەگە جۇمسالۋى مۇمكىن ەمەس. بۇدان قورتىندى جاساساق رەسۋرستاردى پايدالانۋ - بۇل كەيبىر مۇمكىندىكتەردىن جوعالتۋ، ياعني قورلاردى ءبىر ماقساتتا پايدالانساق، ولاردى باسقا ماقساتتا پايدالانۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل جوعالعان مۇمكىندىكتەردى ولشەپ باعالانۋعا بولادى. بالامالى شىعىنداردى وندىرىستىك مۇمكىندىكتەر سىزباسى ارقىلى بەينەلەۋگە بولادى.

	مىسالى ەكونوميكادا ەكى عانا تاۋار  وندىرىلەدى: ح جانە ۋ     ا - بارلىق رەسۋرستار ۋ- تاۋارىن وندىرۋگە باعىتتالعان     ۆ - ح تاۋارىن وندىرۋگە،     س جانە ع – رەسۋرستاردى ءتيىمدى پايدالانۋ     ە - رەسۋرستاردى تولىق پايدالانباۋ     د - وسى بەرىلگەن تەحنولوگيانىڭ دامۋ دەڭگەيىندە      مۇمكىنشىلىگى جوق ءوندىرىس.
2 سۋرەت. ءوندىرىس مۇمكىنشىلىگىنىڭ قيسىعى.

 

التەرناتيۆتى شىعىندار - پايدالانىلماعان مۇمكىندىكتەر. بۇدان تۋىندايتىن قورىتىندى ەكونوميكادا التەرناتيۆتى (بالامالى) شىعىندارى تومەن تاۋار ءوندىرۋ قاجەتتىگى. وندىرىستەگى بارلىق شىعىندار بالامالى شىعىندار بولىپ تابىلمايدى. بالامالى ەمەس - شىعىندار بۇل ءوندىرۋشىنىڭ باس تارتا المايتىن شىعىنى. ول شىعىنداردى ءوندىرۋشى مىندەتتى تۇردە جۇمسايدى.

ادەبيەتتەر
1. ب.ق.جاكەنوۆا،مەنەدجمەنت نەگىزدەرى.استانا.:فوليانت،2007ج. 15-19 بەتتەر.
2. س.تويكين.ماركەتينگ نەگىزدەرى.استانا:فوليانت،2008ج
3. ينتەرنەت مالىمەتتەرى

---