قولا داۋىرىندەگى شارۋاشىلىق پەن قوعامدىق ومىردەگى وزگەرىستەر
قولا داۋىرىندەگى شارۋاشىلىق پەن قوعامدىق ومىردەگى وزگەرىستەر
كونسپەكت
قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن قولا ءداۋىرىنىڭ تايپالارى رۋلىق - تايپالىق قۇرىلىمدا ءومىر سۇرگەن. كەيىنگى قولا داۋىرىندە باستالعان العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستىڭ ىدىراۋى ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيە تۇسكەن. جەكەلەگەن وتباسىلاردىڭ بايلىعى وسكەن سايىن، ولاردىڭ قوعامداعى بيلىگى ارتا ءتۇستى. قاۋىم ىشىندە مال - مۇلىك تەڭسىزدىگىنىڭ شىعۋى ورنىعا كەلە، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تۋدى.
1946 جىلى الكەي مارعۇلان باستاعان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيا قولا ءداۋىرىن جوسپارلى زەرتتەۋدى باستادى. ورتالىق قازاقستانداعى بەعازى جانە ءداندىباي مەكەندەرىنەن كوپتەگەن قولا ەسكەرتكىشتەرى تابىلدى. كەيىنگى قولا داۋىرىنە جاتاتىن بۇل كەزەڭ بەعازى - ءداندىباي مادەنيەتى دەپ اتالدى.
بۇل مادەنيەتتە ۇلكەن پاتريارحالدى وتباسىلارعا ارنالعان، كوپ ادام جەرلەنەتىن زيراتتاردىڭ ورنىنا ءبىر ادام عانا جەرلەنگەن قۇرىلىستار پايدا بولعان.
قاۋىم مۇشەلەرىنىڭ اراسىنان مالى كوپ بايلار، باسقىنشىلىق سوعىسپەن بايىعان قولباسىلار شىعا باستادى. مالدى تۋىسقاندار اراسىندا ءبولىسۋ جەكە مەنشىكتىڭ تۋۋىنا اكەلدى. جەكە مەنشىك – مالعا، ال جەرگە – قاۋىمدىق، رۋلىق مەنشىك بولدى.
التىننان جاسالعان بۇيىمداردان ءبىر جارىم ورامدى التىن سىرعالار كەزدەسەدى. ونى ايەلدەر ساماي شاشىنا قىستىراتىندىقتان، ساماي سىرعا دەپ اتالادى.
سونىمەن بىرگە، اندروندىقتار ءار ءتۇرلى جىرتقىش اڭداردىڭ تىسىنەن مويىندارىنا تۇمارشا تاققان.
بەعازى - ءداندىباي مادەنيەتىنە جاتاتىن قىش قۇمىرالاردىڭ ەرنەۋى تىك، ءبۇيىرى شىعىڭقى، ءتۇبى تەگىس بولىپ كەلگەن. قۇمىرالاردا تاراق ءجۇزدى جانە ۇزىك سىزىقتى ءۇشبۇرىشتى ورنەكتەر كوپ كەزدەسەدى.
مال باسىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى جايىلىم ءجيى اۋىستىرىلدى. جايىلىم قاجەتتىلىگى مالشىلاردى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشىپ وتىرۋعا ءماجبۇر ەتتى. وسىدان جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى شىقتى. قونىستار مالشىلاردىڭ قىستاۋىنا، ەگىنشىلىك شارۋاشىلىقتىڭ كومەكشى تۇرىنە اينالدى.
تەبىندەپ جايىلۋعا بايلانىستى قوي مەن جىلقى سانى ارتىپ، ءىرى قارا ازايدى. قوي، جىلقى تۇلىكتەرىنىڭ كوبەيۋى ءۇي ماڭىنداعى باقتاشىلىقتان الىسقا كوشىپ باعۋ ادىسىنە اكەلدى. مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىندا جىلقىنى مىنىسكە ۇيرەتۋدىڭ، كۇش - كولىك رەتىندە پايدالانۋدىڭ ورنى ەرەكشە بولدى.
قولا ءداۋىرىنىڭ قونىستارى وزەن - كولدەردىڭ جاعاسىندا ورنالاستى. قونىستار 5 - 10، كەيدە 20 شاقتى ۇيدەن تۇرعان. ۇيلەردىڭ اۋماعى 100 شارشى مەتردەن 300 - 400 شارشى مەترگە دەيىن جەتتى.
قولا ءداۋىرىنىڭ سوڭىنا قاراي قولا مەن مىس وراقتار كەڭىنەن پايدالانىلدى. مالو - كراسنوياركا (شىعىس قازاقستان)، الەكسەيەۆ (باتىس قازاقستان)، ستەپنياك (سولتۇستىك قازاقستان) قونىستارىنان جانە جەتىسۋدان قولا، مىس وراقتار تابىلدى.
قولا داۋىرىندە ءدىني نانىم - سەنىم قالىپتاسىپ، جوعارى ءدىنباسىلارى – ابىزدار پايدا بولدى. ابىزدار رۋدىڭ سالت - داستۇرلەرى مەن ادەت - عۇرىپتارىنىڭ بۇلجىماي ورىندالۋىن قاداعالادى. اندروندىقتار قايتىس بولعان ادام كەلەسى ءبىر دۇنيەگە اۋىسادى دەپ ويلاعان. سوندىقتان جەرلەگەندە قارۋ - جاراق، ەڭبەك قۇرالدارىن قوسا كومگەن.
كوكشەتاۋ جەرىندەگى شاعالالى قونىسىنان قولا شالعى تابىلدى. قونىستىڭ تۇرعىندارى ءۇي ماڭىنداعى باقتاشىلىقپەن، كەتپەندى - تەسەلى ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان.
كونسپەكت سۇراقتار
1. قولا شالعى تابىلعان جەر:
2. قولا داۋىرىندەگى جوعارى ءدىنباسىلارى:
3. جەتىسۋ جەرىنەن تابىلعان قولا ءداۋىرىنىڭ ەگىنشىلىك قۇرالى:
4. اندروندىقتاردىڭ قونىستارى ورنالاستى:
5. تەبىندەپ جايىلۋعا بايلانىستى كوبەيگەن مال ءتۇرى:
6. جايىلىمدى ءجيى اۋىستىرۋعا بايلانىستى شىققان شارۋاشىلىق:
7. ەرنەۋى تىك، ءبۇيىرى شىعىڭقى قىش قۇمىرالار كەزدەسەتىن مادەنيەت:
8. ءبىر جارىم ورامدى التىن بۇيىم اتاۋى:
9. جەكە مەنشىك پايدا بولعان ءداۋىر:
10. بەعازى - ءداندىباي مادەنيەتىن زەرتتەگەن ەنسيكلوپەديست - عالىم:
11. اندروندىقتاردىڭ قوعامدىق قۇرىلىمى:
12. 1100 توننا قالايى شىعارعان نارىم، قالبا كەن ءوندىرۋ ايماقتارى قاي كەزەڭگە جاتادى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
قولا داۋىرىندەگى شارۋاشىلىق پەن قوعامدىق ومىردەگى وزگەرىستەر. جۇكتەۋ
كونسپەكت
قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن قولا ءداۋىرىنىڭ تايپالارى رۋلىق - تايپالىق قۇرىلىمدا ءومىر سۇرگەن. كەيىنگى قولا داۋىرىندە باستالعان العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستىڭ ىدىراۋى ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيە تۇسكەن. جەكەلەگەن وتباسىلاردىڭ بايلىعى وسكەن سايىن، ولاردىڭ قوعامداعى بيلىگى ارتا ءتۇستى. قاۋىم ىشىندە مال - مۇلىك تەڭسىزدىگىنىڭ شىعۋى ورنىعا كەلە، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تۋدى.
1946 جىلى الكەي مارعۇلان باستاعان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيا قولا ءداۋىرىن جوسپارلى زەرتتەۋدى باستادى. ورتالىق قازاقستانداعى بەعازى جانە ءداندىباي مەكەندەرىنەن كوپتەگەن قولا ەسكەرتكىشتەرى تابىلدى. كەيىنگى قولا داۋىرىنە جاتاتىن بۇل كەزەڭ بەعازى - ءداندىباي مادەنيەتى دەپ اتالدى.
بۇل مادەنيەتتە ۇلكەن پاتريارحالدى وتباسىلارعا ارنالعان، كوپ ادام جەرلەنەتىن زيراتتاردىڭ ورنىنا ءبىر ادام عانا جەرلەنگەن قۇرىلىستار پايدا بولعان.
قاۋىم مۇشەلەرىنىڭ اراسىنان مالى كوپ بايلار، باسقىنشىلىق سوعىسپەن بايىعان قولباسىلار شىعا باستادى. مالدى تۋىسقاندار اراسىندا ءبولىسۋ جەكە مەنشىكتىڭ تۋۋىنا اكەلدى. جەكە مەنشىك – مالعا، ال جەرگە – قاۋىمدىق، رۋلىق مەنشىك بولدى.
التىننان جاسالعان بۇيىمداردان ءبىر جارىم ورامدى التىن سىرعالار كەزدەسەدى. ونى ايەلدەر ساماي شاشىنا قىستىراتىندىقتان، ساماي سىرعا دەپ اتالادى.
سونىمەن بىرگە، اندروندىقتار ءار ءتۇرلى جىرتقىش اڭداردىڭ تىسىنەن مويىندارىنا تۇمارشا تاققان.
بەعازى - ءداندىباي مادەنيەتىنە جاتاتىن قىش قۇمىرالاردىڭ ەرنەۋى تىك، ءبۇيىرى شىعىڭقى، ءتۇبى تەگىس بولىپ كەلگەن. قۇمىرالاردا تاراق ءجۇزدى جانە ۇزىك سىزىقتى ءۇشبۇرىشتى ورنەكتەر كوپ كەزدەسەدى.
مال باسىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى جايىلىم ءجيى اۋىستىرىلدى. جايىلىم قاجەتتىلىگى مالشىلاردى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشىپ وتىرۋعا ءماجبۇر ەتتى. وسىدان جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى شىقتى. قونىستار مالشىلاردىڭ قىستاۋىنا، ەگىنشىلىك شارۋاشىلىقتىڭ كومەكشى تۇرىنە اينالدى.
تەبىندەپ جايىلۋعا بايلانىستى قوي مەن جىلقى سانى ارتىپ، ءىرى قارا ازايدى. قوي، جىلقى تۇلىكتەرىنىڭ كوبەيۋى ءۇي ماڭىنداعى باقتاشىلىقتان الىسقا كوشىپ باعۋ ادىسىنە اكەلدى. مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىندا جىلقىنى مىنىسكە ۇيرەتۋدىڭ، كۇش - كولىك رەتىندە پايدالانۋدىڭ ورنى ەرەكشە بولدى.
قولا ءداۋىرىنىڭ قونىستارى وزەن - كولدەردىڭ جاعاسىندا ورنالاستى. قونىستار 5 - 10، كەيدە 20 شاقتى ۇيدەن تۇرعان. ۇيلەردىڭ اۋماعى 100 شارشى مەتردەن 300 - 400 شارشى مەترگە دەيىن جەتتى.
قولا ءداۋىرىنىڭ سوڭىنا قاراي قولا مەن مىس وراقتار كەڭىنەن پايدالانىلدى. مالو - كراسنوياركا (شىعىس قازاقستان)، الەكسەيەۆ (باتىس قازاقستان)، ستەپنياك (سولتۇستىك قازاقستان) قونىستارىنان جانە جەتىسۋدان قولا، مىس وراقتار تابىلدى.
قولا داۋىرىندە ءدىني نانىم - سەنىم قالىپتاسىپ، جوعارى ءدىنباسىلارى – ابىزدار پايدا بولدى. ابىزدار رۋدىڭ سالت - داستۇرلەرى مەن ادەت - عۇرىپتارىنىڭ بۇلجىماي ورىندالۋىن قاداعالادى. اندروندىقتار قايتىس بولعان ادام كەلەسى ءبىر دۇنيەگە اۋىسادى دەپ ويلاعان. سوندىقتان جەرلەگەندە قارۋ - جاراق، ەڭبەك قۇرالدارىن قوسا كومگەن.
كوكشەتاۋ جەرىندەگى شاعالالى قونىسىنان قولا شالعى تابىلدى. قونىستىڭ تۇرعىندارى ءۇي ماڭىنداعى باقتاشىلىقپەن، كەتپەندى - تەسەلى ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان.
كونسپەكت سۇراقتار
1. قولا شالعى تابىلعان جەر:
2. قولا داۋىرىندەگى جوعارى ءدىنباسىلارى:
3. جەتىسۋ جەرىنەن تابىلعان قولا ءداۋىرىنىڭ ەگىنشىلىك قۇرالى:
4. اندروندىقتاردىڭ قونىستارى ورنالاستى:
5. تەبىندەپ جايىلۋعا بايلانىستى كوبەيگەن مال ءتۇرى:
6. جايىلىمدى ءجيى اۋىستىرۋعا بايلانىستى شىققان شارۋاشىلىق:
7. ەرنەۋى تىك، ءبۇيىرى شىعىڭقى قىش قۇمىرالار كەزدەسەتىن مادەنيەت:
8. ءبىر جارىم ورامدى التىن بۇيىم اتاۋى:
9. جەكە مەنشىك پايدا بولعان ءداۋىر:
10. بەعازى - ءداندىباي مادەنيەتىن زەرتتەگەن ەنسيكلوپەديست - عالىم:
11. اندروندىقتاردىڭ قوعامدىق قۇرىلىمى:
12. 1100 توننا قالايى شىعارعان نارىم، قالبا كەن ءوندىرۋ ايماقتارى قاي كەزەڭگە جاتادى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
قولا داۋىرىندەگى شارۋاشىلىق پەن قوعامدىق ومىردەگى وزگەرىستەر. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ەجەلگى ادامداردىڭ قورشاعان ورتا تۋرالى تۇسىنىگى
-
كوشپەلى باقتاشىلىق – شارۋاشىلىقتىڭ نەگىزگى ءتۇرى
