قولا ءداۋىرىنىڭ نەگىزگى سيپاتى
قولا ءداۋىرىنىڭ نەگىزگى سيپاتى
كونسپەكت
قولا ءداۋىرى ب. ز. ب. 2800 جىل – ب. ز. ب. 900 جىل ارالىعىن قامتيدى. قولا داۋىرىندە ادامزات مەتالل وڭدەۋدى يگەردى. وندىرىسكە مەتالل قۇرالداردىڭ ەنۋى ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىردى، شارۋاشىلىقتىڭ جاڭا تۇرلەرىنىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. قولا مىس پەن قالايىنىڭ قوسىندىسىنان الىنعان. قولادان جاسالعان بۇيىمدار تاس جانە مىس ەڭبەك قۇرالدارىن بىرتىندەپ ىعىستىردى.
قازاقستان جەرىندە قولا ءداۋىرى وسىدان 4 مىڭ جىل بۇرىن، ياعني ب. ز. ب. 2 مىڭجىلدىقتا باستالعان.
ەۋرازيا دالاسىنداعى قولا ءداۋىرىنىڭ جەتىستىكتەرى اندرون مادەنيەتى دەپ اتالادى. سەبەبى قولا ءداۋىرىنىڭ العاشقى ەسكەرتكىشتەرى ادرونوۆو سەلوسى (ءسىبىر، اچينسك قالاسى) ماڭىنان تابىلعان. اندرون تەكتەس قولا مادەنيەتى تارالعان اۋماق: ورال (جايىق) وزەنى، ەنيسەي وزەنى، باتىس ءسىبىر، پامير تاۋلارى.
قولا داۋىرىندەگى ۇيلەر ەكى ءتۇرلى بولدى: جارتىلاي جەرتولە جانە جەر بەتىنە سالىنعان ءۇي. جەرتولەنىڭ ىشىندە تاس وشاق ورناتىلىپ، جەر ەدەندە ءسۇت ونىمدەرى مەن ەت ساقتايتىن شۇڭقىر قازىلعان. ءۇيدىڭ جانىنا مال قامايتىن قورا سالىنعان. اندروندىقتار ءتورت تۇلىك مالدىڭ بارلىق ءتۇرىن وسىرگەن.
عالىمدار Cولتۇستىك جانە باتىس قازاقستان ايماعىنان 80 - نەن استام قونىستاردى تاپقان. ولاردىڭ كەيبىرىن ەرتەدەگى العاشقى قالالار دەۋگە بولادى. قوستاناي وبلىسى مەن چەليابى وبلىسىنىڭ شەكاراسىنان ەسكى قالا – ارقايىم تابىلدى.
مال ءوسىرۋ وتىرىقشىلىق، باقتاشىلىق تۇرىندە بولعان. مال جايۋعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن ءشوبى شۇيگىن جانە جەلدەن ىقتاسىن بولاتىن جەرلەردى تاڭداپ العان. اندروندىقتار ەسىل، توبىل، ەرتىس، بۇقتىرما وزەندەرىن بويلاي قونىستانعان. وزەن اڭعارلارىنداعى تايپالار جەردى تەسەمەن وڭدەگەن، جىلقى، سيىر، قوي، ەشكى وسىرگەن. اندروندىقتاردىڭ قونىستارىنان ەگىنشىلىك قۇرالدارى – ءدان تارتاتىن ديىرمەن، جەر وڭدەۋگە ارنالعان تەسە، مىس پەن قولا وراقتار تابىلدى.
مەتالل كەنىشتەرى زىريانوۆسك، جەزقازعان، قارقارالى، اقشاتاۋدان تابىلدى. قانىش ساتبايەۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، جەزقازعاننان 1 ملن توننا كەن ءوندىرىلىپ، ودان 100 مىڭ توننا مىس قورىتىلعان. نارىم مەن قالبا (شىعىس قازاقستان) كەن ورنىندا 1100 توننا قالايى شىعارىلعان.
كەندى قورىتۋ ءۇشىن قۇرىلىسى وتە كۇردەلى قازاندىقتار سالىندى. قازاندىققا اۋا ۇرلەيتىن كورىك جاسالدى. قورىتىپ جاسالعان ەڭبەك قۇرالدارى تاستاي قاتتى، ادەمى سارى ءتۇستى بولدى. كەن وندىرۋشىلەردىڭ قونىسى كەنىشكە جاقىن جەرلەردە ورنالاسقان.
مىستى ءوندىرۋ ءۇشىن كەن ورنىنىڭ الدىنا وت جاعىپ، قىزعاننان كەيىن سۋ قۇيعان. شىتىناپ، ۋاتىلعان كەندى تاس جانە قولا قايلانىڭ، اعاش سىنانىڭ كومەگىمەن وپىرادى. كەيىن تاس بالعامەن ۇساقتاعان. ەڭبەك قۇرالدارى تاس نەمەسە ساز بالشىق قالىپتارعا قۇيىلىپ، وڭدەلگەن.
اندرون مادەنيەتىنىڭ ەڭ نەگىزگى سيپاتى – ساز بالشىقتى ىدىس جاساۋعا پايدالانۋ. قىش ىدىستار ارناۋلى پەشتەردە كۇيدىرىلىپ، تاراق ءتارىزدى نەمەسە تەگىس قالىپپەن ورنەكتەلدى. كوزە قۇمىرالار ءتۇرىنىڭ اسەمدىگىمەن، ورنەكتى اشەكەيلەرىمەن تاماشا ونەر تۋىندىسى بولىپ سانالادى.
اكادەميك ۆ. پ. الەكسەيەۆتىڭ بەرگەن سيپاتتاماسى: "اندروندىقتار مۇرىندى كەلگەن، بەت سۇيەگى شىعىڭقى ەمەس، كوزدەرى ۇلكەن. كەسكىن - كەيپى ءىرى، دەنە قۇرىلىسى مىعىم، جىگەرلى، كەلبەتتى ادامدار بولعان".
اندروندىقتاردىڭ بويى ونشا بيىك ەمەس، بەتى جالپاق، ماڭدايلارى تايقىلاۋ بولىپ كەلگەن. دەنە قۇرىلىسى جاعىنان ەۋروپەويدتەرگە ۇقسايدى.
ورتالىق قازاقستان اۋماعىنان قولا داۋىرىنە جاتاتىن 30 قونىس، 150 وبا زەرتتەلدى.
پەتروۆكا مەن بوگوليۋبوۆ قونىستارى (سولتۇستىك قازاقستان) ورلارمەن، دۋالدارمەن قورشالعان.
ادامداردى جەرلەگەندە باسىن باتىسقا نەمەسە وڭتۇستىك - باتىسقا قاراتقان. اندروندىقتار تابيعات كۇشتەرىنە تابىنعان.
قولا داۋىرىندەگى تاسقا سالىنعان سۋرەتتەر تاڭبالى، جاسىباي، حانتاۋ جەرلەرىنەن تابىلعان. بۇل سۋرەتتەردە جابايى بۇقا، قوس وركەشتى تۇيەلەر، بيلەگەن ادامدار سالىنعان.
چاگلينكا، پەتروۆكا (سولتۇستىك قازاقستان) قونىستارىندا ۇيلەردىڭ قابىرعالارى تىك باعانداردان تۇرعىزىلىپ، كيىز ءۇيدىڭ توركوز كەرەگەلەرى ءتارىزدى ەتىپ جاسالعان. عالىمدار اندروندىقتاردىڭ دوڭگەلەك، جەڭىل باسپانالارى قازاقتىڭ كيىز ۇيىنە ۇقسايدى دەپ ەسەپتەيدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. قولا ءداۋىرىنىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرى:
2. كەندى قورىتۋ ءۇشىن سالىندى:
3. قولا داۋىرىنە جاتاتىن مەتالل كەنىشتەرى تابىلعان ايماق:
4. اندروندىقتاردىڭ باستى كاسىبى:
5. قولا ءداۋىرىنىڭ ەڭ العاشقى قالالارىنىڭ ءبىرى:
6. اندروندىقتاردىڭ باسپانالارى:
7. قولا ءداۋىرىنىڭ مادەنيەتى:
8. ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا قولا ءداۋىرى باستالدى:
9. قولا داۋىرىنە جاتاتىن، ورتالىق قازاقستاننان تابىلعان قونىستار سانى:
10. اندروندىقتاردىڭ بەت - بەينەسىن سيپاتتاعان انتروپولوگ - عالىم:
11. قولا داۋىرىندەگى ىدىس جاساۋدىڭ ەڭ ءبىر ورىستەگەن ءتۇرى:
12. كەندى وپىرۋعا ارنالعان قۇرالدار:
13. اندروندىقتاردىڭ جەرلەۋ عۇرپى:
14. اندروندىقتاردىڭ تاسقا سالىنعان سۋرەتتەرى تابىلعان جەر:
15. پەتروۆكا قونىسى ورنالاسقان ايماق:
تاقىرىپتىڭ تەستى
قولا ءداۋىرىنىڭ نەگىزگى سيپاتى. جۇكتەۋ
كونسپەكت
قولا ءداۋىرى ب. ز. ب. 2800 جىل – ب. ز. ب. 900 جىل ارالىعىن قامتيدى. قولا داۋىرىندە ادامزات مەتالل وڭدەۋدى يگەردى. وندىرىسكە مەتالل قۇرالداردىڭ ەنۋى ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىردى، شارۋاشىلىقتىڭ جاڭا تۇرلەرىنىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. قولا مىس پەن قالايىنىڭ قوسىندىسىنان الىنعان. قولادان جاسالعان بۇيىمدار تاس جانە مىس ەڭبەك قۇرالدارىن بىرتىندەپ ىعىستىردى.
قازاقستان جەرىندە قولا ءداۋىرى وسىدان 4 مىڭ جىل بۇرىن، ياعني ب. ز. ب. 2 مىڭجىلدىقتا باستالعان.
ەۋرازيا دالاسىنداعى قولا ءداۋىرىنىڭ جەتىستىكتەرى اندرون مادەنيەتى دەپ اتالادى. سەبەبى قولا ءداۋىرىنىڭ العاشقى ەسكەرتكىشتەرى ادرونوۆو سەلوسى (ءسىبىر، اچينسك قالاسى) ماڭىنان تابىلعان. اندرون تەكتەس قولا مادەنيەتى تارالعان اۋماق: ورال (جايىق) وزەنى، ەنيسەي وزەنى، باتىس ءسىبىر، پامير تاۋلارى.
قولا داۋىرىندەگى ۇيلەر ەكى ءتۇرلى بولدى: جارتىلاي جەرتولە جانە جەر بەتىنە سالىنعان ءۇي. جەرتولەنىڭ ىشىندە تاس وشاق ورناتىلىپ، جەر ەدەندە ءسۇت ونىمدەرى مەن ەت ساقتايتىن شۇڭقىر قازىلعان. ءۇيدىڭ جانىنا مال قامايتىن قورا سالىنعان. اندروندىقتار ءتورت تۇلىك مالدىڭ بارلىق ءتۇرىن وسىرگەن.
عالىمدار Cولتۇستىك جانە باتىس قازاقستان ايماعىنان 80 - نەن استام قونىستاردى تاپقان. ولاردىڭ كەيبىرىن ەرتەدەگى العاشقى قالالار دەۋگە بولادى. قوستاناي وبلىسى مەن چەليابى وبلىسىنىڭ شەكاراسىنان ەسكى قالا – ارقايىم تابىلدى.
مال ءوسىرۋ وتىرىقشىلىق، باقتاشىلىق تۇرىندە بولعان. مال جايۋعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن ءشوبى شۇيگىن جانە جەلدەن ىقتاسىن بولاتىن جەرلەردى تاڭداپ العان. اندروندىقتار ەسىل، توبىل، ەرتىس، بۇقتىرما وزەندەرىن بويلاي قونىستانعان. وزەن اڭعارلارىنداعى تايپالار جەردى تەسەمەن وڭدەگەن، جىلقى، سيىر، قوي، ەشكى وسىرگەن. اندروندىقتاردىڭ قونىستارىنان ەگىنشىلىك قۇرالدارى – ءدان تارتاتىن ديىرمەن، جەر وڭدەۋگە ارنالعان تەسە، مىس پەن قولا وراقتار تابىلدى.
مەتالل كەنىشتەرى زىريانوۆسك، جەزقازعان، قارقارالى، اقشاتاۋدان تابىلدى. قانىش ساتبايەۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، جەزقازعاننان 1 ملن توننا كەن ءوندىرىلىپ، ودان 100 مىڭ توننا مىس قورىتىلعان. نارىم مەن قالبا (شىعىس قازاقستان) كەن ورنىندا 1100 توننا قالايى شىعارىلعان.
كەندى قورىتۋ ءۇشىن قۇرىلىسى وتە كۇردەلى قازاندىقتار سالىندى. قازاندىققا اۋا ۇرلەيتىن كورىك جاسالدى. قورىتىپ جاسالعان ەڭبەك قۇرالدارى تاستاي قاتتى، ادەمى سارى ءتۇستى بولدى. كەن وندىرۋشىلەردىڭ قونىسى كەنىشكە جاقىن جەرلەردە ورنالاسقان.
مىستى ءوندىرۋ ءۇشىن كەن ورنىنىڭ الدىنا وت جاعىپ، قىزعاننان كەيىن سۋ قۇيعان. شىتىناپ، ۋاتىلعان كەندى تاس جانە قولا قايلانىڭ، اعاش سىنانىڭ كومەگىمەن وپىرادى. كەيىن تاس بالعامەن ۇساقتاعان. ەڭبەك قۇرالدارى تاس نەمەسە ساز بالشىق قالىپتارعا قۇيىلىپ، وڭدەلگەن.
اندرون مادەنيەتىنىڭ ەڭ نەگىزگى سيپاتى – ساز بالشىقتى ىدىس جاساۋعا پايدالانۋ. قىش ىدىستار ارناۋلى پەشتەردە كۇيدىرىلىپ، تاراق ءتارىزدى نەمەسە تەگىس قالىپپەن ورنەكتەلدى. كوزە قۇمىرالار ءتۇرىنىڭ اسەمدىگىمەن، ورنەكتى اشەكەيلەرىمەن تاماشا ونەر تۋىندىسى بولىپ سانالادى.
اكادەميك ۆ. پ. الەكسەيەۆتىڭ بەرگەن سيپاتتاماسى: "اندروندىقتار مۇرىندى كەلگەن، بەت سۇيەگى شىعىڭقى ەمەس، كوزدەرى ۇلكەن. كەسكىن - كەيپى ءىرى، دەنە قۇرىلىسى مىعىم، جىگەرلى، كەلبەتتى ادامدار بولعان".
اندروندىقتاردىڭ بويى ونشا بيىك ەمەس، بەتى جالپاق، ماڭدايلارى تايقىلاۋ بولىپ كەلگەن. دەنە قۇرىلىسى جاعىنان ەۋروپەويدتەرگە ۇقسايدى.
ورتالىق قازاقستان اۋماعىنان قولا داۋىرىنە جاتاتىن 30 قونىس، 150 وبا زەرتتەلدى.
پەتروۆكا مەن بوگوليۋبوۆ قونىستارى (سولتۇستىك قازاقستان) ورلارمەن، دۋالدارمەن قورشالعان.
ادامداردى جەرلەگەندە باسىن باتىسقا نەمەسە وڭتۇستىك - باتىسقا قاراتقان. اندروندىقتار تابيعات كۇشتەرىنە تابىنعان.
قولا داۋىرىندەگى تاسقا سالىنعان سۋرەتتەر تاڭبالى، جاسىباي، حانتاۋ جەرلەرىنەن تابىلعان. بۇل سۋرەتتەردە جابايى بۇقا، قوس وركەشتى تۇيەلەر، بيلەگەن ادامدار سالىنعان.
چاگلينكا، پەتروۆكا (سولتۇستىك قازاقستان) قونىستارىندا ۇيلەردىڭ قابىرعالارى تىك باعانداردان تۇرعىزىلىپ، كيىز ءۇيدىڭ توركوز كەرەگەلەرى ءتارىزدى ەتىپ جاسالعان. عالىمدار اندروندىقتاردىڭ دوڭگەلەك، جەڭىل باسپانالارى قازاقتىڭ كيىز ۇيىنە ۇقسايدى دەپ ەسەپتەيدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. قولا ءداۋىرىنىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرى:
2. كەندى قورىتۋ ءۇشىن سالىندى:
3. قولا داۋىرىنە جاتاتىن مەتالل كەنىشتەرى تابىلعان ايماق:
4. اندروندىقتاردىڭ باستى كاسىبى:
5. قولا ءداۋىرىنىڭ ەڭ العاشقى قالالارىنىڭ ءبىرى:
6. اندروندىقتاردىڭ باسپانالارى:
7. قولا ءداۋىرىنىڭ مادەنيەتى:
8. ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا قولا ءداۋىرى باستالدى:
9. قولا داۋىرىنە جاتاتىن، ورتالىق قازاقستاننان تابىلعان قونىستار سانى:
10. اندروندىقتاردىڭ بەت - بەينەسىن سيپاتتاعان انتروپولوگ - عالىم:
11. قولا داۋىرىندەگى ىدىس جاساۋدىڭ ەڭ ءبىر ورىستەگەن ءتۇرى:
12. كەندى وپىرۋعا ارنالعان قۇرالدار:
13. اندروندىقتاردىڭ جەرلەۋ عۇرپى:
14. اندروندىقتاردىڭ تاسقا سالىنعان سۋرەتتەرى تابىلعان جەر:
15. پەتروۆكا قونىسى ورنالاسقان ايماق:
تاقىرىپتىڭ تەستى
قولا ءداۋىرىنىڭ نەگىزگى سيپاتى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
II ءبولىم. ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى قازاقستان. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ قالىپتاسۋى
